6

Barok w architekturze, rzeźbie i malarstwie

W sztuce został zapoczątkowany we Włoszech w 2. połowie XVI w., trwał do połowy XVIII w. Główne okresy baroku to barok wczesny, dojrzały i późny.

Architektura baroku

Cechuje ją monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, hieratyzacja elementów kompozycyjnych kumulująca na osi środkowej. Efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów, wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il Gesú. Różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (Fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne). Monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych.

W architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Wersal, Vaux-le-Vicomte), zazwyczaj na osi głównej, sala i reprezentacyjna klatka schodowa, ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym (barokowy styl ogrodowy). Rozkwit urbanistyki - liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójramienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal).

Główne ośrodki architektury to:  Włochy z działalnością wybitnych architektów (G.L. Bernini, C. Maderna, F. Borromini, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pöppelmann, bracia Asam), Czechy (Ch.J.K. Dientzenhoferowie), Austria (J.B. Fischer von Erlach, J. von Hildebrandt), Francja (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. Le Vau, C. Perrault, A. Le Nôtre), Anglia (I. Jones, Ch. Wren, - kierunek klasycyzujący).

Rzeźba barokowa

Barokowe rzeźbiarskie dekoracje architektoniczne (sztukaterie), rzeźby w kamieniu i drewnie (polichromowane), pomniki, nagrobki, posągi i grupy religijne, mitologiczne, alegoryczne (często w ogrodach) cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, często, zwłaszcza w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy.

Główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. Montanés, A. Cano (Hiszpania), J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter (Polska).

Malarstwo barokowe

Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne - nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasycystyczny (wywodząca się z Bolonii rodzina Carraccicch, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczna szkoła wenecka. Prądy te przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi i nurtem sztuki dworskiej (zwłaszcza w krajach katolickich), były głównymi kierunkami malarstwa barokowego.

W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwłaszcza u Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych. W malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo).

Inne ważne ośrodki malarstwa: Hiszpania (D. Velázquez, F. de Zurbarán, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de La Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud).

W Polsce malarstwo barokowe reprezentowali: T. Dolabella, J. Tretko, M.A. Palloni, J. Szymonowicz-Siemiginowski. Nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego, zwłaszcza ceramiki, meblarstwa i tkactwa.

Bernini Giovnni Lorenzo (1598-1680), czołowy artysta rzymskiego baroku, łączący doskonałe umiejętności rzeźbiarza, architekta oraz malarza. Jego prace odzwierciedlają znakomicie okazałość, dynamikę i patos oraz złożoną barokową symbolikę i alegoryzm (alegoria). Dążył do jednoczenia różnorodnych środków formalnych w celu uzyskania pełni wyrazu plastycznego.

Klasycyzująca architektura Berniniego odznaczała się doskonałością proporcji, mistrzowskim opanowaniem zasad perspektywy i swobodnym stosowaniem form klasycystycznych; wywarł decydujący wpływ na sztukę baroku.

Zyskał sławę jako rzeźbiarz już w wieku 20 lat, tym samym osiągając poparcie kolejnych papieży: Pawła V, Urbana VIII, Aleksandra VII. Stąd zlecenia na najważniejsze realizacje: konfesja nad grobem św. Piotra w bazylice watykańskiej (1624-1633), grobowiec Urbana VIII (1628-1647), Ekstaza św. Teresy (1645-1652), kolumnada przed Bazyliką św. Piotra (1656-1667), przebudowa Schodów Królewskich w Pałacu Watykańskim (1666), kościół Saint Andrea al Quirinale (1658-1670).

Maderna (Maderno) Carlo (1556-1629), włoski architekt i inżynier. Przedstawiciel baroku rzymskiego, uczeń D. Fontany. W fasadzie kościoła S. Susanna w Rzymie, z lat 1596-1603, zerwał z powszechnym wówczas manieryzmem na rzecz dynamicznego, indywidualnego stylu, robiąc zdecydowany krok w kierunku rozwiniętego baroku. W 1603 powołany na architekta bazyliki św. Piotra, gdzie zmienił centralne założenie Michała Anioła przez dodanie wydłużonej nawy i fasady (ukończone w 1612). Pozostałe prace m.in.: w Rzymie kościół S. Andrea della Valle (z wyjątkiem fasady, ukończony w 1625), pałac Mattei di Giove (1606-1616), kościół S. Maria della Vittoria (1608-1628), projekt i rozpoczęcie pałacu Barberinich (1625-1628).

Borromini Francesco (1599-1667), genialny architekt włoski, wybitny reprezentant dojrzałego baroku w Rzymie, gdzie pozostawił swoje dzieła, malownicze i dynamiczne, będące przeciwieństwem klasycyzujących prac swego głównego rywala, G.L. Berniniego, z którym usiłował współpracować (kościół św. Piotra, pałac Barberinich).

Wprowadził nowe formy planów architektonicznych (gwiaździsty w kościele Saint Ivo, eliptyczny w Saint Carlo alle Quarto Fontane), stosował gięte faliste linie jako podstawę efektów światłocieniowych. Pozostałe główne prace: Oratorium Filipinów (1637-1642), Saint Agnese na Piazza Navona (1653-1657).

W swojej epoce oskarżany o ekscentryzm artystyczny i naruszanie zasad dobrej architektury, wywarł duży wpływ na późnobarokową architekturę środkowej Europy oraz francuskiego rokoka.

Caravaggio, właściwie Michelangelo Merisi da Caravaggio (1573-1610), malarz włoski, jeden z głównych przedstawicieli wczesnego baroku, działał w Rzymie, Neapolu, na Malcie i Sycylii. Często wchodził w konflikt z prawem z powodu awanturniczych skłonności.

Początkowo malował tematy rodzajowe i mitologiczne, poświęcając wiele uwagi martwej naturze. Jego wczesna praca Koszyk z owocami z 1596, to pierwsza niezależna martwa natura w historii malarstwa europejskiego, zdradzająca silne cechy realistyczne dominujące w całej późniejszej twórczości. W obrazach religijnych wprowadził realistyczne postacie z ludu i sceny z życia codziennego (Dzieje św. Mateusza, Nawrócenie św. Pawła, Męczeństwo św. Piotra, Śmierć Marii). Był to element nowatorski, doceniany przez najwyższą hierarchię duchowieństwa, lecz nie akceptowany przez poszczególne kościoły.

Główne cechy formalne twórczości Caravaggia to: ciemne tło, intensywny koloryt, skontrastowany światłocień, śmiałe skróty perspektywiczne (perspektywa), dynamika kompozycyjna potęgująca napięcie dramatyczne i siłę wyrazu. W ostatniej fazie twórczości uspokoił kompozycję i gamę barwną, aż do efektów nieomal monochromatycznych, pogłębił też psychologizm postaci (Wskrzeszenie Łazarza, Ścięcie św. Jana).

Wywarł ogromny wpływ na malarstwo europejskie poprzez wyeksponowanie roli światła.

Rubens Peter Paul (1577-1640), malarz flamandzki. Czołowy artysta okresu baroku, skupiający w swojej twórczości takie cechy epoki jak: wybujałość, żywiołowość, dynamika, niepokój i zmysłowość. Dzięki niezwykłej indywidualności narzucił swój styl całemu malarstwu flamandzkiemu na kilkadziesiąt lat.

Gruntownie wykształcony w Antwerpii u A. van Noorta, T. Verhaechta i O. van Veena, w 1598 uzyskał tytuł mistrzowski i wyruszył do Italii, gdzie w 1600 rozpoczął służbę na dworze książąt Gonzagów w Mantui. Poznał główne ośrodki artystyczne Włoch (oprócz Mantui - Wenecję, Florencję, Rzym, Genuę).

Po powrocie do ojczyzny objął w 1608 w Antwerpii funkcję malarza nadwornego arcyksięcia Alberta i infantki Izabeli. Rubens stopniowo zyskiwał sławę międzynarodową - odbył podróże dyplomatyczne na dwory Holandii, Anglii i Hiszpanii, a jego klientami zostali: Maria Medycejska, Ludwik XIII, Karol I. W Anglii otrzymał tytuł szlachecki. Jednocześnie pracował nad wielkimi płótnami dla kościołów Antwerpii, Alost, Malines i Madrytu.

Malarstwo religijne realizował interpretując ze spontaniczną pasją chrześcijańskie tematy cierpienia, chwały, cudów, ekstazy. Tworząc dzieła o tematyce mitologicznej dał wyraz kultowi zdrowego i silnego ciała człowieka - odznaczające się obfitością kształtów akty rubensowskie stały się jednym z synonimów malarstwa barokowego.

Rubens malował także portrety kobiece, męskie wizerunki reprezentacyjne, ponadto sceny z polowań oraz nastrojowe krajobrazy o bogatym kolorycie. Wykonywał też kartony do tkanin, liczne rysunki przeznaczone do rytowania, szkice dla architektów i dekoracje miejskie.

W zakresie stosowanych środków malarskich Rubens ewoluował od śmiałych kontrastów ciepłych i zimnych barw do palety bardziej umiarkowanej, z przewagą bieli, żółci kadmowej, cynobru i lakowej czerwieni. Przejrzyste warstwy farb tonował grą światła, którą skupiał na zgrubieniach warstwy malarskiej. Były to wartości nowatorskie, stawiające Rubensa wśród najwybitniejszych kolorystów w dziejach sztuki.

Wywarł olbrzymi wpływ m.in. na malarstwo angielskie i francuskie XVIII w., a także na romantyków. Jego najwybitniejszymi uczniami i współpracownikami byli: J. Jordaens, A. van Dyck, F. Snyders, J. Breughel.

Wśród olbrzymiej spuścizny artystycznej Rubensa szczególnie wyróżniają się tryptyki Podniesienie krzyża (1610-1611) i Zdjęcie z krzyża (1611-1614), obrazy religijne Sąd Ostateczny (ok. 1615-1616) i Pokłon Trzech Króli (1624), obrazy o tematyce mitologicznej: Bitwa Amazonek (ok. 1615), Pijany Sylen (1618), Porwanie córek Leukipa (1620), Święto Wenus, (ok. 1630-1631). Ponadto cykl 21 scen Historii Marii Medycejskiej (1622-1625), Helena Fourment w futrze (1630-1631), Pejzaż z tęczą (ok. 1636), a wśród poloników - portret królewicza Władysława Wazy (1624).    

Dyck Anton van (1599-1641), malarz flamandzki, uczeń i współpracownik P.P. Rubensa, wcześnie zyskał sławę i zamówienia. Podczas kilkuletniego pobytu w Rzymie i Genui ugruntował swą pozycję cenionego portrecisty najznakomitszych rodów i autora kompozycji historycznych. W 1632 osiedlił się w Anglii, został pierwszym nadwornym malarzem króla Karola I. Nawiązując do twórczości Tycjana i Rubensa stworzył własną koncepcję portretu reprezentacyjnego, charakteryzującego się wielkim formatem, monumentalizmem i majestatycznością (poprzez obniżenie horyzontu), ponadto stosował poważną gamę barwną: czerń, czerwień, biel i złoto. Ten kunszt formalny nie pociągnął jednak za sobą odpowiedniego pogłębienia psychologicznego portretowanych osobistości.

Dzieła: Portret Karola I, Dzieci Karola I (1635), Człowiek w rozpiętym kaftanie, Portret Snydersa z żoną, Portret Johna Suckling, Portret markizy Spinola i in. Twórczość Dycka wywarła wpływ na angielskie malarstwo portretowe (T. Gainsborough i J. Reynolds).

Jordaens Jacob (1593-1678), malarz flamandzki, wybitny przedstawiciel baroku, w 1607 odbył praktykę w pracowni A. Noorta, w 1615 przyjęty do cechu jako malarz temperą, co oznaczało autora kartonów do tkanin. Początkowo skłaniał się do caravaggionizmu, ok. 1625 uległ wpływom P.P. Rubensa, z którym współpracował.

W swych obrazach komponował postacie w obszernym planie, widziane z dołu, operował wielkimi plamami cynobru, zieleni, błękitu, stosował silny światłocień. Realizował tematykę rodzajową, mitologiczną i religijną, zazwyczaj z silnym poczuciem realizmu przedstawianych osób. Od J.S. Hemessena i Caravaggia przejął formułę komponowania w półpostaci. Na tle tej bujnej i pełnej ducha baroku dekoracyjnej twórczości, jedynie prostotą i powściągliwością ujęcia odznaczają się nieliczne portrety, np. Rodzina van Noorta, Rodzina Jordaensa.

Pozostałe prace m.in.: Pan i Syrinks (1618), Edukacja Jupitera (1618), Satyr i wieśniak, Alegoria płodności ziemi, Koncert rodzinny, Król pije. Ponadto dekoracja malarska Sali Orańskiej w Huis ten Bosch koło Hagi.

Rembrandt, właściwie Rembrandt Harmensz van Rijn (1606-1669), holenderski malarz i grafik. Jeden z największych artystów w dziejach sztuki, o cechach geniuszu zgodnego z tendencjami charakteryzującymi sztukę holenderską XVII stulecia.

Rembrandta doceniono w pełni dopiero w poł. XX w., głównie dzięki wielkim wystawom. W długiej działalności artysty wyróżnia się cztery okresy: 1) młodość spędzona w Lejdzie (do 1631), 2) szczęśliwa epoka pobytu w Amsterdamie, na którą przypada małżeństwo z Saskią van Uylenburgh (1632-1643), 3) okres dojrzałości twórczej (do 1656), 4) najbardziej fascynująca twórczość późna (od 1657 do śmierci).

Rembrandt kształcił się u J. van Swanenburga w Lejdzie, a następnie u P. Lastmana w Amsterdamie (1620-1623). W okresie lejdejskim realizował głównie tematykę biblijną oraz portrety. Płótna te dowodzą przyswojenia przez Rembrandta światłocieniowego stylu Caravaggia.

Swą sławę wśród współczesnych zawdzięczał artysta Lekcji anatomii doktora Tulpa (1632), będącej znakomitym portretem zbiorowym o dużej sile wyrazu. W tym samym czasie, mieszkając już w Amsterdamie, Rembrandt tworzył liczne, nacechowane realizmem portrety indywidualne, a także podjął tematykę starotestamentową (Stary Testament).

Kolejny ważny nurt jego twórczości stanowią heroizowane pejzaże. Okres swoich największych sukcesów zamyka Rembrandt w 1642 słynnym płótnem Wymarsz strzelców, znanym też jako Straż nocna - w arcydziele tym malarz doprowadził do mistrzostwa barokowe (barok) poszukiwania efektu teatralnego, czemu towarzyszyła szeroka gama kolorów.

Późna twórczość Rembrandta oznacza jego triumf artystyczny: powstają najpiękniejsze obrazy, malowane szerokim i ciężkim pociągnięciem pędzla lub szpachli, brak już dekoracyjnej scenerii, postacie stają się monumentalne (monumentalizm), a gama barwna ogranicza się do intensywnej czerwieni i żółci na brunatnym tle.

Rembrandt był także wybitnym grafikiem i rysownikiem, pozostawił 280 akwafort, z których najpiękniejsze to: Trzy drzewa (1643), Chrystus uzdrawiający chorych (1645), Ecce Homo (1655), a także ok. 1400 rysunków.

Jego olbrzymia spuścizna malarska obejmuje ok. 630 obrazów znajdujących się m.in. w muzeach: Amsterdamu, Hagi, Nowego Jorku, Bostonu, Petersburga, Drezna, Londynu, Berlina, Kolonii, Wiednia, Monachium i Krakowa.

Najważniejsze wśród płócien Rembrandta to (oprócz wspomnianych już - Lekcji anatomii doktora Tulpa i Wymarszu strzelców): Flora (1634), Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem (1638), Wieczerza w Emaus (1648), Jeździec polski, tzw. Lisowczyk (1655), Portret Tytusa (1656), Autoportret (1658), Saul i Dawid (1658), Przysięga Claudiusa Civilisa (1661), Portret członków cechu sukienników (1662), Żydowska narzeczona (1664), Powrót syna marnotrawnego (1669).

Hals Frans (ok. 1580-1666), malarz holenderski, uczeń Mandera w Haarlemie, najbardziej oryginalny obok Rembrandta i D.J. Vermeera przedstawiciel malarstwa holenderskiego, błyskotliwy i wybitny portrecista wyróżniający się przenikliwą obserwacją i eksponujący bardziej temperament modela aniżeli subtelności fizjonomiczne. Z nie spotykaną dotąd w sztuce holenderskiej pasją kładł śmiało duże plamy czystej farby, a następnie wprowadzał jaśniejsze akcenty tego samego tonu, w układach ukośnych uzyskiwał mieniące się efekty barwne wibrującej i skontrastowanej faktury. Wybierał modne motywy rodzajowe - ludzi palących tytoń, pijących, muzykantów oraz rybaków, nadawał im cechy portretowe z pewną dosadnością psychologiczną. Był twórcą ponad 100 portretów pojedynczych oraz licznych portretów zbiorowych, w których reprezentował prawa tego gatunku malarstwa, stanowiącego specjalność amsterdamczyków. Harmonijnie komponował postacie wokół osoby najważniejszej, unikając niebezpieczeństwa stereotypu kostiumologicznego, jakie stwarza powielony kilkakrotnie mundur lub czarny ubiór z kryzą, toteż duże znaczenie w arcydziełach Halsa mają takie elementy, jak sztandary, wstęgi, broń. W ostatnim okresie twórczości zbliżył się do rembrandtowskiej koncepcji światłocienia, pewnego patosu i pogłębionego psychologizmu. Koncentrował się na wyrazie twarzy oraz dłoni, eksponując zmiany spowodowane przez starość.

Artysta wywarł ogromny wpływ na rozwój holenderskiego malarstwa portretowego, a eksperymenty z fakturą płótna stanowiły fascynację dla impresjonistów. Jego uczniami i kontynuatorami byli: brat Dick (1591-1656) oraz synowie: Claes, Harmen i Frans. Prace m.in. Bankiet strzelców gwardii św. Jerzego (1616), Błazen z mandoliną, Wesoły pijak, Cyganka, Czarownica, portrety: Młoda para, Młodzieniec w berecie, Willem Croes, Kartezjusz (1648), Portret strzelców gwardii św. Adriana (1633), Regenci szpitala św. Elżbiety (1641), Regentki domu staruszek (1664).

DTP: Michał Pyka