Dydona - Elissa, mit. rz. legendarna córka króla Tyru, która uciekła z Fenicji do płn. Afryki, kiedy jej brat, Pigmalion, król Tyru, zamordował jej męża Sycheusa, aby zagarnšć jego majštek. W Libii król Jarbas ofiarował jej taki obszar ziemi, jaki da się nakryć skórš wołu. Dydoria pocięła skórę na tak wšskie pasy, że objęła nimi miejsce, na którym stanęła Byrsa (łac., 'skóra'), akropol Kartaginy. Wg starszej wersji legendy, opowiedzianej przez Timajosa, Dydona, wierna pamięci zmarłego męża, odpycha atrętne zaloty króla Libii i wreszcie, znękana jego grobami, rozstaje się z życiem skaczšc w płomienie stosu. Inna wersja legendy, powstała w czasie wojen punickich, cofa jš z Ix w. pne. do czasów wojny trojańskiej, sprowadza do Kartaginy Eneasza, który budzi w Dydonie miłoć; zob. Eneasz (Eneida, 1-4). Hemidy - fikcyjne listy miłosne kochanek z legendarnej przeszłoci, dzieło Owidiusza, zawierajš list Dydony do Eneasza, w którym przypomina mu wszystko, co dla niego uczyniła, i błaga, aby został u niej. The Tragedy of Dido - tragedia (1594) Christophera Marlowe'a i Thomasa Nasha. Dido and Aeneas - opera (Londyn 1689) Henry Purcella, uchodzšca za ang. operę narodowš. Didone delirante wł., 'w obłędzie', opera (1696) A. Scarlattiego, tekst: A. Franceschi. Didone abbandonata wł., 'opuszczona', opera (1724) A. Scarlattiego (powtórnie skomponowana), tekst: Pietro Metastasio. Opera (1778) J. Haydna. Trojanie - opera (1853-63) Hectora Berlioza. Dido(ne) - obraz Mantegny, Londyn, pryw. Obraz W. Turnera (1814), Londyn. mierć Dydony - obraz Rubensa (ok. 1637), Paryż, pryw. Obraz J. Reynoldsa, Londyn. Dygesty - nazwa 7wodów (zbiorów praw) powstałych w Xv w. na podstawie statutów Kazimierza Wielkiego; były wspólne dla całego królestwa polskiego; przetłumaczone z łaciny na język polski w 1449 przez więtosława z Wojcieszyna; z łac. digesta (zob.). Dyl - gruba tarcica, gruba deska, belka, bal, pień drzewny (przepiłowany wzdłuż); z nm. Diele 'deska, tarcica'. Dyl Sowizdrzał - zob. Sowizdrzał. Dylacja - odkład, w dawnym prawie procesowym odroczenie rozprawy sšdowej; z łac. dilatio 'zwłoka; odkładanie'. Dyliżans - duży, zamknięty, publiczny pojazd konny, używany w Xvi-Xix w. w całej Europie do przewozu (kilkunastu) pasażerów i poczty, najszybszy (przed wprowadzeniem kolei żelaznych) i najwygodniejszy rodek komunikacji długodystansowej; z fr. diligence 'popiech; dyliżans'. Dyliżans dršżkowy - lekki, którego pudło zawieszone było na dršżkach, bez resorów. Dymarka - dymówka, prymitywny piec o otwartym ognisku, z miechami, służšcy do wytapiania żelaza z rudy przez jej odtlenienie przy pomocy węgla drzewnego, najstarszy sposób otrzymywania żelaza (Egipt, ok. 3000 pne.), stopniowo od Xiii w. zastępowany przez wielkie piece. W Polsce stosowano go jeszcze w Xviii w. Dymitr - 1581-91, carewicz, syn cara Iwana Iv Gronego i jego 7. żony Marii Nagoj; po mierci ojca w 1584 zesłany do Uglicza, gdzie zginšł, zapewne zamordowany na polecenie Borysa Godunowa (zob.), który po mierci nieudolnego i bezdzietnego Fiodora I (starszego brata Dymitra), ostatniego z rodu Rurykowiczów, w 1598 sam został carem. Po jego mierci w 1605, w okresie wojny domowej i interwencji polskiej i szwedzkiej zwanym "smutš", bojarzy, przy poparciu częci magnaterii polskiej, obwołali carem mniha Grigorija Otriepjewa (podajšcego się za cudem ocalałego carewicza Dymitra), zwanego Dymitrem Samozwańcem, który panował 1605-06 i w kilka dni po lubie z Marynš Mniszchównš (córkš Jerzego, wojewody sandomierskiego) został zabity wraz z obecnymi na Kremlu Polakami przez lud podburzony przez bojarów. W 1607 pojawił się następny fałszywy pretendent do tronu, również podajšcy się za carewicza Dymitra, tzw. Dymitr Samozwaniec Ii, podopieczny Jerzego Mniszchta, zabity w 1610 przez własnš straż tatarskš EI gran Duque de Moscovia y Emperador perseguido hiszp., 'Wielki ksišżę moskiewski i cesarz przeladowany', dramat (1617) Lope de Vegi. Agaj-Han - powieć hist. (1834) Zygmunta Krasińskiego. Car Boris - trzeci - człon (1870) trylogii dramatycznej Aleksjeja K. Tołstoja. Car Samozwaniec - czyli Polskie na Moskwie gody - dramat (1908) Adolfa Nowaczyńskiego. Złota wolnoć - powieć (1928) Zofii Kossak-Szczuckiej powięca sporo miejsca dziejom kariery i upadku Samozwańca. Dyngus, migus - żartobliwy zwyczaj polewania się wzajemnie wodš w poniedziałek wielkanocny; dawniej dwa różne obyczaje wielkanocne: Dyngus datek (jaja, wędliny itp.) od gospodyń dla chłopców chodzšcych po domach "po dyngusie"; ze st. nm. dingnus, dingnis 'okup, wykupno od podpalenia, rabunku; kontrybucja wojenna'. migus uderzenie (na szczęcie) rózgš wierzbowš z baziami z Niedzieli Palmowej; z nm. Schmeckostern, Schmackostern; schmacken 'bić', Ostern 'Wielkanoc'. Dyptam - (jesionolistny) bot. bylina z rodziny rutowatych, o dużych liciach, wydzielajšca wonne, parzšce olejki eteryczne, rosnšca w Europie i Azji, uważana niegdy za leczniczš, zwł. majšcš moc wycišgania strzał z ran i gojenia ich. W księdze Ix Jerozolimy wyzwolonej Tassa Godfryd zostaje przez niš uratowany; nazwa od góry Dikte na Krecie, gdzie rosła obficie. "Tym zielem Wenus uleczyła swego ukochanego syna Eneasza, skaleczonego w lewe udo strzałš wypuszczonš przez siostrę Turnusa, Jutumę." F. Rabelais, Gargantua i Pamagruel, 4, 62; tł. T. Boy-Żeleński. Dyrektoriat - (fr. directoire) schyłkowy okres Rewolucji Fr. 1795-99, kiedy władzę ustawodawczš miał dwuizbowy parlament (Rada Pięciuset i Rada Starszych), a wykonawczš pięcioosobowy rzšd (zw. również dyrektoriatem), okres trwajšcy od rozwišzania Konwentu do zamachu stanu Bonapartego; łšczšca się z tym okresem faza rozwojowa klasycystycznej sztuki fr., zwł. meblarstwa i kostiumologii. Kobiety: tuniki, wšskie i długie suknie z trenem, wysoki stan podkrelony paskiem, bufiaste rękawy. Mężczyni: frak, kamizelka, krótkie spodnie, szal, fular. Dysk - kršżek metalowy a. drewniany okuty metalem, używany w sporcie do rzutów w dal; płaski kršżek przypominajšcy kształtem dysk sportowy; z gr. diskos. Dysk z Fajstos - zob. Fajstos. Dyskobol - bršz dłuta Myrona z Eleuterai (ok. 450 pne.) przedstawiajšcy zawodnika w chwili poprzedzajšcej rzut dyskiem, nie zachowany, znany z kopii rzymskich w Watykanie, w Muzeum Brytyjskim, w Gliptotece w Monachium, w Museo delle Terme w Rzymie; najlepsza z kolekcji Lancelotti, Rzym, Mus. Naz.; nowożytny odlew bršzowy: tors z Castel. Porziano, głowa z Palazzo Lancelotti, Warszawa; Muz. Nar. Dystrakcja - dawn. roztargnienie; przeszkoda w skupieniu uwagi; co, co rozprasza uwagę; rozrywka; z fr. distraction od łac. distractio 'rozłšczenie'. Dystrakt - dawn. człowiek roztargniony. Dysydenci - różnowiercy, odszczepieńcy od dogmatów kocioła panujšcego, w dawnej Polsce nazwa stosowana gł. do luteranów, kalwinów i arian; por. Dyzunici; z łac. dissidens 'siedzšcy po przeciwnej stronie; nie zgadzajšcy się'. Dyszel - dršg umocowany do przedniej częci wozu, umożliwiajšcy kierowanie pojazdem przy pomocy zaprzęgniętych do niego koni; por. Hołoble; z nm. Deichsel 'dyszel; grzšdziel (pługa) '. Dyszlowe opłata - na utrzymanie ulic i bruków, pobierana od przejeżdżajšcych (po) wozów na drogach i rogatkach przez miasta redniowieczne. Rzemiennym dyszlem - (jechać, podróżować) często zbaczajšc z drogi dla odwiedzin a. zabierajšc się okazjami na spotykane wozy. Dytryk z Bern - nm. Dietrich von Bern, isl. Thidrek; 'Teodoryk z Werony', król Ostrogotów, Teodoryk Wielki (zob.), jako bohater rdw. sag i pieni niemieckich i islandzkich, ksišżę pokoju, silny, lecz powcišgliwy; występuje w Pieni Hildebianda, Pieni o Nibelungach, Thidrekssaga i w pomniejszych poematach rdw. Dytyramb - grecka pień chóralna, z towarzyszeniem aulosu, ku czci boga Dionizosa; piewana przez chóry przebrane za satyrów z orszaku boga, prawdop. dała poczštek (Vi w. pne.) tragedii; rozszerz. pień pochwalna, panegiryk; z gr. dithyrambos. Dywan - kobierzec, narzuta; w literaturach Wschodu zbiór wierszy napisanych przez jednego poetę; w Persji, państwach tureckich (zwł. Turcji Osmańskiej, do 2. poł. Xix w., Wielki Dywan) zespół wysokich dostojników zasiadajšcy w obecnoci władcy, wezyra a. namiestnika, decydujšcy o sprawach wagi państwowej; sala posiedzeń; kancelaria. Czarodziejski dywan - (latajšcy) księcia Husajna (zob. Latajšcy) z Opowieci o księciu Achmadzie (zob.) i wróżce Pari-Banu. Dywan króla Salomona - (Sulejmana) legenda muzułmańska oparta na Koranie, 38, 36 ("I oddalimy mu wiatr, na usługi, aby go niósł miękko i spiesznie, dokšdkolwiek rozkaże"): na dywanie z zielonego jedwabiu ustawiano tron, a prócz króla mieciło się tam całe jego wojsko, po prawicy mężowie i kobiety, po lewicy za duchy; król dawał sygnał, a dywan się unosił i lšdował na wskazanym miejscu; dla osłony od słońca ptaki z rozpostartymi skrzydłami tworzyły nad nimi baldachim. Dyzma Nikodem - zob. Nikodem Dyzma. Dyzunici - wyznawcy kocioła greckokatolickiego w Polsce, którzy w 1596, po unii brzeskiej, nie zgodzili się na unię z kociołem rz.-kat.; por. Dysydenci; Unici. Dziad - ojciec ojca a. matki; stary żebrak; lekcew. stary człowiek, staruch; kukła słomiana, sporzšdzana zwykle na w. Jana; dawn. kocielny, zwł. stary; w l. mn. czepliwe koszyczki kwiatowe łopianu; krzaki jeżyn a. ich owoce. Dziady - uroczystoć ludowa ku czci zmarłych, pochodzšca z czasów pogańskich, obchodzona gł. na Litwie i Białorusi, składajšca się z uczty obrzędowej i uroczystego wywoływania dusz zma...
Semi111