Metodyka pracy opiekuńczo - wychowawczej.

Metodyka pracy opiekuńczo – wychowawczej zajmuje się analizowaniem procesu opiekuńczo – wychowawczego i jego organizacją, formułuje metody i techniki niezbędne do realizacji założonych celów i zadań. Działania wychowawcze są wspólnym przedmiotem dla teorii wychowania i metodyki wychowania. W działalności praktycznej uwzględnia się ogólne reguły teorii wychowania. Metodyka bowiem nie jest samodzielną dyscypliną naukową ale szczególnym działem teorii wychowania. I dlatego w działaniu praktycznym należy stosować wiedzę o wychowaniu. Teoria wychowania jest układem odniesienia dla metodyki. Ustalając bowiem i formułując cele wychowania wykrywa sposoby i warunki efektywnej realizacji i stanowiąc podstawę uzasadnień dla działalności praktycznej. Metodyka wychowania to zbiór dyrektyw określających sposoby prawidłowego wykonywania czynności wychowawczych. Dyrektywy te muszą być dostosowane do warunków, warunków, których przebiega proces wychowania. Można wyodrębnić 3 rodzaje metodyk:
1. ze względu na rodzaj instytucji np. metodyka wychowania w domu dziecka, internacie, szkole, świetlicy;

2. ze względu na pełnione przez wychowawcę funkcję, np. metodyka pracy wychowawcy klasowego, opiekuna grupy wychowawczej w domu dziecka, kierownika zajęć poza lekcyjnych;

3. ze względu na cele, które chce się osiągnąć przez określone działania wychowawcze, np. metodyka wychowania do czasu wolnego, metodyka pracy samorządności.
Metodyka pracy opiekuńczo – wychowawczej zajmuje się ustalaniem celów i zadań opieki i wychowania w odniesieniu do konkretnych instytucji opiekuńczo – wychowawczych oraz wykrywaniem i opisywaniem zasad, sposobów i warunków realizacji procesu opiekuńczo – wychowawczego w tych instytucjach i środowiskach wychowawczych. Praca opiekuńczo – wychowawcza polega na organizowaniu warunków dla: prawidłowego rozwoju osobowości wychowanków, zaspokajaniu potrzeb indywidualnych, wyrównywaniu opóźnień i braków. Działalność op. – wych. odbywa się nie tylko w instytucjach ale także w rodzinie, wiosce dziecięcej itp. Celem pracy opiekuńczo – wychowawczej jest przygotowanie wychowanka aby mógł samodzielnie żyć, osiągnięcie przez wychowanka możliwości i umiejętności kierowania własnym rozwojem, samodoskonalenia i samoakceptacji, umiejętności podejmowania własnych wyborów i decyzji, wyrabiania poczucia odpowiedzialności oraz oceny własnych osiągnięć i błędów. W miarę dojrzewania wychowanka wychowawca ogranicza swój udział pomagając w rozwoju samodzielności, odnajdywaniu drogi życiowej i stawaniu się człowiekiem.

Zadania w zakresie pracy opiekuńczo –wychowawczej zmieniają się w zależności od potrzeb i sytuacji w jakiej znajduje się wychowanek; zawsze jednak skupiają się wokół tworzenia jak najbardziej sprzyjających warunków dla rozwoju jednostki. Zadania metodyki pracy op. – wych.:

1.        Poznawanie uwarunkowań społeczno – wychowawczych, osobowości wychowanków, ich możliwości psychofizycznych, kontaktów ze środowiskiem rodzinnym, pobudzaniu aktywności w przygotowaniu do samodzielnego życia, aby odpowiednio pomagać w rozwoju wychowanka.

2.        Wskazywanie zasad, form, metod i technik wychowania opiekuńczego, aby w pracy opiekuńczo wychowawczej uzyskać jak najlepsze efekty.

3.        Modernizowani działalności opiekuńczo – wychowawczej z uwzględnieniem specyfiki zadań konkretnej formy opieki.
4. Akcentowanie konieczności kształcenia i doskonalenia pracy nauczycieli i wychowawców.

4.        Opisywanie doświadczeń i osiągnięć konkretnych placówek w pracy opiekuńczo – wychowawczej w celu wymiany i wzbogacenia doświadczeń.

OPIEKA I WYCHOWANIE

Wielu autorów (H. Radliska, J. Pięter, J. Maciaszkowa, M. Łobocki) podkreśla związki między opieką i wychowaniem. Radliska podkreślała, że: we wszystkich czynnościach opiekuńczych odbywa się akt wychowawczy. W wychowaniu trudno byłoby obejść się bez opieki, która zapewnia niezbędne warunki dla prawidłowego przebiegu procesu wychowania. Z kolei opieka bez wychowania, nastawiona na zapomogi i dawanie, sprzyja postawom bierności, wyczekiwania, braku aktywności i samodzielności. Ścisłe związki wychowania i opieki podkreśla też Maciaszkowa. Istnieją one dzięki temu, że działania opiekuńcze nie ograniczają się wyłącznie do świadczeń materialno – rzeczowych, ale obejmują też pomoc psychologiczno – emocjonalną. Wychowanie jest uwarunkowane stopniem i zakresem zaspokojenia określonych potrzeb opiekuńczych człowieka; opieka z kolei zależy od stopnia i zakresu realizacji zadań wychowawczych. Jednakże opieki nie można utożsamiać z wychowaniem i dlatego mówimy o procesie opiekuńczo – wychowawczym. Opieką nad dzieckiem określa się działania podejmowane przez osoby lub instytucje w związku z faktyczną lub potencjalną sytuacją zagrożenia oraz jej następstwami przy niemożliwości przezwyciężenia tej sytuacji przez samo dziecko.
Ze względu na cel opieki można wyróżnić:- opiekę profilaktyczną: ukierunkowaną na zapobieganie sytuacjom zagrożenia, aby nie dopuścić do ich zadziałania.

-         opiekę interwencyjną; mającą często postać ratownictwa ukierunkowaną na usunięcie np. dziecka spod wpływu już działających na niego czynników zagrożenia.

-         opiekę kompensacyjną: ukierunkowaną na usuwanie, bądź neutralizowanie następstw zagrożenia.

SYSTEM OPIEKI NAD DZIECKIEM I RODZINĄ

Polska jednocząc się z Europą musi dostosować się do międzynarodowych uregulowań również w dziedzinie opieki nad dzieckiem. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i Europejska Konwencja Praw Człowieka określają rodzinę jako – naturalną i podstawową komórką społeczną, której należy udzielić pomocy w opiece i wychowaniu dzieci. Dokumenty podkreślają autonomię rodziny oraz pierwszeństwo rodziców w wychowaniu. Jedną z konsekwencji tak pojętej roli rodziny jest podkreślenie w Konwencji Praw Człowieka podstawowego prawa dziecka do poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką – zwana prawem dziecka do rodziny. Opieka nad dzieckiem i rodziną jest częścią systemu pomocy społecznej a głównym organizatorem tych działań są Samorządy gminne oraz powiatowe; do gminy należy zabezpieczenie podstawowych potrzeb rodzin i dzieci mieszkających na jej terenie, a zadania specjalistyczne (np. pomoc dziecku, które musi być odseparowane od rodziny) powierzono starostom powiatów. Do kompetencji województwa należy nadzór nad realizacją tych zadań oraz instytucjami pomocy społecznej. Reforma administracyjna wprowadzona 1. I. 1999 r. zapoczątkowała przekazanie systemu opieki nad dzieckiem z MEN do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej i umożliwiła przydzielenie wszystkich kompetencji opiekuńczych samorządom lokalnym. Pro rodzinną reformę opieki wyznaczyły takie cele jak:
- niepreferowanie instytucji oświatowych lecz wspieranie rodziny systemem profilaktyki i opieki;

-         obarczanie odpowiedzialnością za los dziecka osoby najbliższe (rodziców, rodzinę bliższą i dalszą) a dopiero potem środowisko lokalne;

-         - poszerzanie oddziaływań najtańszych form profilaktyki, np. programów profilaktycznych, zajęć pozaszkolnych, poradnictwa;

-         - podniesienie jakości usług profilaktycznych i opiekuńczych a także wprowadzenie nowych kameralnych form opieki i wychowania.

Zadania związane z opieką nad dzieckiem zostały zapisane jako zadania realizowane przez powiat. Na szczeblu powiatu instytucją odpowiedzialna za realizację zadań z zakresu pomocy rodzinie jest Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. Jest ono również organizatorem i koordynatorem działań związanych z prowadzeniem placówek opiekuńczo – wychowawczych, ośrodków adopcyjno – opiekuńczych oraz rodzin zastępczych.

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1. IX. 2000 r. /Dz. U. 2000. nr 80, poz. 900/ reguluje typy; zasady działania i organizację placówek opiekuńczo – wychowawczych. Rozporządzenie stanowi, że powiat właściwy ze względu na miejsce zamieszkania dziecka lub lokalizację placówki jest organizatorem różnych rodzajów opieki i reguluje standardy usług opiekuńczo –wychowawczych świadczonych w placówkach. Działania podejmowane w placówkach uwzględniają różny charakter opieki:

-         opiekę dzienną – czyli wspieranie rodziny przez objęcie dziecka w placówce działaniami wychowawczymi, opiekuńczymi i edukacyjnymi;

-         - opiekę całodobową – jeżeli potrzeby dziecka nie mogą być zaspokajane w domu rodzinnym;

-         - opiekę doraźną – rozumianą jako krótkotrwałą opieka całodobową, której celem jest zdiagnozowanie sytuacji dziecka;

-         - hostele – czyli baza noclegowa czynna całą dobę, kiedy dziecko ze względów rodzinnych musi czasowo zamieszkać poza swoją rodziną;
opiekę w rodzinach zaprzyjaźnionych – czyli wspieranie działań placówki przez rodziny obce, na zasadzie wolontariatu.

W omawianym rozporządzeniu wyróżnia się placówki podejmujące specyficzne działania wobec dzieci o różnych potrzebach. Placówki współpracują z Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie przygotowując dzieci do samodzielności i utrzymując kontakt z rodziną. Działania podtrzymujące więź dziecka z rodziną mogą umożliwić powrót dziecka do rodziny. W placówkach opiekuńczo – wychowawczych planowo zatrudniony jest pracownik socjalny odpowiedzialny za pracę z rodziną dziecka i podejmujący działania niezbędne do unormowania jego sytuacji rodzinnej.

Indywidualizacja oddziaływań wychowawczych wyraża się w prowadzeniu przez wychowawcę karty pobytu dziecka i opracowaniu przy udziale dziecka indywidualnego planu pracy.

Ze względu na specyfikę działań placówki opiekuńczo – wychowawcze dzielą się na:

1.      Placówki wsparcia dziennego: zapewniają wsparcie rodzinie i dzieciom sprawiającym problemy wychowawcze, zagrożonym demoralizacją, przestępczością lub uzależnieniami. Placówki wsparcia dziennego w formie różnych świetlic dostosowanych do potrzeb dzieci i rodziców pracują przez cały rok co najmniej 4 h dziennie. Prowadzą różne formy pracy środowiskowej jak: pomoc w nauce, pomoc socjalna, dożywianie, zajęcia socjo – terapeutyczne, korekcyjne, kompensacyjne i logopedyczne (i inne).

2.      Placówki interwencyjne: zapewniają one dzieciom doraźną, całodobową opiekę w sytuacji kryzysowej. Pobyt dziecka w tego typu placówce trwa ok. 3 miesięcy. Placówki interwencyjne to przede wszystkim pogotowia opiekuńcze. Zaspokajane są tu indywidualne potrzeby dziecka, umożliwione kontynuowanie nauki na odpowiednim poziomie oraz opracowana jest diagnoza sytuacji życiowej dziecka w celu ustalenia wskazań do dalszej pracy.

3.      Placówki rodzinne – umożliwiają wspólne wychowanie i opiekę dzieciom, które nie mogą być umieszczone w rodzinie zastępczej lub adopcyjnej. W placówce rodzinnej może przebywać od 4 do 8 dzieci w różnym wieku pozbawionych opieki rodziców naturalnych. Dzieciom zapewnia się kształcenie oraz wyrównywanie opóźnień rozwojowych i szkolnych w warunkach zbliżonych do domu rodzinnego. Placówki rodzinne to najczęściej rodzinne domy dziecka.

4.      Placówki socjalizacyjne: zapewniają dzieciom całodobową opiekę i wychowanie oraz zaspokajają ich podstawowe potrzeby. Większość tego typu placówek to domy dziecka; prowadzone są tu zajęcia: socjalizacyjne, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne. Podejmowane są działania w celu powrotu dziecka do rodziny lub umieszczenia w rodzinnej opiece zastępczej.

5.      (inne domy dziecka: prowadzone przez zgromadzenia zakonne – małe placówki – kilkunastu wychowanków; 1-2 zakonnice na dziecko – te domy są dobrze wyposażone) W domu dziecka dziecko nie musi przebywać całe lata, jeżeli sytuacja w domu ulega zmianie może tam powrócić.

6.      Placówki resocjalizacyjne: umożliwiają indywidualne oddziaływanie na dzieci niedostosowane społecznie. Działalność wszystkich placówek mogą uzupełniać wolontariusze, którzy wykonują pracę bezpłatnie w zakresie określonym umową zawartą z dyrektorem placówki. Placówki te podlegają pod Ministerstwo Sprawiedliwości. Dla wychowanków, którzy weszli w konflikt z prawem: zakłady poprawcze i zakłady wychowawcze.

Placówki wymienione w rozporządzeniu przeznaczone są dla wychowanków, którzy popełnili mniejsze wykroczenia (głownie w zakładach wychowawczych), wychowankowie, którzy popełnili większe przestępstwa podlegają placówkom/ zakładom poprawczym i zakładom wychowawczym.
2002 r.:

-         p. wsparcia dziennego: 30 tyś. wychowanków,

-         - p. interwencyjne: 5300 lub 10 tyś. wychowanków,

-         - placówki rodzinne: 1280 wych.

-         - placówki socjalizacyjne: 19750, w tym w państwowych domach dziecka 18600 wych. - p. resocjalizacyjne: ok. 3000 wych.

Inne rozporządzenie: Rady Ministrów z dnia 26. IX. 2000 r. w sprawie rodzin zastępczych. Rozporządzenie reguluje:

1.     Szczegółowe zasady doboru rodzin zastępczych.

2.     Zasady działania i finansowania rodzin zastępczych.

3.     Zasady, warunki i kryteria przyznawania pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej.

4.     Zasady przyznawania rodzinie zastępczej, pełniącej zadania pogotowia rodzinnego, wynagrodzenia z tytułu pozostawania w gotowości do przyjęcia dziecka albo z świadczonej opieki i wychowania.
Rodzina zastępcza kieruje się dobrem przyjętego dziecka i poszanowaniem jego praw; zapewnia dziecku warunki rozwoju i wychowania podobne do warunków w rodzinie naturalnej.
Pierwszeństwo w pełnieniu funkcji rodziny zastępczej mają osoby spokrewnione, spowinowacone z dzieckiem lub wskazane przez rodziców dziecka jeżeli dają gwarancję poprawy sytuacji dziecka. W rodzinie zastępczej umieszcza się w tym samym czasie nie więcej niż 3 dzieci stosując zasadę nierozłączania rodzeństw – chyba, że wymaga tego dobro dziecka.

Na mocy rozporządzenia zostały też wprowadzone rodziny zastępcze pełniące zadania pogotowia rodzinnego przygotowane do okresowej opieki nad dziećmi. Obecnie przyjmowane są do nich dzieci małe. Rodziny zastępcze pełniące zadania pogotowia rodzinnego otrzymują wynagrodzenie za swoją pracę w wysokości 120 % podstawy wynagrodzenia w czasie sprawowania opieki nad dziećmi i 80% wynagrodzenia w okresie gotowości na przyjęcie dziecka.
 

KOMUNIKOWANIE INTERPERSONALNE

Ludzie znajdują się w sytuacji stałego komunikowania się z innymi. Przez ten proces inicjują, podtrzymują i zmieniają swe stosunki interpersonalne, definiują swoją sytuację społeczną, role i zadania. Niektórzy badacze twierdzą, że zachowanie społeczne jest możliwe dzięki komunikowaniu się i, że można to zaobserwować w większości gatunków.

Komunikacja i komunikowanie to terminy występujące w wielu dyscyplinach i w odniesieniu do różnych obszarów rzeczywistości. W takiej sytuacji jest wiele definicji komunikowania: KOMUNIKOWANIE – oznacza proces przekazywania informacji, KOMUNIKOWANIE SIĘ – wymianę informacji, jest podstawa interakcji i polega na wzajemnej wymianie informacji przez partnerów i ma charakter sprzężenia zwrotnego. KOMUNIKOWANIE SIĘ jest procesem, który trwa w czasie i ma określoną ciągłość; spełnia przy tym wiele funkcji związanych z zaspokojeniem takich potrzeb jak:

1.     potrzeby fizyczne, gdyż satysfakcjonujące komunikowanie się z innymi jest niezbędne dla zdrowia fizycznego, a społeczna izolacja powoduje, że ludzie nią dotknięci przedwcześnie umierają;

2.     potrzeby ego, gdyż poprzez komunikowanie się z innymi ludźmi dowiadujemy się jacy jesteśmy; inni ludzie poprzez ocenę naszego zachowania nas samych bliżej nas określają;

3.     potrzeby społeczne punktem wyjścia jest tu stwierdzenie, że poprzez komunikowanie się wiążemy się społecznie z innymi ludźmi: ten proces jest zdeterminowany 3 rodzajami potrzeb:

4.     potrzeba przyłączenia się: czyli posiadania poczucia, że jest się uczestnikiem relacji społecznych,

5.     potrzeba związana z pragnieniem posiadania kontroli nad otoczeniem i możliwości wywierania wpływu na inne osoby,

6.     potrzeba przywiązania: manifestująca się jako pragnienie opiekowania się innymi ludźmi i świadomość, że inni opiekują się nami;

7.     potrzeby praktyczne, gdyż poprzez komunikację przekazujemy i uzyskujemy informacje istotne dla sprawnego funkcjonowania społecznego.

Modele komunikacji międzyludzkiej: większość modeli przedstawiających przebieg komunikacji interpersonalnej uwzględnia 5 elementów: źródło informacji, przekaźnik, kanał, odbiornik, odbiorca.

W komunikacji interpersonalnej źródłem informacji jest człowiek, informację zaś stanowi wszystko to, co człowiek przekazuje oraz całokształt jego zachowań. Wysyłana przez człowieka informacja jest w określony sposób zakodowana i przekazana odpowiednim kanałem. Zakodowana informacja dociera do odbiornika, którym mogą być zmysły człowieka i za pośrednictwem receptorów informacja w swej zakodowanej postaci dociera do odbiorcy. Aby była zrozumiana musi nastąpić jej odkodowanie. Proces odkodowywania wiąże się z interpretacją otrzymanego komunikatu.

Podany model rozbudowuje się o:

1.      Dwukierunkowość przebiegu komunikatów i ich wzajemne powiązanie poprzez system sprzężeń zwrotnych, co powoduje, że nadawca staje się jednocześnie odbiorcą, a pomiędzy nadawanymi komunikatami istnieje sprzężenie zwrotne, czynnikiem pośrednim zaś staje się znaczenie informacji, jakie zostaje odkodowane przez odbiorcę. Reakcja odbiorcy jest więc reakcją na odkodowanie znaczenia komunikatu, nie zaś na znaczenie zakodowane (np. zabawa w głuchy telefon).

2.      Uwzględnienie szeroko rozumianego środowiska członków interakcji – jest to nie tylko środowisko w sensie otoczenia fizycznego, ale również środowisko psychiczne zawierające zasób osobistych doświadczeń jakie każdy z uczestników tego procesu wnosi ze sobą do interakcji. Czynniki te w bardzo istotnej mierze kształtują znaczenie nadawanych i odbieranych komunikatów.

W ramach modelu rozwija się i omawia pojęcie szumu. Istnieją 2 rodzaje szumu:

-         szum fizyczny – to wszelkiego rodzaju czynniki utrudniające nadawanie lub odbiór komunikatów (np. głośne dźwięki, mgła, pogłos).

-         - szum psychologiczny – to wszystkie czynniki tkwiące w nadawcy lub odbiorcy powodujące, że ludzie ci mniej sprawnie nadają bądź odbierają komunikaty (obecność mechanizmów obronnych, zmniejszona sprawność narządów, nastawienie odbiorcy na komunikaty).

Rodzaje komunikacji: komunikacja werbalna i niewerbalna. (W ogólnym przebiegu komunikacji międzyludzkiej to 40% to k. werbalne, a 60% to k. niewerbalne)
Komunikacja werbalna – to mowa – jest najbardziej złożonym, subtelnym i specyficznie ludzkim środkiem porozumiewania:

Rodzaje mowy:

-         mowa egocentryczna – skierowana do samego siebie,

-         - polecenia i instrukcje – są stosowane w celu wywarcia wpływu na zachowanie innych; mogą być uprzejme, perswazyjne albo autorytarne,

-         - pytania – są ukierunkowane na uzyskanie informacji werbalnej, mogą być: otwarte – dowolna odpowiedź (jej długość, sposób) i zamknięte – charakteryzuje się tym, jakiej odpowiedzi chcemy udzielić, ograniczone odpowiedzi, jest tak lub nie.

Charakteryzują się tym, że są skierowane do różnych osób: osobowe – np. uczniowie takiej klasy; bezosobowe – bezimienne (badani CBOS).

-         informacje mogą być udzielane w odpowiedzi na pytanie, mogą być częścią wykładu lub występować w dyskusji nad rozwiązaniem.

Kolejne rodzaje mowy są podstawą tworzenia klas wypowiedzi; do klas wypowiedzi zalicza się:

-         - mowę nieformalną, która składa się z okazjonalnych pogawędek, żartów, plotek i pomaga w ustanowieniu relacji społecznych,
- wyrażanie emocji i postaw interpersonalnych co dostarcza specjalnego rodzaju informacji świadczących np. o zdenerwowaniu, zaangażowaniu uczestnika, ale tego rodzaju informacje przekazywane są też w sposób niewerbalny,
- wypowiedzi wykonujące (performtne), które zawierają: illokucje, gdzie wypowiedź dokonuje czegoś, np. wybieranie, osądzanie, nazwanie (np. ty tumanie) i perlokucje, gdzie wypowiedź dokonuje czegoś, gdy istnieje zamierzony cel, który trudno osiągnąć i stosuje się wtedy perswazję lub zastraszanie,
- formalności społeczne należą do nich np. ukłony, dziękowanie,
- wypowiedzi ukryte, gdzie ważniejsze znaczenie występuje na drugim planie.

Komunikacja niewerbalna – może odbywać się za pomocą: wzroku, słuchu, dotyku, smaku, węchu; obejmuje różne kanały komunikacyjne, takie jak: mimikę, gesty, spojrzenia, ruchy i postawę ciała, wygląd, niewerbalne aspekty mowy i określa się je jako „mowę ciała”.

Mimika – wyraz mimiczny człowieka kształtowany jest przez różne grupy mięśni, które regulują układ brwi, czoła, oczu, ust, brody.

Na podstawie wyrazu mimicznego można wyróżnić 6 grup emocji:

1.     miłość, szczęście, radość;

2.     2. zdziwienie;

3.     3. strach, cierpienie;

4.     4. gniew, wściekłość, zdecydowanie;

5.     5. niesmak, wstręt;

6.     6. lekceważenie, pogarda.

Charakterystyka twarzy: twarz jest jednym z najważniejszych elementów w dynamice stosunków międzyludzkich; w przeciwieństwie do reszty ciała twarz pozostaje zawsze „naga”. Niektóre role społeczne (sędziego, policjanta) zmuszają do kierowania mimiką, do nadania wyrazu spokoju, surowości. W wyrazie mimicznym wyróżnia się: elementy przejściowe – to chwilowy wyraz radości, śmiechu, smutku, gniewu, lęku, wrogości, który zmienia się w zależności od sytuacji; elementy stałe – to pewne utrwalone stereotypy mimiczne, które nie znikają z twarzy nawet wtedy, gdy na chwilę pojawi się na niej wyraz całkiem przeciwnego uczucia (np. utrwalony wyraz rozgoryczenia nie znika podczas chwilowej radości).

Pod względem mimicznym twarz można podzielić na 3 części: oczy, usta, czoło.

OCZY: po oczach najłatwiej można poznać stan emocjonalny drugiej osoby; mówi się o oczach: wesołych, smutnych, niespokojnych, nieufnych. Znacznie silniejszy kontakt wzrokowy występuje wtedy, gdy się mówi a patrzenie w oczy jesteśmy w stanie wytrzymać nie dłużej niż 3 -10 sekund. Dalsze patrzenie w oczy powoduje nieprzyjemne i kłopotliwe uczucie, a nawet lęk. Rzucane ukradkiem spojrzenia w bok są typowe dla osób nieufnych, z poczuciem winy, obawiających się osądu otoczenia. Osoby lękliwie nastawione do otoczenia, nieśmiałe opuszczają oczy do dołu. Za pomocą spojrzenia człowiek nawiązuje pierwszy kontakt z otoczeniem społecznym. Pierwszy kontakt wzrokowy pomiędzy matką a dzieckiem pojawia się między 25 – 28 dniem życia dziecka. Wymiana spojrzeń pozwala zorientować się w jakim stanie uczuciowym i emocjonalnym znajduje się druga osoba. Kobiety częściej nawiązują kontakt wzrokowy aniżeli mężczyźni. Chorzy na schizofrenię i inne choroby psychiczne koncentrują uwagę nie na oczach partnera, ale na innym punkcie jego ciała. Nieletni przestępcy, osoby skłonne do oszustwa rzadko patrzą na partnera rozmowy. Rzadko też patrzą na nauczyciela uczniowie, gdy zadaje on pytanie, na które nie znają odpowiedzi. Ale też zarówno dzieci jak i osoby dorosłe proszą by na nie patrzeć, gdy szukają potwierdzenia, że są podziwiani, kochani. Nawet wielkość źrenic może być ważną informacją o zamiarach i emocjach partnera. Gdy jesteśmy zainteresowani czymś lub coś wzbudza emocje to źrenice się rozszerzają (kupcy, pokerzyści).

USTA: w wyrazie mimicznym ust wyraża się tzw. Smak życia. Na ustach maluje się wyraz: zadowolenia, goryczy, wesołości, płaczu; uczucia przyjemne zarysowują się w wyrazie mimicznym uniesieniem kącików ust do góry, a uczucie przykrości opadnięciem ich do dołu. Dziecko małe poznaje świat biorąc różne przedmioty do ust, jest to sprawdzanie przez internalizację, bo trzeba życia zasmakować by je poznać.

CZOŁO: wiąże się najbardziej ze stanem skupienia uwagi; w stanie zaskoczenia, dezorientacji łuki brwiowe unoszą się do góry a czoło marszy się w fałdy poprzeczne, natomiast w stanie koncentracji, uwagi łuki brwiowe zbliżają się do siebie a na czole powstają fałdy pionowe. Na czole maluje się ogólny stan orientacji w otaczającym świecie.

RĘKA – podobnie jak twarz, jest jednym ze środków porozumiewania się. Mową ręki jest gest. Wyróżnia się następujące rodzaje gestów:

- gesty wyrażające uczucia – są to ruchy odsłaniające, jawne lub ukryte emocje (np. człowiek wymachujący pięściami – gniew lub radość),

- gesty ilustratory – to te, które ilustrują przekazywane słowami treści (np. wielkość ryby),

...