114. Idee programowe romantyków polskich. Antologia. Oprac. A. Kowalczykowa (BN I 261)
Program a romantyczne idee sztuki
Istotą romantycznego pojmowania sztuki jest przeświadczenie o pełnej swobodzie twórcy, dążenie do możliwie najszerszego otwarcia wszelkich horyzontów.
Teksty lub fragmenty tekstów, które mają charakter programowy, utrzymane są często w stylu swobodnym
Nazwa romantyzm obejmuje cały konglomerat zjawisk z zakresu filozofii, literatury, sztuki, obyczajowości.
Wszelka sztuka powinna stać się nauką, wszelka nauka - sztuką. Poezja i filozofia powinny się zjednoczyć.
Program polskiego romantyzmu nie dotyczy tylko literatury. Jest o poezji oraz o sprawach tak rożnych jak perspektywy poznawcze, człowiek, naród, jego stosunek do Boga i natury.
Za pisma programowe uznać te tylko, które leżały u genezy romantyzmu, wytyczają drogę literatury.
Arcydzieła powstawały równoległe z rozprawami krytycznymi; idee romantyczne rodziły się w literaturze pięknej jak i w artykułach teoretyzujących.
Poeci nieraz podobne lub wręcz te same idee zapisywali w różnych utworach.
Przed romantycznym przełomem
Polska à 1822 - I tom Poezyj Mickiewicza z programową Przedmową
Niemcy à od 1798 ukazywało się Athenaum organ jenajskiego okręgu romantyków
Anglia à 1800 II wydanie Ballad lirycznych Coleridge’a i Wordswortha z Przedmową
Polska - tendencje preromantyczne,
Silne oddziaływanie teatru; dramy - popularne sztuki, toczące się w atmosferze grozy, cudowności i melodramatu; dochodzi do łamania konwencji; wprowadzanie aktorów komicznych do tragedii; przeróbki Szekspira.
Sentymentalizm również torował drogę przed myślą romantyczną
Zaczynał przenikać wpływy z literatury obcej, głównie niemieckiej, filozofii i estetyki; działo się to dzięki kilku młodym uczonym i Pamiętnikowi Warszawskiemu
Franciszek Wężyk O poezji dramatycznej 1811r.
Po długich oczekiwaniach w 1814 roku została odrzucona, uznana za nie nadającą się do publikacji
1815 r. narodziny Pamiętnika Warszawskiego redag. Feliks Bentkowski; ambicje upowszechniania wiedzy o najnowszych europejskich prądach intelektualnych
Czytano Niemców. Z ich dzieł wybierano fragmenty i przedstawiano je jako idee nowe lub romantyczne, było to bardzo odległe od romant. myśli niemieckiej. Nawiązywano głównie do Herdera, Lessinga, Goethego, Schillera, Schlegla.
- gorące spory, stanowiące wstęp dla zdecydowanego opowiedzenia się - przez młode pokolenie - po stronie romantyzmu.
Franciszek Wężyk O poezji w ogólności 1815 - koncepcja łamiącego reguły geniusza; poeta jaki się tu jako geniusz natchniony, łączący przeszłość z przyszłością
Anonim Różnica między rozsądnym a śmiałym, Pamiętnik Warszawski, 1816; ogólnie o człowieku wykraczającym poza rachuby rozsądku
St. Kostka Potocki w pamiętniku Warszawskim, felieton wyszydzający romantyczność; zapowiada wojnę między Klasycznymi a Mistyczno-Romantycznymi;
Brodziński O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej 1818.; romantyczność postawiona na równi z klasycznością, próbował pogodzić sprzeczności; romantyczność - to co sprawia romantyczne wrażenie, “miły sutek”, prostota, niewinność (dziś sentymentalizm); artykuł wywołał polemikę, która doprowadziła do krystalizacji pojęć o romantyczności;
Jan Śniadecki O pismach klasycznych i romantycznych; komentowany zgryźliwie jako typowy przejaw anachronicznego myślenia przedstawicieli starej szkoły
“Kł…”(kryptonim) O idei i uczuciu nieskończoności 1819; idea nieskończoności wyjaśniona jako całość istnień i rzeczywistości, poza która nic nie istnieje, i która powinna kształtować także stosunek człowieka do świata; głównym prawem sztuki miało być otwieranie uczuć na nieskończoność; dzieło ma wstrząsnąć duszą, jednoczyć świat widzialny z niewidzialnym, autor artykułu odcina się od hołdowania klasycyzmowi;
Romantyzm - lata dwudzieste
Mickiewicz Oda do młodości (1820) Pieśń filaretów ( 1820) wypowiedziana w nich ideały – hasła wywoławcze postawy romantycznej; hasła: braterstwa, wspólnoty, wyrażone w tak miłym klasycystom słownictwie odwołań mitologicznych; romantyczny kult młodości, niezwykły dynamizm, wola czynu; “Mierz siły na zamiary”; ideał zdobywczego stosunku do świata + plus refleksja poznawcza;
Przedmowa Mickiewicza; jej ranga ustaliła się nieco później,; M. opowiedział się wyraźnie za romantycznością, z tej pozycji ustalał założenia nowej literatury; zaproponował pewien kanon cech, które miały charakteryzować postawę romantyczną i r styl w sztuce.; M. powoływał się na autorytety tj. Schlegel, Schiller, Szekspir, Byron; domagał się prawa dla pieśni gminnej,
Inspiracją dla M. była filozofia niemiecka; M wyżej cenił wyobraźnie jako tworzywo służące rekonstrukcji historii niż systematyczne badania; należy odkrywać ducha minionych epok, prawa rządzące całością ;
Za kolebkę romantyczności uznawał wieki średnie; wg niego już w starożytności istniał prawzór romantycznej twórczości.; polityczne dzieje państwa wiąże z witalnością społeczeństwa i miarą swobody twórczej - wszystko to razem ginie lub rozkwita. Historia sankcjonuje program poetycki; spontaniczność oryginalność sztuki mają być symptomami społeczeństwa rozkwitającego
W średniowieczu widział poeta genezę romantyczności i autentyczne jej wcielenie
Prawdziwie romantyczna - rycerska kultura średniowiecza
Romantyczną poezje kształtują - duch czasów średnich, religia chrześcijańska, wyobrażenia ludów Północy
Mitologia barbarzyńska ludów Północy u Mochnackiego stanowiła najważniejszy element w składzie romantycznej tradycji; wcielać miała wielkość i heroizm;
Grabowski Uwagi nad balladami Stefana Witwickiego (1825); za źródło romantyczności wskazywał ogólnie przeszłość narodową, wierzenia Słowian i mitologie Północy;; za pisarzy konstytuujących szkole romant. - Brodzińskiego, Mickiewicza, Zalewskiego; romantyzm utożsamiał z literaturą średniowiecza
Poezja romant, jak zapowiadał M., miała być transpozycją kultury średniowiecza, a zarazem ma być oryginalna, kierowana czuciem i śmiałą wyobraźnią
Pieśni gminne - pierwsze źródło twórczości poet. wg M. w Przedmowie
Prawdziwie twórcza i narodowa jest taka poezja która wywodzi się z oryginalnej spontanicznej pieśni ludu
- Antoni Edward Odyniec Przemowa 1825, kontynuator idei Mickiewicza, bronił ballad, tekst Odyńca - przykład zupełnego niezrozumienia problemu romantycznego stosunku do ludowości; u O. kwestia ludowości sprowadzona do poziomu tematu i techniki pisarskiej;
Ballady i romanse zapowiadane jako pieśni gminne inaugurowały w Polsce nowy, romantyczny styl poetycki; ich ludowość wiąże się ze stylizacją na pieśń ludową
Grabowski za pieśni gminne uważał utwory „dla ludu”, nieoryginalne przekazy ludowe, ale poetyckie przeróbki, uszlachetniające autentyczne tworzywo
· Mochnacki O duchu i źródłach – legendy i podania ludu jako źródło poezji romantycznej; „poezja gminu” ma być ubrana w „teraźniejszy kolor języka”
Sentymentalność
Z ludowością wiązało się łączenie uczucia z „widzeniem”; i sentymentalność, tkliwość z IV części Dziadów ; bliska tym myślą Mickiewicza stała się twórczość Józefa Bohdana Zaleskiego, którego wiersz Śpiew poety wydaje się deklaracją radosnej, naiwnej prostoty: oto miłość do Boga i natury zapewnia pogodę wewnętrzną i szczęście; jest tu również wspaniałe umiłowanie Ukrainy, ojczystego pejzażu, rycerskiej tradycji rodzinnego regionu; pod sielską naiwnością Zaleskiego kryły się inne walory niż w podobnych stylizacjach poprzedników romantyzmu; jest u niego głęboki patriotyzm, dążenie do spojenia spraw codziennych i odwiecznych w przenikającej wszystko mocy wiary; poczucie wyobcowania spośród świata i tęsknota za wyidealizowaną przeszłością skłaniają do wiary w sens oddania losu swego i swego narodu w ręce Boga.; ogromna popularność – splecenie sentymentalności z romantyzmem miało siłę fascynującą
Średniowiecze
-drugie obok pieśni gminnych źródło romantyczności wskazane przez Mickiewicza w Przedmowie; szło o zachowanie ducha tamtych czasów, a nie o opis zdarzeń; ożywienie poezji współczesnej szlachetnymi uczuciami, rycerskością, oryginalną prostotą; średniowiecze miało być żywą tradycją.
Poezja i poeta
Poezja romantyczna powinna być oryginalna, rozwijać ducha chrystianizacji i rycerstwa; śmiała w dokonaniach, nie krępowana prawidłami; Mickiewicz pokazuje 2 aspekty roli artysty: 1. jego rangę jako duchowego przewodnika narodu, 2. poeta jako indywidualność wybitna, geniusz, który mocą uczucia i wyobraźni ,”gdzie duch namiętny przebija się w zmysłowych rysach imaginacji”, otwiera nowe horyzonty przed ludźmi ; rysami prawdziwego poety jest pewna ostrożność i nieumiarkowanie; ukazanie odmienności psychicznej jako cechy jednostki wybitnej
Warszawscy romantycy
W Wilnie życie twórcze zamarło po procesie filomatów; od 1825r. Warszawa stała się kolejnym ośrodkiem w którym rozkwitła myśl romantyczna
· Brodziński O klasyczności 1818 Warszawa; początek polemiki wokół romantyzmu
· 1825 – przełomowy rok; Maria Malczewskiego, programowe teksty Mochnackiego, Grabowskiego, Zaleskiego, Odyńca – Warszawa zaczęła przyciągać młodych pisarzy z różnych stron kraju;
Maurycy Mochnacki
Najwybitniejszy teoretyk i krytyk polskiego romantyzmu, ur. W Bojańcu pod Żółkwią, od 1819 mieszkał w Warszawie; od 1821 studiuje prawo; wstąpił do Związku Wolnych Polaków; debiutował w „Astrei” w 1823r., pierwsze ważne artykuły w „Dzienniku Warszawskim”
Pierwsze utwory programowe były zamieszczane w różnego typu edycjach:
-jako przedmowa do wydania dzieła (Odyniec)
-w „Astrei”
-1825 r. Mochnacki z Podczaszyńskim, własne pismo, pierwszy organ warszawskich romantyków – „Dziennik Warszawski”
-od 1827 r. przystanią romantyków stała się „Gazeta Polska”;
-od grudnia 1829 – „Kurier Polski”
- „Dziennik Powszechny Krajowy”, „Chwila Spoczynku”; od 1831 „Nowa Polska”
Cecha charakterystyczna warszawskiego środowiska – luźne związki między pisarzami, duża rozbieżność propozycji programowych; warszawski romantyzm nie miał jednolitego oblicza
Maria Malczewskiego 1825
wywarła istotny wpływ na kształtowanie się romantycznego widzenia historii i krajobrazu, na romantyczną wyobraźnie; dalece odbiegała od wcześniejszej literatury że wzbudzała zainteresowanie krytyków nastawionych tradycyjnie jak i tych nowatorsko
o Marii
- list Zaleskiego do Mochnackiego – sąd dyskryminacyjny
- Mochnacki O literaturze polskiej XIX wieku – wywyższył to dzieło; nawiązywała do polskiej tradycji szlacheckiej; ukazany świat jest tajemniczy a drogi przeznaczenia niepoznawalne; szyderczy los, nieuchronna zagłada; jednostka ludzka okazuje się bezradną igraszką w rękach złośliwego losu i pozostaje tylko rozpacz i rezygnacja; poszukiwania religijne Malczewskiego nie prowadzą do żadnego ukojenia; jeśli On istnieje to jest odległy, nieprzenikniony; ironia zawarta w dysharmonii między niszczącą mocą przeznaczenia a naiwnością ludzkich marzeń;
Pierwsze szkice Mochnackiego
-miały formę polemiczną
-Mochnacki walczył o nowe rozumienie poezji - traktował ją jako sposób poznawania i przeżywania świata, dawania materialnego kształtu zjawiskom ze sfery ducha; pojęcie to wynikało z ogólnej wizji świata podzielonego na przeciwstawne wobec siebie rzeczywistości – materialną i duchową. Poezja miała być elementem mediacyjnym, jednoczącym te sfery; poezja romantyczna, której żywiołem jest poruszające historie natchnienie, entuzjazm, wyobraźnia.
Ważniejsze wystąpienia programowe Mochnackiego 1828r.
- Myśli o literaturze polskiej – temat relacji między sztuką a rzeczywistością; kreacja twórcza powinna być wzorowana na porządku, istniejącym w naturze; naśladujący ją artysta powinien być inspirowany przez natchnienie, tylko ono prowadzi ku piękności i prawdzie
- u Mochnackiego istnieją jeszcze dwa wątki:
1. O powołaniu krytyka – krytyk ma odkrywać tajemnice historii i losu, wywodzić idee z przeszłości
2. Metoda analizy dzieła sztuki
„O literaturze polskiej wieku XIX” Mochnacki
-miało być podsumowaniem jego działalności krytycznej, pozostało nieukończone; zostało przerwane przez powstanie listopadowe; traktuje się tu literaturę jako sposób rozpoznawania się, jako świadectwo ducha narodowego; Mochnackiego ciągle fascynuje istota dziejów i przejawiające się w niej metafizyczne zło, tragizm, dramatyzm napięć sytuacyjnych; dominuje w tej książce triumfalne uczucie przynależności do narodu o świetnej historii, o tradycjach rycerskiego męstwa; wspołczesną świadomość intelektualną Polaków poświadcza zbiorem twórczości 4 poetów – Malczewskiego, Mickiewicza, Zaleskiego, Goszczyńskiego.; pojawia się tu też myśl programowa – co należy rozumieć pod literaturą romantyczną – wcześniej: romantyzm to głównie nawiązania do średniowiecza, mitologii Północy i z określonym typem uczuciowości, u Mochnackiego: romantyzm obejmuje sztukę całej Europy chrześcijańskiej
„O sztuce” Jana Ludwika Żukowskiego
- Żukowski był pod wpływem filozofii niemieckiej,; był zafrapowany głównie relacjami między człowiekiem, naturą i sztuką; człowieka i sztukę wynosił ponad naturę
-Ż. Był apologetą postępu cywilizacji; w obręb sztuki wprowadził również dzieła „użyteczne”
-dzieło sztuki jako połączenie natchnienia i najwyższych idei umysłu; geniusz jako uosobienie „twórczej siły”
- obok wzniosłości wymagał od sztuki wdzięku, optował za nauka zasad;
-ten artykuł Żukowskiego stał się obiektem krytyki; bronił go Mochnacki
Inne koncepcje
-mnóstwo artykułów itp. O charakterze towarzyszącym tym szeroko zakrojonym pomysłom;
· Maurycy Gosławski przedmowa do Poezji – interesująca odmienność stylu, wskazuje wyraźnie na lekturę młodych romantyków francuskich; Gosławski pozuje na rozjemcę, nie przyznaje racji ani romantykom, ani klasykom, opowiada się po prostu za dobrą literaturą; u genezy poezji ma leżeć natchnienie; ma ona wypływać z wnętrza, nie naginać się do prawideł, zwróciła przychylną uwagę Mickiewicza
· 1830 Zygmunt Krasiński w listach do ojca zawarł nieśmiałą obronę romantyzmu, deklaracja poetycka;
· Wincenty Niemojowski Myśli dorywcze o romantyczności i romantykach 1830; chciał literatury wyraźnie narodowej; pomawiał młodych o uleganie duchowi niemieckiemu; kąśliwie pisał o „dziwolągach” Mickiewicza – charakterystyczny stosunek starszego pokolenia do młodszego
Do powstania listopadowego dominowało w polskim romantyzmie to „europejskie” oblicze, chęć wchłonięcia, przyswojenia Polakom nowej, fascynującej wizji świata; znakomicie tę europejskość nowej atmosfery czuł przebywający w Rosji Mickiewicz; gromił warszawską zaściankowość w O krytykach i recenzentach warszawskich; u nas dążono do przełamania barier, oddzielających Polskę od Europy
Czas powstania
Wybuch – nowa hierarchia wartości, inne wymagania wobec sztuki
Nagle zaczęto twierdzić, że szkołą romantyczna zawsze wzywała do rewolucji politycznej, a mówienie o wolności sztuki było równoznaczne z głoszeniem haseł wolności politycznej; odkrywano ten rewolucyjno-ojczysty ton we wcześniejszych utworach Mickiewicza;
-w gorączce powstańczych wydarzeń zdawało się, że zadaniem literatury jest wprzęgnięcie się w służbę społeczną;
Upadek powstania
-spory o romantyczność utraciły aktualność; w Królestwie Polskim prze najbliższe 10 lat życie literackie niemal nie istniało.
Na emigracji
- pojawia się problem utrzymania rozpraszającej się masy Polaków wokół wspólnej idei patriotycznej, podtrzymanie upadającego ducha; odtąd literatura wytyczała program życia i działania
· Brodziński O narodowości Polaków 3 maja 1831 – otwiera drogę polskiego romantyzmu na mesjanizm;
Cechy które upodobniają naród do Jezusa: jest wiernym jego uczniem, będąc prześladowany, cierpiący, niezrozumiany, najnieszczęśliwszy;
Ideą narodu polskiego ma być religia, wolność, braterstwo
· Mickiewicz Księga narodu i pielgrzymstwa polskiego; swoim przeczuciom nadał kształt narodowego katechizmu, uczynił z mesjanizmu religie pozbawionych ojczyzny
O wiele mocniej Brodziński powiązał dzieje narodu polskiego z Jezusem; zmartwychwstał Jezus, zmartwychwstanie Polska;
- z tymi kreacjami wiąże się też dylemat zemsty; motywy posłannictwa, poświęcenia, zemsty
· Mickiewicz O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych
Poeta z niezwykłą mocą gloryfikuje patriotyczne poczynania indywidualnych wybitnych, kierujących się swoim wewnętrznym instynktem i „ uczuciem powinności”; broni prawa jednostki do poświęcenia własnego życia i podejmowania decyzji przez człowieka natchnionego przez Boga w sprawach tyczących całego narodu; potężna apoteoza indywidualizmu, historia narodu była przywoływana by wpisać go w boski plan;
Mesjanistyczno-heroiczny nurt znajdzie później liczne kontynuacje w tzw. Literaturze krajowej.
Słowacki zbyt odległy od uniesień religijnych i patriotycznej egzaltacji; szybko spostrzegł swą izolacje.
Teksty, które można by zakwalifikować jako poetyckie programy, powstało w latach 30. Niewiele.
Z twórczości Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego – wyłania się pewien wspólny postulowany model poezji. Dość jednolite są były główne cechy tego wzorca. To absolutny priorytet problematyki współczesnej, aktualności oraz wiara w niezwykłą, przemieniającą człowieka moc poezji – stąd traktowanie jej jako instrument, poprzez który oddziałuje się aktywnie na postawy ludzkie.
Perspektywa historii zawsze miała okazać się kluczem dla przedstawienia tego, co dzieje się obecnie i ku czemu się zmierza
Perspektywa historii i temat współczesny – rewolucyjna przemiana w obrębi gatunku dramatycznego....
warycki