Wady wymowy i etapy rozwoju mowy.doc

Wady wymowy i etapy rozwoju mowy

Termin dyslalia( z grc. dys = zaburzenie, lalia = mowa) po raz pierwszy został wprowadzony w 1827 r. przez J. Franka - profesora Uniwersytetu Wileńskiego. Użył on tego terminu dla określenia wszystkich rodzajów zaburzeń o różnej etiologii.

Dyslalia to nieprawidłowość w wymawianiu jednej głoski, wielu głosek, a nawet niemal wszystkich głosek od razu. Przy zachowanym rytmie, melodii i akcencie, sama mowa jest niewyraźna, mało lub zupełnie niezrozumiała (Demel G. Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola)

S. Grabias w Logopedycznej Klasyfikacji Zaburzeń Mowy umieszcza dyslalię w klasie zaburzeń mowy związanych z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi. Dyslalia znalazła się w grupie, w której kompetencje nie wykształcają się w ogóle lub wykształcają się w stopniu niewystarczającym dla prawidłowej realizacji wypowiedzi w związku z niewłaściwie funkcjonującym słuchem fonematycznym.
Według I. Styczek dyslalia ( alalia ) to opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych.

Przyczyny dyslalii
Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego :
- nieprawidłowa budowa języka ( język zbyt długi, za duży makroglosja, 
za krótki, zbyt gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe);
- nieprawidłowa budowa podniebienia [zbyt mocno wysklepione, wąskie podniebienie twarde, tzw. gotyckie podniebienie: rozszczep podniebienia];
- zniekształcenie zgryzu [zgryz otwarty, przodozgryz, tyłozgryz] 
- anomalie zębowe [trwałe: diastema szpara między pierwszymi siekaczami, protruzja - czyli wychylenie korony górnych zębów przednich na zewnątrz jamy ustnej, retruzja, czyli wychylenie górnych zębów przednich do wewnątrz jamy ustnej; oraz anomalie zębowe przejściowe, jak w czasie wymiany uzębienia];
- przerost trzeciego migdałka;
- polipy;
- skrzywienie przegrody nosowej;
- przerost śluzówki nosa.
Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:
- niska sprawność języka, warg;
- trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z artykulacją nasady;
- Zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe;
- Nieprawidłowa praca zwierającego pierścienia gardłowego;
- Brak pionizacji języka, tzw. infantylne połykanie [prowadzące do wsuwania 
języka między zęby].
Nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu:
- zaburzenie analizy i syntezy słuchowej
- wybiórcze upośledzenie słuchu

- obniżenie słyszalności [niedosłuch, głuchota]
- zaburzenie słuchu fonematycznego.
Warunki niesprzyjające uczeniu się mowy [dyslalia związana z czynnikiem społecznym]:
- nieprawidłowe wzorce wymowy 
- nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania i postawy rodziców
- brak stymulacji rozwoju mowy.
Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego [dyslalia ośrodkowa; dyslalia centralna, występujące w przypadku afazji i dyzartrii].
Psychiczne podłoże dyslalii [brak zainteresowania mową innych; odczuwanie własnych wypowiedzi jako czegoś trudnego, męczącego i w związku z tym ograniczanie ich, co nie sprzyja normalnemu rozwojowi mowy dyslalia asocjacyjna].
Opóźniony rozwój psychomotoryczny [dyslalia rozwojowa] i emocjonalny. 

Według klasyfikacji zaproponowanej przez L. Kaczmarka (1966), wyróżniamy trzy rodzaje dyslalii:
dyslalię jednoraką - kiedy tylko jeden fonem jest realizowany odmiennie.
Dyslalia jednoraka może być:
a) prosta - zniekształcenie tylko jednej cechy dystynktywnej fonemu 
(np. dźwięczności czy miejsca artykulacji, lub też jest realizowana cecha, której on nie posiada - s – š],
b) złożona - jednoczesne zniekształcenie kilku cech dystynktywnych fonemu [np. miejsca artykulacji, miękkości i dźwięczności np. zamiany ż –ś], 
c) wieloraka - wadliwa realizacja fonemów w obrębie dwu i więcej stref artykulacyjnych, kiedy kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych jest niezgodnie z tradycyjną normą.
Dyslalia wieloraka może być:
a) prosta - wadliwa realizacja fonemów w obrębie jednej strefy artykulacyjnej; zniekształceniu ulega jedna cecha dystynktywna fonemów (np. dźwięczność, w przypadku zamieniania g na k , d na t ).
b) złożona - jednoczesne zniekształcenie kilku cech dystynktywnych (np. g zamieniane na t, czyli brak realizacji dźwięczności i zamiana miejsca artykulacji);
d) dyslalia całkowita - wadliwa wymowa w obrębie kilku sfer artykulacyjnych; wypowiedź realizowana jest za pomocą elementów prozodycznych- rytm, melodii, akcentu, bełkot obejmuje około 70% systemu fonetycznego.

W obrębie dyslalii G. Jastrzębowska wyodrębniła następujące wady wymowy:
- sygmatyzm - nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych 
[ś,ź,ć,dź ; s,z,c,dz ; sz,ż,cz,dż];
- rotacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [r] ;
- kappacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [k] ;
- gammacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [g] ;
- lambdacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [l] ;
- betacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [b] ;
- mowa bezdźwięczna - wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne 
odpowiedniki [np. g – k]
oraz inne odchylenia od normalnej artykulacji.

Rodzaje wad wymowy
Sygmatyzm 
Należy do najczęściej spotykanych zaburzeń artykulacji [tj. seplenienie, szeplenienie) czyli nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwóch lub wszystkich trzech szeregów [tj. s,z,c,dz ; ś,ź,ć,dź ; sz,ż,cz,dż]. Zaburzeniu może ulec artykulacja jednej, kilku lub nawet kilkunastu głosek.
Rozróżnia się następujące rodzaje sygmatyzm:
- sygmatyzm interdentalny, polega na tym, że przy wymowie głosek s, z, c, dz język wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej, dolna szczeka jest opuszczona, brak zwarcia zębów. Brzmienie głosek jest tępe
- sygmatyzm boczny charakteryzuje się nieprzyjemnym brzmieniem. Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina nie tworzy się wzdłuż linii i środkowej języka, lecz z boku. Układ warg jest nieprawidłowy, rozchylają się one w miejscu przechodzenia powietrza.
- sygmatyzm wargowo- zębowy polega na tworzeniu się szczeliny pomiędzy dolną wargą i krawędzią górnych siekaczy. Układ podobny jak przy wymowie głoski f.
- sygmatyzm przyzębowy powstaje przy płaskim ułożeniu języka. Wzdłuż języka nie tworzy się rowek. Powietrze przychodzi szerokim strumieniem. Brzmienie głosek jest przytępione.
Rotacyzm [reranie]
Jest to nieprawidłowa wymowa głoski [r], która jest spółgłoską przedniojęzykowo - dziąsłową, dźwięczną, drżącą. Przy jej wymowie wibruje czubek (apex) języka. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł.
Artykulacja głoski r polega zazwyczaj na jednym bardzo szybkim oraz delikatnym dotknięciu czubkiem języka do dziąseł przy jednoczesnym drganiu wiązadeł głosowych. Dotknięcie to trwa od 0,01 do 0,03 sekundy. Spółgłoska [r] wymówiona mocniej i dłużej zawiera 2 - 3 wibracje języka, natomiast przy wyjątkowo energicznej artykulacji głoski 5 - 7 wibracji Wibracje te można zaobserwować wymawiając [r] przed lustrem.
Głoska ta może być deformowana, zastępowana lub opuszczana. Wyróżniamy trzy formy wadliwej realizacji głoski [r] :
Najczęściej spotykane rodzaje rotacyzmu właściwego :
- reranie języczkowe
- reranie boczne 
- reranie wargowe (dwuwargowe)
- reranie międzyzębowe 
- rerenie policzkowe 
- reranie podniebienne 
reranie gardłowe [zbliżone do wymowy francuskiej dźwięku]
- reranie nosowe [realizacja nosowa zbliżona do ng]
- reranie krtaniowe
Głoska [r] może być też zamieniana na [l] lub [j].
Kappacyzm i gammacyzm 
Polegają na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych : 
[k , g , k`, g`]. Głoski te najczęściej albo w ogóle nie są realizowane albo zastępują je głoski przedniojęzykowo - zębowe [t, d]. Przyczyną tych wad jest niska sprawność ruchowa języka i nieprawidłowa praca jego tylnej części.
Lambdacyzm 
To wada wymowy polegająca na złej artykulacji spółgłoski [l] lub zastępowaniu jej przez [i] niezgłoskotwórcze. Przyczyną jest zwykle niska sprawność języka. 
Betacyzm
Są to trudności w rozróżnianiu obu rodzajów dźwięków słuchem, a także złe oddychanie i mało sprawne narządy artykulacyjne głównie wargi.
Spółgłoska [b] różni się tylko jedną cechą artykulacyjną od spółgłoski [p], mianowicie dźwięcznością. Podobne stosunki zachodzą między [b`, p`].
Dlatego często głoski [b, b`] są zastępowane przez głoski bezdźwięczne [p, p`].
Mowa bezdźwięczna 
Polega na wymawianiu głosek dźwięcznych bezdźwięcznie, bez drgań wiązadeł głosowych. Przyczyną bezdźwięczności jest zwykle zaburzenie słuchu fonematycznego tj. nieróżnicowanie dźwięków o tym samym miejscu artykulacji.
Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos jest cichy, monotonny, bezbarwny.

Etapy rozwoju mowy dziecka


Okres melodii (0 – 1 rok życia)
Początkiem kontaktu dziecka z otoczeniem jest krzyk i płacz. Między 2 - 3 miesiącem życia pojawia się głużenie. Są to dźwięki podobne do samogłosek i spółgłosek, nie są świadomie wymawiane. Około 5 - 6 miesiąca życia rozpoczyna się gaworzenie. Teraz dziecko zaczyna świadomie powtarzać i naśladować dźwięki mowy. Pojawiają się pierwsze sylaby. W słowniku dziecka można już zaobserwować samogłoski: a, o, u, e, y, i oraz spółgłoski: m, p, b, t, d. Przed ukończeniem pierwszego roku życia powinny być wypowiedziane pierwsze słowa. Najczęściej są nimi: mama, tata, baba. 

Okres wyrazu (1 – 2 rok życia)
Dziecko wymawia samogłoski: a, o, u, i, y, e oraz spółgłoski: p, b, m, t, d, n, k, ś czasem ć, ź, dź. Pozostałe zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji. Często wymawia tylko pierwszą sylabę lub końcówkę wyrazu oraz upraszcza grupy spółgłoskowe.


Okres zdania (2 – 3 rok życia)
W tym czasie mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno wymawiać wszystkie samogłoski, również ę, ą. Obok spółgłosek p, b, m pojawiają się zmiękczenia pi, bi, mi oraz w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, l, ł. Pod koniec tego okresu mogą się też pojawić głoski s, z, c, dz, a nawet sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, często bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi. Mowę dziecka 3 - letniego cechuje zmiękczanie głosek s, z, c, dz oraz sz, ż, cz, dż. Są często wymawiane jak ś, ź, ć, dź. Głoska r jest pomijana lub zastępowana przez inną np. j lub l. Pojawiają się proste zdania. Grupy spółgłoskowe są nadal upraszczane, brak wyraźnych końcówek w wyrazach. 


Okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7 rok życia)
W dalszym ciągu wzbogacany jest zasób słownictwa, rozwijana umiejętność budowania zdań złożonych, następuje dalszy rozwój artykulacyjny. W 4 roku życia utrwalają się takie głoski jak s, z, c, dz. Głoski sz, ż, cz, dż mogą być zamieniane na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź. Mowa dziecka jest jeszcze niedoskonała. Wyrazy czasami są poskracane, głoski mogą być poprzestawiane, a grupy spółgłoskowe uproszczone. W 5 roku życia mowa dziecka jest już zrozumiała. Utrwalane są głoski sz, ż, cz, dż. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą być jeszcze wymawiane jako s, z, c, dz. Głoska r często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe mogą być nadal upraszczane. Dziecko pięcioletnie powinno porozumiewać się z dorosłymi, choć jego mowa nie jest jeszcze w pełni ukształtowana. W 6 - 7 roku życia powinna być utrwalona poprawna wymowa wszystkich głosek oraz opanowana technika mówienia.

Proces rozwoju mowy przebiega pewnymi etapami i trwa kilka lat. Czas pojawienia się tych etapów jest stały, a dopuszczalne są przesunięcia nie większe niż pół roku.
Są to następujące okresy [L. Kaczmarek 1988] :
okres melodii (do 1. roku życia); stadium przedjęzykowe, tj.
a) głużenie (2-3 m.ż.)-nieświadome ćwiczenia narządów artykulacyjnych: samogłoski, spółgłoski, ich połączenia; głużą też dzieci niesłyszące;
b) gaworzenie(5-7 m.ż.)- świadome powtarzani dźwięków mowy własnej i otoczenia; gaworzą tylko dzieci słyszące.
Osiągnięcia tego okresu to:
1.Ok.1. r.ż. pojawiają się pierwsze słowa złożone z sylab ma, ba, ta, la.
2. Roczne dziecko rozumie mowę dorosłych; mówi mało, ale bardzo dużo 
rozumie. 
3. Spełnia proste polecenia, zna swoje imię, pokazuje części ciała.
okres wyrazu (1-2r.ż)- opanowuje wszystkie samogłoski oprócz ę, ą i sporo spółgłosek: m, t, b, k, d , czasem ć, ś. Pod koniec tego okresu dziecko operuje kilkudziesięcioma poprawnie wymawianymi wyrazami i ogromną liczbą zastępczych, zaczyna budować zdania.
okres zdania (2-3 r.ż)- opanowuje ę, ą oraz spółgłoski p, b, m, w, f, ś, ź, ć, ń, dź, k, g, c, t, d, n, j, ł. Dwulatek opanowuje w ciągu roku ok..1000 słów; pojawiają się próby wypowiedzi 2-3 wyrazowych .
okres swoistej mowy dziecka (3-7r.ż) opanowuje najtrudniejsze głoski ok.4r.ż.-s, z, c, dz, a ok. .5 r.ż.- sz, ż, cz, dż, r oraz różnicuje je od podobnych. W wieku 3-5 lat dziecko zadaje mnóstwo pytań (ok.50 dziennie), tworzy niezwykłe opowieści (konfabuluje), wzbogaca ilościowo i jakościowo swój słownik, operuje rzeczownikami, czasownikami, przymiotnikami, przysłówkami i zaimkami.
Dzieci sześcioletnie powinny wymawiać prawidłowo wszystkie głoski i budować zdania logiczne, poprawne pod względem gramatyki i składni oraz akcentu, rytmu i melodii. Badania wykazują jednak, że co czwarte dziecko wadliwie wymawia podstawowe dźwięki mowy. Nie każde jednak odstępstwo od ogólnopolskiej normy wymawianiowej jest wadą wymowy. Do wad nie zaliczamy m.in. nieprawidłowości artykulacyjnych wynikających z nieukończonego rozwoju mowy (do 5 r.ż.), wymowy gwarowej oraz błędów wymowy (potrafimy je sami skorygować). Pięcioletnie dziecko ma prawo opuszczać (mogilalia), przestawiać (metateza) i zamieniać głoski na łatwiejsze (substytucja), ale nie może (bez względu na wiek) ich deformować, czyli zniekształcać, np. wymawiać międzyzębowo, bocznie, welarnie.