Diagnoza psychopedagogiczna – zagadnienia do kolokwium
1. Pojęcie diagnozy psychopedagogicznej (cel, obszary, narzędzia (metody), schemat opinii o dziecku)
Termin diagnoza pochodzi z języka greckiego, w którym oznacza "rozpoznanie".
Diagnoza to rozpoznanie badanego stanu rzeczy przez zaliczenie go do znanego typu lub gatunku. Polega też na przyczynowym i całościowym wyjaśnieniu tego stanu rzeczy, określenie jego fazy obecnej i przewidywanie dalszego rozwoju, a także zaprojektowanie działań, jakie należy podjąć, by uzyskać pożądany stan rzeczy.
Proces diagnozowania obejmuje szukanie odpowiedzi na pytania:
· jak jest?
· dlaczego tak jest?
· jak będzie?
· dlaczego tak będzie?
· co zrobić, żeby uzyskać pożądany stan rzeczy?
W procesie diagnozowania pojawia się problem układu odniesienia, na ile opisywany i wyjaśniany stan rzeczy jest "normalny", pożądany, typowy; kiedy mówimy o różnicach indywidualnych, dysharmoniach, zagrożeniach, a kiedy o odchyleniach, zaburzeniach, patologii
W języku polskim termin ten używany jest w trzech znaczeniach:
· proces diagnozowania, który obejmuje sformułowanie problemu (postawienie pytań diagnostycznych), postawienie hipotez, sprawdzenie hipotez przez zastosowanie odpowiednich metod badawczych i dobór odpowiednich narzędzi badawczych
· efekt procesu diagnozowania - zrozumienie danego zjawiska, wyjaśnienie jego uwarunkowań, mechanizmów i dynamiki, przewidywanie różnych wariantów możliwego rozwoju zdarzeń w przyszłości, , zaplanowanie szeroko pojętych działań terapeutycznych, monitorowanie i ewaluacja ich skuteczności
· całość wiedzy teoretycznej i praktycznej na temat diagnozy
Pełna, rozwinięta diagnoza powinna dać podstawy do zaprojektowania zmian niepożądanych stanów rzeczy już istniejących, lub takich, które dopiero mogą wystąpić oraz sposobów realizacji tych projektów.
Wynikające z diagnozy sposoby oddziaływania powinny być w różnych fazach weryfikowane pod względem trafności diagnostycznej i skuteczności obranych oddziaływań. Diagnoza psychopedagogiczna służy ukierunkowaniu oddziaływań edukacyjnych i terapeutycznych. Sama w sobie stanowi już formę interwencji. Proces diagnostyczny jest procesem ciągłym. Należy łączyć diagnozę stanu rozwoju jednostki i jej rzeczywistości wychowawczej z diagnozą efektów oddziaływań podejmowanych na podstawie dokonanego rozpoznania.
Diagnozę negatywną jednostki i jej środowisk wychowawczych zawsze należy łączyć z diagnozą pozytywną.
W procesie diagnozy należy uwzględniać wzajemne uwarunkowania czynników indywidualnego rozwoju jednostki i sposobów oddziaływania dostępnych dla jednostki warunków środowiskowych.
2. Podstawowe zasady diagnozy psychopedagogicznej
Podstawowe zasady diagnozy psychopedagogicznej:
Dążenie do diagnozy pełnej – rozwiniętej, opisującej stany rzeczy, wyjaśniającej źródła i mechanizmy ich powstania, ustalającej stopień rozwoju zjawisk, wyjaśniającej znaczenie ich występowania i określającej możliwości oraz sposoby oddziaływania nań.
Oceniający charakter diagnozy – polegający na odnoszeniu rozpoznawanych stanów rzeczywistych, ich poszczególnych cech lub warunków ich występowania, do pewnych stanów pożądanych (oparcie oceny w diagnozie na kryterium normatywno-wzorcowym), charakteryzujących inne podobne układy (ocena opiera się na kryterium porównawczym) lub do poczynionych założeń, czy oczekiwań wobec jakichś działań lub procesów (kryterium postulatywne, czyli cele i zadania wychowawcze, edukacyjne).
Realizowanie diagnozy w sensie pozytywnym
Dążenie do autodiagnozy osób, systemów, czy środowisk – jeśli działania naprawcze, terapeutyczne, korygujące, podejmowane w wyniku diagnozy mają być skuteczne, to muszą opierać się na mniej lub bardziej zaangażowanym uczestnictwie osób, układów, środowisk, których dotyczą. Takie natomiast zaangażowanie, gotowość do współpracy nad przekształcaniem siebie, przełamywaniem czy niwelowaniem zaistniałych problemów opiera się na samouświadomieniu własnego stanu, cech, braków, ale i zasobów. Zasada autodiagnozy analizowanych układów jest bezpośrednim wymiarem urzeczywistniania, uwzględniania ich podmiotowego charakteru w diagnozie.
Łączenie poznania pośredniego z bezpośrednim – umiejscowienie procesu diagnozy w konwencji dialogu, spotkania z badaną rzeczywistością i osobami w nią uwikłanymi, daje dla rozpoznawania wielorakie korzyści, owocuje doświadczeniem, które pozwala na weryfikację wiedzy uzyskanej dzięki poznaniu pośredniemu. Pośrednie zdobywanie wiedzy o wychowanku, dające nawet najbardziej precyzyjne ujęcie przejawów cech i dymensji itp. Zawsze sprowadza jednostkę do standardu, z którego trudno wywnioskować o jej indywidualności i niepowtarzalności.
Realizowanie diagnozy środowiskowej – zasada ta oznacza iż bez względu na obszar diagnozy (to, czego, a raczej kogo, ona dotyczy zawsze rozpoznaniu podlega środowisko i jego rola w identyfikowanych stanach, problemach. Diagnoza pedagogiczna zawsze ma aspekt społeczny, gdyż każe dostrzegać przyczyny określonego stanu zachowań ludzkich lub stanu funkcjonowania grup społecznych czy też instytucji w ich wzajemnych powiązaniach i oddziaływaniach.
3. Kompetencje osoby przeprowadzającej diagnozę
Proces diagnostyczny wymaga szczególnej odpowiedzialności ze strony diagnosty. Kontakt diagnostyczny zawsze powinien pełnić rolę kontaktu terapeutycznego.
W procesie diagnozy podstawowe znaczenie odgrywają kompetencje osoby przeprowadzającej diagnozę:
§ wiedza merytoryczna - o prawidłowościach rozwoju psychofizycznego, o mechanizmach społecznego funkcjonowania jednostki, o właściwościach funkcjonowania podstawowych środowisk wychowawczych.
§ zdolność do wykorzystania wiedzy, a więc umiejętność logicznego myślenia, pozwalającego twórczo wiązać ze sobą różne informacje w celu uzyskania całościowego obrazu diagnostycznego.
§ podstawowa umiejętność obserwowania i prowadzenia rozmowy, co wiąże się ze zdolnością do pozyskiwania potrzebnych informacji
§ zasób dostępnych technik diagnostycznych, umiejętność adekwatnego doboru technik badawczych do rozpoznawanego problemu, specyfiki sytuacji oraz szczególnych cech osób badanych oraz umiejętność prawidłowego ich stosowania. Ważna jest też umiejętność łączenia różnych technik obiektywnych, takich jak skale, kwestionariusze i testy i subiektywnych (wywiad, rozmowa, obserwacja, analiza wytworów) oraz technik projekcyjnych.
§ umiejętności, które pozwalają budować kontakt z osobą badaną, oraz eliminować jego zakłócenia
- podążanie za osobą badaną - umiejętność wsłuchania się w znaczenie słów badanego i podejmowanie poruszanych przez niego wątków w rozmowie.
- empatyczne reagowanie - komunikowanie, że rozumie się badanego
- niezaborcza życzliwość - akceptacja badanego z zachowaniem jego wolności i szacunek dla tego, co mówi
- otwartość - zdolność mówienia o sobie we właściwy sposób i we właściwym miejscu rozmowy
- konkretność - uwaga i dopytywanie o konkret, "trzymanie się ziemi"
- koncentracja na "tu i teraz" - skupienie się na sytuacji i kontakcie diagnostycznym celem eliminowania jego zakłóceń.
4. Typowe błędy popełniane przez osoby przeprowadzające diagnozę
§ Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty
- błąd postawy dominacji - brak uwzględniania perspektywy badanego w toku rozpoznawania jego sytuacji życiowej i brakiem elastyczności w procesie poznawania (postępowanie wedle ścisłego schematu)
- błąd maski, czyli zasłaniania się swoją rolą, co ogranicza pole manewru - wiąże się to zarówno z brakiem współodczuwania (empatii) i umiejętności postawienia się w sytuacji osoby badanej, a także elastycznego spojrzenia na jej sytuację z różnych perspektyw, w sposób niestereotypowy
- błąd sędziego - postawy wartościującej, oceniającej, etykietyzującej osobę badaną - ocena opisywanej sytuacji wedle sztywnych, stereotypowych kryteriów (szufladkowanie)
- błąd skupiania się na negatywnych aspektach funkcjonowania jednostki bez uwzględniania jej mocnych stron
- błąd redukcji źródeł wiedzy - polega na braku łącznego wykorzystywania "wiedzy gorącej" wynikającej z osobistych doświadczeń życiowych i "wiedzy zimnej" - naukowej, obiektywnej, systematycznie gromadzonej
5. Diagnoza rodziny
Poznawanie rodziny w perspektywie pedagogicznej jest przede wszystkim rozpoznawaniem jakości środowiska wychowawczego, jakie rodzina tworzy. Rodzina jest powszechnie traktowana jako podstawowy obszar wpływów oddziaływujących na rozwój i funkcjonowanie dziecka.
W rodzinie dziecko nabywa poczucia bezpieczeństwa psychologicznego. Rodzina zaspokaja podstawowe potrzeby dziecka. Tu uczy się ono podstawowych umiejętności życiowych, kształtuje swoją osobowość, nabiera przekonań o świecie, o jego wartościach i zasadach życia, tu formuje się jego tożsamość, powstają zręby poczucia własnej wartości i samooceny, a także wzorce zachowań i postaw w stosunku do samego siebie, innych ludzi i świata.
Jednak nierzadko w rodzinie tkwią też źródła wielu zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania, trudności szkolnych czy życiowej dysfunkcjonalności, jakie rozwijają się u dziecka..
Poznawanie rodziny oznacza ocenę realizacji przez nią jej zasadniczych zadań, czyli zaspokajania indywidualnych potrzeb członków rodziny oraz wypełniania przez nią oczekiwań formułowanych wobec niej przez zewnętrzne układy społeczne. W sensie diagnozy rodziny dokonuje się więc swoistego osądu sposobu i poziomu wypełniania przez rodzinę pewnych funkcji – głównie opiekuńczych, socjalizacyjnych i wychowawczych.
Perspektywa poznawania rodziny w kategoriach grupy społecznej oznacza diagnostyczną analizę znaczących wychowawczo cech rodziny jako grupy pierwotnej.. Zainteresowanie badaczy skierowane jest więc na takie elementy rodziny, jak struktura formalna rodziny, jej struktura społeczna i emocjonalna oraz styl i organizacja życia.. W szczególności następuje tu rozpoznanie takich cech, jak:
§ układ ról i pozycji w rodzinie
§ podział władzy, rozkład względów (przywilejów), autorytetu
§ więzi i relacje między członkami rodziny
§ rytm i organizacja życia
§ aktywność ogólna rodziny i jej poszczególnych członków
§ normy i standardy zachowań uznawanych w rodzinie
§ sposoby kontroli norm i wymagań
§ wzory porozumiewania się (komunikacja)
§ typy kulturowego stylu życia rodziny
§ tradycje, obrzędowość, symbolika
§ warunki materialne
§ warunki bytowe i otoczenie
§ związki rodziny z innymi strukturami społecznymi
Wieloaspektowe badanie rodziny może dostarczyć istotnych informacji o sytuacji domowej dziecka, uzyskanych od rodziców, rodziny, bądź samego dziecka. Kluczowe w diagnozie rodziny w wypadku, gdy mamy do czynienia z szeroko rozumianymi zaburzeniami rozwoju dziecka, jest uwzględnienie społecznych przyczyn owych zaburzeń, na które mogą mieć wpływ:
§ ubóstwo, złe warunki finansowe
§ nieprawidłowa struktura rodziny (samotny rodzic, konkubinat, "eurosieroctwo")
§ patogenne właściwości rodziców: agresywność, rygoryzm, nadmierna surowość, kompensowanie własnych niespełnionych marzeń, nadmierna opiekuńczość, niezrównoważenie, lękowość)
§ zaburzenia więzi emocjonalnych między rodzicami i dziećmi
§ wadliwe oddziaływania wychowawcze, wadliwe postawy rodzicielskie (liberalizm, nadopiekuńczość, rygoryzm
W diagnozie rodziny wykorzystujemy:
- obserwację
- wywiad środowiskowy
- rozmowy indywidualne
- rysunek rodziny
- kwestionariusze
- testy psychologiczne
- analizę dokumentów
Najbardziej aktualne tendencje w poznawaniu rodziny, w tym w perspektywie pedagogicznej, proponują odejście od rozpatrywania rodziny jako zbioru lub nawet układu cech i zależności, które najczęściej analizowano w ujęciu linearnym przyczynowo-skutkowym. W zamian wskazywane jest podejście systemowe (Akerman, Jackson, Haley, Satir, Bowen, Minuchin), w którym rodzina - postrzegana jako system – charakteryzuje się specyficznymi relacjami, specyficzną strukturą, a w niej granicami, podsystemami, posiada określoną dynamikę, wypracowuje swoisty system ról, kontroli i władzy, rozwija własne sposoby komunikowania się, posiada związki z innymi, opiera swoje funkcjonowanie na doświadczeniach indywidualnych i całości rodziny, na doświadczeniach poprzednich pokoleń. W ujęciu systemowym dużą rolę odgrywają historia rodzinna i rodzinne mity. W ujęciu systemowym duże znaczenie ma też sposób osiągania przez rodzinę różnych celów, sposób zmagania się z trudnościami i problemami oraz radzenie sobie przez rodzinę w sytuacjach kryzysowych. Systemowa orientacja w diagnozie rodziny uwzględnia, że inni członkowie rodziny wpływają na daną osobę, na jej zachowanie i sposób funkcjonowania, ale także sposób zachowania tej osoby wpływa na innych i wszystkie pozostałe elementy systemu. Tak więc w takiej perspektywie diagnostycznej dąży się do uchwycenia specyficznych, wielorakich zależności występujących w danej rodzinie. Diagnosta stara się odkryć wzory, struktury i funkcje w życiu rodziny i ewentualnie ustalić ich znaczenie dla określonych problemów. Do najważniejszych cech charakteryzujących system rodzinny włącza się: tzw. granice, hierarchiczną strukturę, dynamiczną równowagę, komunikację, role rodzinne, kontynuację. W narzędziach badawczych. Które w ramach opisywanej tu orientacji teoretycznej służą analizie systemów rodzinnych mierzy się następujące kategorie: spójność rodziny, strukturę władzy, koalicje, konflikty, sprawowanie kontroli, podejmowanie decyzji, niezależność, więzi emocjonalne, sposób wyrażania uczuć, sposoby rozwiązywania konfliktów, jasność wyrażania opinii, inwazyjność, otwartość na innych, nastrój dominujący w rodzinie, życie religijne, orientację intelektualno-kulturalną, aktywną rekreację, nastawienie na sukces, mitologia rodzinna. Rozumienie rodziny jako systemu psychospołecznego pozwala zdaniem zwolenników podejścia systemowego na lepsze zrozumienie jej społecznej i emocjonalnej organizacji i atmosfery, to z kolei stwarza lepsze możliwości interwencji pedagogiczno-terapeutycznej.
6. Diagnoza szkolna (ze szczególnym zwróceniem uwagi na diagnozę dojrzałości szkolnej i diagnozę ryzyka dysleksji)
Diagnoza dydaktyczno-wychowawcza (szkolna)
W badaniach diagnostycznych prowadzonych w środowisku szkolnym, łatwiej niż gdzie indziej określić można układ odniesienia w zakresie osiągnięć szkolnych dziecka - służą temu podręczniki szkolne, programy i standardy edukacyjne. Ze szkołą jednak wiąże się nie tylko proces nauczania. ale także wielość oddziaływań społecznych, wchodzenie w nowe sytuacje społeczne, w nowe grupy, poznawanie nowych norm.
Diagnostyka dydaktyczno-wychowawcza stanowi opis i wyjaśnianie sposobów rozpoznawania sytuacji ucznia, zwłaszcza zmian, jakie w nim zachodzą pod wpływem oddziaływania pedagogicznego. Dobra diagnoza pedagogiczna nie ogranicza się tylko do sprawdzania i oceniania osiągnięć ucznia, ale obejmuje także wyjaśnianie przyczyn tego stanu i przewidywanie rozwoju osiągnięć (prognozę). Przeszłość - indywidualna historia uczenia się i wychowywania - jest podstawą interpretacji obecnych postępów ucznia, a teraźniejszość - przewidywania przyszłych postępów. Diagnostyka w szkole polega przede wszystkim na poznaniu ucznia, jego możliwości intelektualnych, warunków rodzinnych, a jednocześnie określeniu braków w wiadomościach i umiejętnościach, jak również doszukiwaniu się przyczyn występowania tych braków. Specyfika diagnozy szkolnej idzie w kierunku:
§ wczesnego rozpoznawania przyczyn trudności dydaktycznych
§ wczesnego rozpoznawania przyczyn trudności wychowawczych
§ wczesnego rozpoznawania przyczyn zaburzeń emocjonalnych
§ wczesnego rozpoznawania przyczyn zaburzeń społecznych
§ określenia dojrzałości szkolnej
§ badania dziecka z wczesną dojrzałością szkolną
§ odroczenia dziecka od obowiążku szkolnego
§ rozpoznawania trudności w nauce i różnego rodzaju niepowodzeń szkolnych
§ kwalifikowanie uczniów do nauczania indywidualnego lub specjalnego
§ określenia specjalnych trudności w czytaniu, pisaniu i liczeniu (z uwzględnieniem dysleksji, dysortografii, dysgrafii lub dyskalkulii)
§ oceny umiejętności szkolnych ucznia, w tym identyfikacji i diagnozy uzdolnień kierunkowych w ramach pracy z dzieckiem zdolnym
...
majkacool