Wstęp Jest prawdš niemal banalnš, że warunki życia współczesnego, rozwój nowych dziedzin nauki i techniki, a także rosnšca specjalizacja coraz bardziej oddalajš nas od naszego dziedzictwa kulturowego. I to włanie dzi, w czasach, kiedy mamy w kraju więcej ludzi wykształconych niż kiedykolwiek przedtem. Coraz trudniejszy staje się dostęp do niematerialnej schedy przekazanej nam przez liczne pokolenia przodków. A przecież wiadomy udział w tej schedzie, którego znaczenie łatwo się gubi w krzštaninie dnia powszedniego, jest sprawš niezmiernej wagi (choć nie dajšcš się zważyć), bo stanowi o poczuciu przynależnoci do kultury narodowej, europejskiej, ródziemnomorskiej, bo decyduje o uczestnictwie w zbiorowej wiadomoci społecznej. Słownik niniejszy zrodził się z chęci przeciwdziałania, choćby w najskromniejszej mierze, temu procesowi rwania się więzi kultury. Znam z własnego dowiadczenia kłopoty czytelnika, widza czy słuchacza, pragnšcego pójć tropem jakiego słowa, w którym domyla się ukrytych znaczeń rodem z naszego dziedzictwa humanistycznego. Spróbowałem więc, kierujšc się własnym rozeznaniem i dowiadczeniem, dokonać wyboru haseł w zakresie mitu i tradycji kultury w najszerzej rozumianym sensie tych doć zresztš płynnych pojęć. Granice wyboru zakreliła koniecznoć pomieszczenia się w jednym, choćby obszernym tomie. Cóż zatem weszło do Słownika? Jego główne tematy można by ujšć w szereg wštków. A więc: - postacie i wydarzenia z Biblii, - bóstwa i bohaterowie mitologii ródziemnomorskich i północnych, - bohaterowie legend, sag, epopei, romansów, poematów, pieni, żywotów, bajek, folkloru, tradycji ludowej, - bohaterowie narodowi i ludowi, otoczeni legendš historyczni władcy, wodzowie, buntownicy, zbójcy, - legendarni i historyczni nosiciele cywilizacji, odkrywcy nowych lšdów i nowych dziedzin wiedzy, - słynne (w wiecie rzšdzonym przez mężczyzn) kobiety, - słynne dynastie i rody, - słynne bitwy, - miejsca i budowle historyczne, arcydzieła architektury, malarstwa, rzeby, muzyki, zwłaszcza jako ilustracje mitu lub historii, - popularne pieni ludowe i narodowe, opery, operetki, musicale, - postacie literackie, te zwłaszcza, które pozostajš żywe i znaczšce również poza kontekstem ksišżki czy sztuki teatralnej (przynajmniej zdaniem autora Słownika), - wyrazy o znacznej liczbie odniesień do kultury, historii i tradycji (por. Imię, Jabłko, Diabeł, Piercień), o szczególnym znaczeniu dla tradycji polskiej (por. Szabla, Szlachta, Koń), - grupy znaczeniowe (por. Rodzina, Prowincjonalizmy, Głosy ptaków), - wyrazy polskie rzadko już goszczšce w słownictwie czynnym, których nie ma potrzeby używać, ale które powinno się znać i rozumieć. Ta lista jeszcze wszystkiego nie wyjania. Należy tu stwierdzić, że Słownik niniejszy nie jest ani encyklopediš, ani leksykonem w tym znaczeniu, w jakim potocznie rozumie się te słowa, a zatem mniej lub bardziej pełnym kompletem wiadomoci. Nie zdziwi nas przeto, że choć znajdziemy wród haseł Dantego ("dantejskie sceny", "dantejskie piekło") i Homera ("homeryckie boje", "homeryczny miech", "kwestia homerowa"), nie doszukamy się tam stu innych znakomitoci literackich z Szekspirem i Mickiewiczem włšcznie; że hasłem jest Platon ("bryły Platona", "cykl platoński", "jaskinia Platona", "miłoć platoniczna"), a nie Arystoteles, Kartezjusz, Kant czy Marks; że wród haseł znajdš się ci, a nie inni królowie, wodzowie, mężowie stanu, uczeni, bohaterowie powieci i dramatów; że Słownik powięca nieraz więcej miejsca i uwagi postaciom z dawnych bajek, legend i romansów oraz ich współczesnym odpowiednikom ksišżkowym, filmowym, operowym czy operetkowym niż niejednemu bohaterowi wielkiej literatury. O umieszczeniu nazwy dzieła sztuki, utworu lit., archit. itd. jako hasła głównego decyduje w większoci wypadków wartoć nazwy jako sygnału. Znajdziemy tam więc imiona własne, takie jak np. La Scala, Kórnik, Ermitaż, Łazienki, Appassionata, Mona Lisa, Iliada; nie znajdziemy natomiast imion pospolitych, takich jak np. Koncert fortepianowy a-moll Schumanna czy Martwa natura Wyczółkowskiego. Opowieci kanterberyjskich szukać trzeba pod hasłem Opowieć, kocioła w. Katarzyny - pod Kraków, a Żurawia nad Motławš - pod Gdańsk. Chronologia postaci i wydarzeń Słownika kończy się w zasadzie około połowy Xix wieku, wraz z pojawieniem się prasy popularnej, telegrafu i reportażu fotograficznego, choć nie brak od tej zasady wyjštków. Użytecznoć słownika ujawnia się dopiero w dłuższym z nim obcowaniu, w praktyce; zwłaszcza jeli to słownik gatunkowo nowy, a przy tym autorski, a więc nieco subiektywistyczny, mimo że, jak wszystkie słowniki, czerpie z setek najróżniejszych ródeł. Dlatego w pracy nad jego kolejnymi wydaniami szczególnš wartoć będš zapewne miały uwagi i spostrzeżenia Czytelników pierwszego wydania. Władysław Kopaliński 15 V 1979 Wymowa Wymowę obcojęzycznych haseł głównych podawano zaraz za hasłem, w nawiasach ze skrótem "wym.", przy czym nieraz jest to wymowa tylko częci wyrazu hasłowego albo, przy hasłach kilkuwyrazowych, wymowa tylko jednego z tych wyrazów. Wymowę tę podano w sposób uproszczony i przybliżony. W języku francuskim akcent pada zawsze na ostatniš sylabę wyrazu. Hasła i odsyłacze Słownik wyróżnia dwa rodzaje haseł: Hasła Główne ułożone sš w porzšdku alfabetycznym. Podhasła ułożone sš w zasadzie również w porzšdku alfabetycznym, od którego wszakże odstępowano w wypadkach, gdy praktyczniejsze było zastosowanie innego porzšdku, np. chronologicznego bšd rzeczowego, czy nawet mieszanego. Odsyłacze oznaczane sš skrótem zob. (tzn. zobacz dalszy cišg wyjanienia) albo por. (tzn. porównaj z pojęciem pokrewnym, podobnym, równoległym itd.). Odsyłacz: Tajemnica (stanu) lub (Tajemnica: stanu) oznacza odesłanie do podhasła Tajemnica stanu w hale głównym Tajemnica. Cytaty z Biblii pochodzš z różnych przekładów. Skróty a. - albo amer. - amerykański anat. - anatomia, anatomiczny ang. - angielski anglos. - anglosaski Ap. - Apostolskie Apok. - Apokalipsa (Objawienie w. Jana) arab. - arabski aram. - aramejski archeol. - archeologia archit. - architektura, architektoniczny art. - artystyczny astr. - astronomia atm. - atmosferyczny austr. - austriacki awest. - awestyjski b. - bardzo belg. - belgijski białorus. - białoruski biol. - biologia bizant. - bizantyjski bot. - botanika, botaniczny Brit. Mus. - British Museum (zob.) bryt. - brytyjski bułg. - bułgarski C - Celsjusza celt. - celtycki cerk.- - cerkiewno- chem. - chemia, chemiczny chiń. - chiński chrzec. - chrzecijański cz. - częć czes. - czeski d.- - dolno- dawn. - dawniej Deut. - Deuteronomium (zob.) dł. - długoć dosł. - dosłownie dpn. - dopełniacz druk. - drukarstwo duń. - duński egip. - egipski ekon. - ekonomia, ekonomiczny etn. - etnografia etym. - etymologia europ. - europejski Ew. - Ewangelia Ex. - Exodus (zob.) farm. - farmacja filoz. - filozoficzny fiń. - fiński flam. - flamandzki fr. - francuski g.- - górno- Gen. - Genesis (zob.) geogr. - geografia, geograficzny germ. - germański gł. - głównie, główny godz. - godzina gr. - grecki gram. - gramatyka, gramatyczny gwar. - gwarowy handl. - handlowy hebr. - hebrajski hist. - historyczny hiszp. - hiszpański hol. - holenderski i in. - i inne (inni) ind. - indyjski irań. - irański irl. - irlandzki iron. - ironicznie isl. - islandzki jap. - japoński jęz. - język językozn. - językoznawstwo, językoznawczy jid. - jidysz jug. - jugosłowiański jw. - jak wyżej (wyjaniono) kat. - katolicki Kor. - (do) Koryntian koc. - kociół, kocielny ks. - księga, księgi Kunsthist. Mus. - Kunsthistorisches Museum (zob.) lekc. - lekceważšco Lev. - Leviticus (zob). l.mn. - liczba mnoga l.poj. - liczba pojedyncza lud. - ludowy łac. - łacina, łaciński Łuk. - Łukasz m - metr M. - Morze Mat. - Mateusz Maurits. - Mauritshuis (zob.) med. - medycyna Metrop. Mus. - Metropolitan Museum of Art (zob.) m.in. - między innymi mit. - mitologia Mł. - Młodszy Mus. Naz. - Museo Nazionale (zob.) muz. - muzyka, muzyczny muzułm. - muzułmański n.- - nowo- nar. - narodowy Nat. Gall. - National Gallery (zob.) ne. - naszej ery nm. - niemiecki n8M - nad Menem NMP - Najwiętsza Maria Panna norw. - norweski np. - na przykład npm. - nad poziomem morza NRD - Niemiecka Republika Demokratyczna Num. - Numeri (zob.) O. - Ocean ok. - około ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych org. - organizacja, organizacyjny osm.-tur. - osmańsko-turecki Pal. - Palazzo pers. - perski pierw. - pierwotnie, pierwotny plast. - plastyka, sztuki plastyczne pl. tant. - plurale tantum (rzeczownik występujšcy tylko w l.mn.) płd. - południowy płn. - północny pne. - przed naszš erš poet. - poetycki pogard. - pogardliwie pol. - polski polit. - polityczny poł. - połowa pop. - popularnie, popularny por. - porównaj port. - portugalski pot. - potocznie pón. - póno-, póny prawn. - prawniczy, prawo prawdop. - prawdopodobnie prowans. - prowansalski pryw. - własnoć prywatna przen. - przenonie, w przenoni przes. - przestarzały przysł. - przysłowie psych. - psychiczny psychol. - psychologia publ. - publiczny r. - rok reg. - regionalizm relig. - religia, religijny RFN - Republika Federalna...
Semi111