Getynga - nm. Gttingen, miasto w Saksonii Dolnej (RFN) nad rzekš Leine; po raz pierwszy wspomniane w X w., otrzymało ok. 1200 prawa miejskie i przyłšczyło się do Hanzy. W 1737 Jerzy Ii, król ang. i elektor hanowerski, założył uniwersytet (Georg-August Univ.), cieszšcy się niezwykłymi jak na swój czas swobodami i wolnociš nauki. W 1751 założono tu Akademię Nauk. W 2. poł. Xviii - 1. poł. Xix w. silny rozwój nauk historycznych, językoznawstwa, prawa. Tradycja matematyczna Getyngi sięga C. F. Gaussa, "księcia matematyków", który tam nauczał od 1807; póniej wiatowy orodek fizyki i matematyki. Gttinger Hain (a. Góttinger Dichterbund) nm., 'getyński gaj (a. zwišzek poetów)'; zwišzek młodych pisarzy nm. okresu Burzy i Naporu (zob. Sturm und Drang), 1772-74, m.in. Boie, Hlty, Voss, bracia Stolberg, przeciwnicy kierunku francuskiego w lit. nm. Gttinger Sieben - nm., 'getyńska siódemka'. Gdy w 1837 król Ernest August odwołał konstytucję Hanoweru, 7 profesorów uniwersytetu w Getyndze wystšpiło z energicznym protestem; zostali z miejsca usunięci z uczelni. Byli to: bracia Jakob i Karl Grimm, twórcy filologii porównawczej, historycy Gervinus i Dahlmann, fizyk W. E. Weber, orientalista von Ewald i prawnik W. E. Albrecht. Wskutek naruszenia swobód akademickich ucierpiała także reputacja uczelni. Odrodziła się w końcu Xix w., głównie dzięki wydziałom fizyki i matematyki. Gewandhaus - nm., dom cechu sukienników, zwł. lipskich, w którym w 1781 otworzono salę dla koncertów (nm. Gewandhauskonzerte) odbywajšcych się już od 1743, organizowanych m.in. przez Jana Sebastiana Bacha. W latach 1884-1943 koncerty odbywały się w nowej filharmonii, której nadano tę samš nazwę, a po jej zbombardowaniu w sali zastępczej. Dzi w Sali Kongresowej (Kongresshalle). Jest to najstarsza tego typu w Niemczech impreza koncertowa o wietnej tradycji i wiatowym rozgłosie, gdzie dyrygowali wybitni muzycy, od J. A. Hillera i F. Mendelssohna do H. Abendrotha i F. Konwitschnego. Gędba - dawn., przest., poet., granie, piewanie, muzyka, akompaniament; dawn. gęl, instrument muzyczny. Gę - ptak płetwonogi, blaszkodzioby, dziki a. domowy (łac. Anser); przen. dziewczyna głupia, naiwna. Bajki Babci Gšski - zob. Bajka. Gęsi brata Filipa - w Dekameronie, 4 (przedsłowie), Boccaccia. Pustelnik Filip Balducci mieszka z synkiem w celi na górze Asinario, czasami tylko udajšc się do Florencji po jałmużnę; syn dorasta, nie widzšc nigdy nikogo prócz ojca. Na koniec Filip decyduje się na zabranie wištobliwego, a zatem odpornego na pokusy syna z sobš do miasta. Syn z zachwytem przyglšda się architekturze Florencji i wypytuje ojca o nazwę każdej rzeczy. Spotkali wreszcie gromadę pięknych, młodych dam. Syn pyta: "Co to za istoty?" "Spuć oczy, to twory Szatana!" "Ale jak się zwš?" Ojciec, nie chcšc budzić w synu żšdz, odparł: "To sš gęsi!" Wtedy syn zaczšł goršco prosić ojca o jednš takš gšskę; Filip zrozumiał, że natura jest silniejsza od umysłu. Ulubiony temat fr. malarstwa rokokowego. Gęsiego - pojedynczo jeden za drugim (ić, cišgnšć). Gęsi kapitolińskie - Wg tradycji, kiedy Gallowie pod wodzš Brennusa zajęli w 390 pne. Rzym, a Marcus Manlius Capitolinus z resztkš załogi bronił się jeszcze na wzgórzu kapitolińskim, oddział Gallów podkradł się tak cicho, że dosięgnšł szczytu wzgórza, ale gdy pierwszy napastnik wdrapał się na parapet, więte gęsi, usłyszawszy szmer, zaczęły gęgać. Obudzony tym Manlius ruszył na wały i poraził nieprzyjaciół. Odtšd więte gęsi karmiono na koszt skarbu państwa; barwnie przystrojone noszono je co rok w procesji na Kapitol. Gęsi Most - w Dekameronie, 9, 9, Boccaccia; pielgrzym Józef pyta króla Salomona o radę, co ma uczynić ze swš złoliwš i krnšbrnš żonš. Król odpowiada: "Uważaj na Gęsi Most." W drodze powrotnej na mocie (jak się okazało, Gęsim) Józef widzi, jak mulnik zmusza upartego muła do uległoci bezlitosnymi razami. Wróciwszy do domu Józef tš samš metodš czyni z żony ideał posłuszeństwa. Gę w. Marcina - zob. (w.) Marcin. Jak z gęsi woda (spłynie, zleci) - szybko, bez ladu. Niech cię gę kopnie! - żart. okrzyk podziwu, uznania. Nie masz lepszej zwierzyny jako nasza gšska: dobre piórko, dobry mech, nie gań mi i mišska - przysł. Polacy nie gęsi - sztuka o Mikołaju Reju (1952) Ludwika Hieronima Morstina. Tytuł wyrwany z kontekstu autorskiego posłania ze Zwierzyńca (1562) Reja: "A niechaj narodowie wżdy postronni znajš, iż Polacy nie gęsi, iż swój język majš!", co oznacza, że Polacy majš nie gęsi język, ale swój, że nie gęgajš, ale mówiš po polsku. Tytuł sztuki Morstina może nasuwać myl, że idzie w nim o doć osobliwe stwierdzenie, że Polacy nie sš ptakami gatunku Anser, czego chyba nie ma potrzeby dowodzić. Przodkowie nasi uratowali Rzym - ros. naszy priedki Rim spasli, z bajki Kryłowa Gęsi (1811); gęsi gnane przez chłopa na sprzedaż skarżš się przechodniowi, że chłop pędzi je "jak proste gęsi", choć one pochodzš od kapitolińskich. "Ale cocie same uczyniły?" "My? nic zgoła", "Więc dalejże do garnka i rożna!" Ptak, który znosi złote jaja - zob. Złoty. Szara gę - zob. Szary. Nie pomoże nic gšsce, choć z łabęćmi pływa, przedsię między białymi nasza gšska siwa. (M. Rej, Wizerunk własny żywotu człowieka poczciwego (1558).) Gęle - w wczesnym rdw. nazwa ludowych instrumentów smyczkowych (a może i szarpanych), obecnie termin obejmujšcy wszystkie staropolskie instrumenty strunowe, których pierwotnej nazwy już nie znamy, odpowiednik takich nazw, jak serb.-chorw. gusle, ros. gusli, bułg. guslica oraz husle Serbów Łużyckich. Gęliki podhalańskie - zob. Złóbcoki. Ghismonda i Guiscardo - w Dekameronie, 4, 1, Boccaccia, opowieć o tym, jak Tankred, ksišżę Salema, zabija Guiscarda, kochanka swojej córki Ghismondy, i posyła jej w złotym kubku serce zamordowanego. Ona wlewa do kubka truciznę, wypija i umiera; por. Mauzoleum (Artemizja); Sofonisba. Ghul - gul, muzułmański zły duch, demon, nieczysty dżinn (zob.) zamieszkujšcy ruiny i straszšcy samotnych podróżnych po drogach. Ghule niekiedy chwytajš ich, by posilić się ich mięsem. A jeli za dnia nie znajdš wędrowca, którego mogłyby pożreć, udajš się nocš na cmentarze, wygrzebujš z grobów zwłoki i pożerajš je; por. Sidi Numan. Gianni Schicchi - (wym. dżanni skikki) komedia muz. w 1 akcie Pucciniego, libretto: G. Forzano, 3. częć Tryptyku, wł.'Il Trittico (wyst. Nowy Jork 1918, wyst. pol. Warszawa 1926). Rzecz dzieje się w 1299 we Florencji. Umiera bogacz Buoso Donati, zapisujšc cały majštek zakonnikom. Liczna i chciwa rodzina nie posiada się ze złoci. Krewny zmarłego, młody Rinuccio, zaręczony z córkš plebejusza Gianniego Schicchi, posyła po niego, aby znalazł jakš radę. Korzystajšc z tego, że wiadomoć o mierci Donatiego nie wyszła poza próg domu, Schicchi udaje umierajšcego krewniaka i dyktuje szeptem sprowadzonemu notariuszowi inny testament, w którym, jak się okazuje, zapisał wszystko sobie. Wygania z domu całš rodzinę, prócz uszczęliwionych tym oszustwem młodych. Giardino Segreto - zob. Ogród (tajemny). Gibelini - gibelinowie, (Xii-Xv w. we Włoszech) stronnictwo popierajšce cesarzy niemieckich Hohenstaufów, zwalczajšce zwolenników papiestwa, gwelfów; z wł. Ghibellino l.poj. ze st.-g.-nm. Wibeling, nazwy dynastii frankońskiej (salickiej) od Wibeling (Waiblingen), zamku we Frankonii; zob. Waiblingen. Gibralfaro - zob. Malaga. Gidia - pot. pogard., żart. człowiek bardzo wysoki, chudy, niezgrabiasz; z pers. przez tur. gidi 'nicpoń'. Gidowie - gidy, we Francji Xviii i pocz. Xix w. oddziały kawalerii doborowej, eskorty sztabów i wyższych dowódców, również w Polsce 1809 i 1831; z fr. guide 'przewodnik; kawalerzysta'. Giecz - wie nad Maskawš (dopływem Warty) na Pojezierzu Gnienieńskim, w woj. poznańskim, jeden z głównych grodów Mieszka I i jeden z 4 obozów wojskowych Bolesława Chrobrego zniszczonych przez Brzetysława czeskiego w 1039 (ludnoć uprowadzona do Czech i osadzona we wsi Hedczany), póniej odbudowany. Badania archeologiczne od 1949 odsłoniły kamiennš ławę fundamentowš pałacu i kaplicy-rotundy, most palowy, groble, dymarki hutnicze. Zamek spalono w 1331. Kociół romański - z granitu, jednonawowy z apsydš i mensš z połowy Xii w. Częciowa rekonstrukcja po 1945. Giedymin - ok. 1275-1341, wielki ksišżę litewski od 1316, twórca potęgi państwa litewskiego, ojciec 7 synów, a wród nieh Olgierda i Kiejstuta; dziad Władysława Jagiełły; córkę Aldonę (zob. Aldona Anna) wydał za Kazimierza Wielkiego. Przyłšczył do Litwy, Żmudzi, Rusi Czarnej (z Nowogródkiem i Grodnem) i księstwa połockiego - księstwo pińsko-turowskie, Mińsk, wsch. Podlasie, księstwo witebskie i Wołyń. Założył Troki i Wilno. Toczył nieustanne walki orężne i dyplomatyczne z zakonem krzyżackim. Giermek - w rdw. młody członek rodziny szlacheckiej, odbywajšcy u dowiadczonego rycerza pierwszš praktykę, zakończonš uroczystym pasowaniem na rycerza; przest. goniec w szachach; z węg. gyermek 'dziecko; chłopiec'. Giez - rodzina owadów z rzędu muchówek, niebezpiecznych pasożytów ssaków, usadawiajšcych się w drogach oddechowych a. w zatokach czołowych pasšcych się zwierzšt (giez owczy, nigiez koński, strzykacz sarni); pot. bydleń, rodzaj dużych, włochatych muchówek pasożytujšcych pod skórš przeżuwaczy (giez bydlęcy a. bydleń pospolity, bydleń sarni, jeleni). Na głos gza krowy zaczynajš się gzić, a konie ponoszš. Gza - gżenie się. Gzić się (o zwierzętach) - wpadać w popłoch, ujawniać a. zaspokajać popęd płciowy; (o ludziach) zalecać się lubieżnie, piecić się zmysłowo, swawolić, zbytkować. G...
Semi111