WYKŁAD 1
CZĘŚĆ I – Stres
WHO określiła stres jako „nową, najpowszechniejszą chorobę stulecia”. Statystyki podają, że ok. 90% wszystkich chorób jest związanych ze stresem. Stres, zwłaszcza ten przewlekły, łączony jest z powstawaniem chorób zarówno psychicznych, jak i somatycznych.
Pojęcie stresu – wcześniej funkcjonowały pokrewne pojęcia stres jak np.: lęk, konflikt, frustracja, trauma (uraz psychiczny), zaburzenia emocjonalne, sytuacja trudna.
Wybrane koncepcje stresu:
- Cannon – twórca teorii homeostazy
- H. Seley – teoria adaptacji
- Irwing Janis – teoria napięcia emocjonalnego (faza zagrożenia, faza działania w niebezpieczeństwie, faza skutków stresu)
- Lazarus i Folkman – teoria transkacyjna stresu – ocena poznawcza zagrożenia pierwotna a) bez znaczenia, b) sprzyjająco-pozytywna, c) wyzwanie, ocena wtórna możliwości i zasobów radzenia sobie ze stresem;
- Holmes i Rahe – lista najczestszych i najważniejszych wydarzeń życiowych,
Stres w terminologi medycznej:
- jest zaburzeniem równowagi (homeostazy) spowodowanym czynnikiem fizycznym lub psychologicznym/społecznym
- czynnikami powodującymi stres mogą być czynniki umysłowe, fizjologiczne, anatomiczne lub fizyczne
- współczulno-nadnerczowa à pobudzenie współczulnego UN i rdzenia nadnerczy à uwolnienie A i NA à przyspieszenone tętno serca, oddech, wzrost ciśnienia rwi à większa dostępność E w gotowości do reakcji na Stresor (reakcja „walki-ucieczki”)
- przysadka, podwgórze, kora nadnerczy à pobudzenie kory nadnerczy à uwolnienie glikokortykoidów (kortyzolu) à wzrost poziomu cukru we krwi, zmiany m.in. w układzie immunologiczntm, zmiany ilości serotoniny w mózgu à większa dostępność E w gotowości do reakcji na Stresor (reakcja „walki-ucieczki”)
Fazy stresy wg Selye’go
- faza alarmowa – początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacją. Wyróżniamy w niej dwie subfazy: stadium szoku, stadium przeciwdziałania szokowi (jednostka podejmuje wysiłki obronne)
Definicja stresu wg Lazarus R.S. i Launier R. – stres jest stanem lub uczuciem doświadczanym, gdy człowiek zauważa, że wymagania przewyższają osobiste i społeczne zasoby, jakie jest on w stanie zmobilizować.
Stres w psychologii – to dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy możliwościami jednostki a wymogami sytuacji (stresorem), charakteryzująca się brakiem równowagi. Podejmowanie zachować zaradczych jest próbą przywrócenia równowagi.
Definicje stresu psuchologicznego akcentują różne aspekty tego pojęcia [Heszen]:
- jako bodziec, sytuację lub wydarzenie zewnętrzne
- jako reakcję wewnętrzną człowieka, a zwłaszcza emocjonalna oraz
- jako relację między czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka
Stres jako bodziec – sytuację występujące w naszym otocze niu mające natuarlną zdolność do wywoływania napięcia i silnych emocji. Do teorii związanych z tym rodzajem definicji należą: koncepcja Janisa oraz koncepcja zmian życiowych Thomasa Holmesa i Richarda Rahe’a.
Stres jako reakcja – zarówno fizjologiczna jak i psychologiczna będąca odpowiedzią na działanie stresorów (sytuacji wywołującej stres).
Stres jako proces lub transakcja – relacja między jednostką a otoczeniem: transakcyjny model Lazarusa, koncepcja Antonovsky’ego, koncepcja Hobfolla, koncepcja sytuacji trudnych Tomaszewskiego, regulacyjno-informacyjna teoria stresu Reykowskiego.
Stres psychologiczny:
- wymagania związane z procesem przystosowania nazywamy STRESORAMI
- skutki, jakie wywołują one w organizmie, nazywamy STRESEM
- starania zmierzające do zapobiegania im nazywamy STRATEGIAMI RADZENIA SOBIE
Objawy stresu w fizjologii: bladość, pocenie się, duszność, kołatanie serca, napięcie mięśni, suchość w ustach, częste oddawanie moczu, niestrawność, biegunka, ból pleców, głowy, bezsenność, wyższe ciśnienie
Ojawy stresu w myśleniu: luki w pamięci, zapominanie, brak koncentracji, brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów, kwestionowanie wartości, irracjonalne pretensje, obwinianie siebie lub innych
Objawy stresu w emocjach: lęk, rozdrażnienie, strach, zakłopotanie, bezsilność, złość, bezradność, poczucie beznadziejności, depresja, zamykanie się w sobie
Objawy stresu w zachowaniu: trudności mówieniem, jąkanie, impulsywność, drżenie, tiki nerwowe, zgrzytanie zębami, nerwowy śmiech, częstsze uleganie wypadkom, używanie środków psychoaktywnych, zaburzenia jedzenia (niejedzenie lub objadanie się), palenie papierosów
Trzy typy reakcji na stres (eustres, dystres, neustres):
- eustres – to stres pozytywnie mobilizujący do działania. Uleganie procesowi stresu w gruncie rzeczy może mieć następstwa pozytywne, powszechnie nazywane „dobrym stresem”. Nawet szkodliwe stresory mogą mieć pozytywne następstwa (częstość odrzucania guza przez organizm szczura: stres nie do uniknięcia, możliwy do uniknięcia, szczury poddawane wstrząsom). Wzrost odporności organizmu w porównaniu ze szczurami, którym dawano wstrząsy nie do uniknięcia oraz z dwoma grupami kontrolnymi, w których wcale nie stosowano wstrząsów. Egzaminy, sprawdziany są stresorami, które często mają następstwa pozytywne (sposób na rozwinięcie zdolności zbierania informacji i pisania, ćwiczenie sprawności fizycznej na siłowni, jogging)
- dystres – to stres działający negatywnie, jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji, ważnych celów i zadań człowieka. Zwłaszcza, jeśli występuje przewlekle wywołuje poczucie dyskomfortu psychicznego, dezorganizuje nasze działania, zaburza funkcjonowanie organizmu (zaburzenia psychofizjologiczne), a w konsekwencji prowadzi do trwałych zmian narządów i może wywołać chorobę (serca, układu krążenia i pokarmowego, narządów ruchu, skóry). Na szkodliwy charakter i utożsamiany jest z pojęciem stresu (obciążenie – Antonovsky)
Odmiany stresu – dystres, eustres, neustres:
- negatywny jest ten bodziec, czy strumień bodźców, który przekracza pewną granicę wytrzymałości indywidualnej konkretnego człowieka. Takie zjawisko nosi nazwę dystresu
- natomiast wiele różnych bodźców odczuwanych jako przyjemne (ekscytujące) , albo nieprzyjemne nie przekraczającej pewnej niebezpiecznej granicy nazywane są eustresem. Eustres jest bardzo potrzebny, „bodźcując” człowieka wzmacnia go, podnosi jego próg reaktywności.
Pewna dawka stresu jest wręcz niezbędna w życiu każdego człowieka
Niski poziom stresu może być tak samo szkodliwy jak zbyt wysoki, ponieważ znudzenie zwykle wywołuje u ludzi smutek lub depresję.
- tego typu treningi mają duże znaczenie dla wszechstronnego wzmocnienia człowieka. Chodzi tu nie tylko o trening fizyczny (sportowy), ale też o różne techniki psychoterapeutyczne w tym m.in. treningi asertywności, pozwalające na obronę własnego JA bez uszczerbku dla innych.
Rola stresu:
- stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe
- w rzeczywistości działanie niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny (przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki) lub długotrwały.
- Stres umiarkowany zwiększa możliwość radzenia sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia rozwój psychiczny
- Wielu badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju
- Koncepcja określająca stres jako zawsze szkodliwy (przede wszystkim teorie wychowania bezstresowego, za jej propagatora uchodzi Benjamin Spock) są uważane za pomyłkę naukowej psychologii.
- Stres długotrwały przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych, przede wszystkim takich jak: zaburzenia lękowe (nerwicowe) i depresyjne, stres zbyt silny, traumatyczny stwarza ryzyko PTSD (zespołu stresu pourazowego) oraz w szczególnych przypadkach zaburzeń osobowości.
Stresor – wszystko to, co stawia przed nami jakieś wymagania:
- frustracja – pojawia się, gdy dążenie do celu utrudniają lub uniemożliwiają jakieś przeszkody
- konflikt – pojawienie się dwóch lub więcej trudnych do pogodzenia potrzeb lub motywów – zaspokojenie jednego wyklucza spełnienie innych
- przymus – gdy ulegamy przymusowi zwiększenia tempa, wysiłku lub zmiany kierunku działań, które dotychczas zorientowane były na cel
Radzenie sobie ze stresem:
- radzenie sobie ze stresem to odpowiedź na psychologiczne i środowiskowe wymogi konkretnej sytuacji stresowej
- proces adaptacyjny jednostki, spełniający 2 funkcje: 1) instrumentalną (skoncentrowaną na problemie) – zmienia sytuację, 2) rozładowującą (skoncentrowaną na emocjach) – reguluje emocje uwalniane w sytuacji stresowej
Sposoby radzenia sobie z trudnymi sytuacjami:
- w drodze świadomych, czynnych procesów zwanych strategiami radzenia sobie
- poprzez nieświadome, ukryte techniki znane jako mechanizmy obronne
Strategie radzenia sobie (Lazarus i Folkman):
- konfrontacyjne radzenie sobie
- dystansowanie się
- samokontrola
- poszukiwanie wsparcia społecznego
- przyjmowanie odpowiedzialności
- ucieczka – unikanie
- planowe rozwiązywanie problemu
- pozytywne przewartościowanie
Mechanizmy obronne uruchamiane w celu redukcji napięcia emocjonalnego:
- identyfikacja
- fantazjowanie
- wyparcie
- zaprzeczanie
- projekcja
- reakcja przeciwstawna
- racjonalizacja
- regresja
Czynniki predysponujące do stresu:
- natura stresora – stopień ważności czas trwania, jednoczesne wystąpienie kilku stresorów
- doświadczenie kryzysu – sytuacje zbliżające się do granicy wytrzymałości jednostki, osłabienie zdolności do radzenia sobie z podobnymi sytuacjami w przyszłości
- zmiany życiowe – pozytywne i negatywne
- indywidualna percepcja stresora
- indywidualna tolerancja stresu
- brak wsparcia społecznego
- osobowość – neurotyczność, ekstrawertyczność, otwartość na doświadczenie, ugodowość, sumienność, cechy temperamentu, umiejscowienie poczucia kontroli, samoocena i samoakceptacja, kompetencje społeczne, poczucie skuteczności działania, optymizm i pesymizm, poczucie koherencji
Poczucie koherencji (Antonovsky, 1995):
- zrozumiałość – odnosi się do sposobu, w jaki człowiek odbiera napotkane zdarzenia, jako posiadające sens poznawczy i przewidywalne lub jako chaotyczne, przypadkowe i nieprzewidywalne
- zaradność (sterowalność) – odnosi się do sposobu w jaki ludzie spostrzegają, że mają do swej dyspozycji odpowiednie środki aby sprostać wymaganiom
- sensowność (komponent emocjonalno-motywacyjny) – oznacza poziom zaangażowania człowieka w jego własne życie, wiarę w sens podejmowanych działań, wolę istnienia oraz kształtowania własnego losu (np. w obliczu nieszczęścia podejmuje wyzwanie poszukujące sensu i robi wszystko co w jego mocy, by zgodnie się z tym uporać)
Stres życia codziennego (sytuacje trudne):
- sytuacje przeciążenia – kiedy człowiek musi wykonywać czynności na pograniczu jego sił psychicznych i fizycznych
- sytuacje utrudnione – związane z występowaniem zakłóceń dezorganizujących działalność człowieka (braki, przeszkody)
- sytuacje konfliktowe – o charakterze motywacyjnym, między osobniczym lub międzygrupowym
- sytuacje zagrożenia – związane z niebezpieczeństwem naruszenia określonej wartości cenionej przez człowieka (zdrowie, życie, pozycja społeczna, opinia, wartości materialne)
- reakcja na stresory życia codziennego określana jest mianem zaburzeń przystosowania, pod warunkiem, że pojawia się w okresie 3 miesięcy od ich zadziałania
- zaburzenie przystosowania zmniejsza się lub przemija, gdy ustaje działanie stresora i/lub dana osoba uczy się adaptacji do niego
Stres wywołany bezrobociem:
- utrata pracy, która była jedynym źródłem utrzymania zwiększa prawdopodobieństwo większego nasilenia negatywnych skutków tego zjawiska
- do psychologicznych konsekwencji pozostawania bez pracy przez długi okres czasu należą: depresja, uczucie bezradności, obniżenie poczucia własnej wartości, zniekształcenie obrazu samego siebie i poczucia przynależności do grupy społecznych
- poważne, ograniczone w czasie stresory, takie jak skok na spadochronie czy oczekiwanie na operację chirurgiczną,
- sekwencje stresorów rozciągające się w czasie, zapoczątkowane przez takie zdarzenia, jak np. rozwód czy utrata pracy
- chroniczne, ale występujące co jakiś czas stresory np. trudności seksualne
- chroniczne przewlekłe stresory, takie ja inwalidztwo\
Aspekty psychologiczne sytuacji kryzysowej. Fazy zachowania w sytuacji kryzysowej (wg Caplana):
- wzrost napięcia i uruchomienie mechanizmów obronnych
- brak powodzenia i dezintegracja czynności psychicznych
- sięgnięcie do rezerw i nowych sposobów rozwiązania sytuacji jeśli ktoś osiągnie powodzenie w tej fazie, będzie w stanie przedefiniować problem i pogodzić się z nim lub go rozwiązać
- nie rozwiązanie kryzysu, złamanie mechanizmów adaptacyjnych , pojawienie się zaburzeń psychopatologicznych
Zespół stresu pourazowego – stałe unikanie bodźców związanych z traumatycznym wydarzeniem wyrażające się trzema lub więcej z następujących objawów:
- wysiłki, by uniknąć myśli, uczuć lub rozmów związanych z urazem
- wysiłki by uniknąć działań, miejsc lub ludzi, którzy powodują wspomnienia urazu
- niezdolność do przypomnienia sobie istotnych aspektów urazu
- znacząco zmniejszone zainteresowanie i uczestnictwo w istotnych aktywnościach
- uczucie obojętności lub wyobcowania od innych
- zmniejszony zakres afektu
- poczucie zamkniętej przyszłości (pacjent nie oczekuje, że będzie mógł mieć małżeństwo, dzieci, karierę i normalne życie)
Pojęcie choroby psychosomatycznej – niektórzy przedstawiciele medycyny psychosomatycznej zawężają to kryterium, zaznaczając, że u podstaw choroby psychosomatycznej nie mogą leżeć żadne zmiany patologiczne w zajętych narządach. Później kryterium to poszerzono i określenie choroba psychosomatyczna zaczęto odnosić do wszystkich zaburzeń zdrowia w których obok czynników biofizycznych biorą udział czynniki psychospołeczne. Współczesne klasyfikacje chorób nie formułują dokładnie pojęcia choroby psychosomatycznej. Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego – DSM IV – TR – traktuje zaburzenia psychosomatyczne jako efekt wpływu czynników psychologicznych, na stan fizyczny, zwracając uwagę na istnienie bodźców psychologicznych czasowo powiązanych z początkiem lub zaostrzeniem choroby somatycznej.
- Galen (II wiek) – choroby duszy przyczyną chorób narządowych: koncepcja dwóch dusz: 1. racjonalnej, mieszczącej się w mózgu, 2: nieracjonalnej, mieszczącej się u kobiety w wątrobie a u mężczyzny w sercu. Nieracjonalna dusza męska była energiczna, aktywna, a kobieca – wrażliwa i bierna. Choroby duszy oddziaływały na funkcje narządów, w których były zlokalizowane, natomiast choroby tych narządów wywoływały choroby duszy.
- XVII wiek dualizm Kartezjański redukcjonistyczno - mechanistyczne podejście do człowieka z podziałem na „medycynę duszy” i „medycynę ciała” jako niezależne dziedziny nauki. Dusza – domena teologów, ciało – działań lekarzy.
- XVIII wiek F.A. Mesmer (1734-1815) – jedne z pierwszych eksperymentów dostarczających dowody na to, że za pomocą oddziaływań psychologicznych można skutecznie leczyć zaburzenia o charakterze somatycznym.
- J. Ch. Heinroth (1818) – po raz pierwszy użyty został termin choroba psychosomatyczna przy opisie przyczyn bezsenności u pacjenta, odczuwającego wyrzuty sumienia z powodu złamania zasad religijności
- W. Beaumont (1833) – pionierskie obserwacje zmian fizjologicznych o podłożu emocjonalnym. Gastronomia po urazie postrzelonego kanadyjskiego trapera umożliwiała obserwacje zmian zachodzących w śluzówce żołądka, związanych z emocjami pacjenta.
- S Freud (1893) – psychiczny konflikt wewnętrzny oraz emocjonalne napięcie przyczyną zaburzeń fizykalnych. Dokładne opisanie przebiegu i patogenezy histerii konwersyjnej.
- Przełom XIX i XX wieku, W Sakel – po raz pierwszy użyty został termin somatyzacja, opisujący typ zaburzeń cielesnych wyrastających z przyczyn neurotycznych. Treści psychiczne zostają przekształcone w objawy somatyczne w dolegliwości, u podłoża których leży czynnik emocjonalny, a nie choroba somatyczna („mowa mózgu za pomocą narządów”)
- I. P. Pawłow wraz z uczniami – eksperymentalne badania nad odruchami oraz zależnością od bodźców psychicznych takich funkcji organizmu, jak: czynność serca, skurcze naczyń, czynność przewodu pokarmowego, termoregulacja, przemiana materii oraz czynność nerek.
- J. M. Charkot, P. Janet – ...
que-hiciste