ZAGADNIENIA WSTĘPNE
§ 1. Przedmiot wykładu prawa rzymskiego (str. 14-15).
Obejmuje okres od 753 r.p.n.e. do śmierci cesarza Justyniana (565 r.n.e.).
§ 2. Pojęcie prawa (str. 15-19).
Ulpian określa sprawiedliwość jako stałą wolę oddania każdemu tego prawa, które mu się należy, a nakazami prawa jest żyć uczciwie, nie krzywdzić drugiego, oddać każdemu to, co mu się należy. Wyrazem awersji do definiowania pojęć prawnych jest stwierdzenie Iavolenusa, iż wszelkie definiowanie pojęć w prawie cywilnym jest ryzykowne, jako że z łatwością mogą być one obalone. Celsus mówił, iż prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne (ius est ars boni et aequi). Prawo obowiązuje tak długo, aż zostanie uchylone (Ulpian - dura lex, sed lex). Cycero podkreślał, że zbyt rygorystyczne przestrzeganie prawa może stać się największym bezprawiem (summum ius summa iniuria). Prawo należy stosować z zachowaniem zasad dobra, słuszności i humanizmu (bonum, aequitas, humanitas). Justynian dowodził, że sędziowie powinni przedkładać słuszność (zasady moralne) ponad literę prawa. Prawem przedmiotowym (§ 10) był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony we władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w zasadzie
w drodze przymusu (prawo publiczne i prywatne).
§ 3. Charakterystyka prawa epoki niewolnictwa (str. 19-21).
Prawo epoki niewolnictwa jest najstarszym typem prawa. Wyłania się na drodze utrwalenia władzy pana nad niewolnikiem, oraz wyrasta na gruncie prawa zwyczajowego, nie stosując równości wobec prawa. Prawo Despotii Wschodnich służyło głównie gospodarce w związku z ogromnymi połaciami terytorialnymi - handel lądowy i eksploatacja ziemi. Źródłem władzy był despotyczny władca - bóstwo. Cechowała je duża surowość, brak zwartości przepisów, ujmowanie ich w sposób kazuistyczny z elementami sakralnymi. Prawa Greckie
regulowały gospodarkę o charakterze wybitnie morskim. Źródłem władzy był ogół wolnych obywateli - ateńska demokracja. Cechował je partykularyzm wynikający z suwerenności poszczególnych polis. Próbą ogólniejszych unormowań było prawo attyckie, choć bez pełnej zwartości i z elementami kazuistyki. Prawo Rzymskie
w drodze ewolucji stało się prawem uniwersalnym ale i autonomicznym, choć podlegało ono wpływom. Oddzielano tu prawo świeckie od sakralnego. Przepisy prawne pojmowano w sposób abstrakcyjny, a samo prawo opierało się na zasadach ogólnych - sędzia stosował obowiązujące prawo, a nie je tworzył.
§ 4. Doniosłość prawa rzymskiego dla współczesnego prawoznawstwa (str. 21-22).
Źródła prawa rzymskiego zawierają wiele informacji na temat metod i techniki argumentacji prawniczej. Wzbogacają naszą wiedzę z dziedziny historii, teorii i dogmatyki prawa. Historia prawa rzymskiego pozwala nam zdobyć umiejętność historycznego podejścia do prawa i przewidywania rozwoju prawa współczesnego. Wszystkie systemy prawne sięgają swymi korzeniami do prawa rzymskiego - systematyka, koncepcje, sformułowania. Prawo rzymskie pojmowane jest jako łącznik pomiędzy różnymi systemami prawnymi stając się językiem uniwersalnym w środowisku prawniczym. Pozwala nam udoskonalać prawo współczesne - Ihering.
§ 5. Systematyka prawa rzymskiego (str. 22).
Pierwsze próby systematyzacji prawa czynili już prawnicy: Gaius („wszelkie prawo, jakim się posługujemy dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo powództw”) i Justynian (Instituciones). W XIX w. wykształcił się obowiązujący po dziś dzień nowy system klasyfikacji dokonany przez Pandektystów. Podzielono prawo na pięć podstawowych działów: 1. Część ogólna traktująca o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach stosunków prawnych oraz o czynnościach prawnych, 2. Prawo zobowiązań, 3. Prawo rzeczowe, 4. Prawo familijne, 5. Prawo spadkowe. W czasach współczesnych poza tym systemem w kodeksie funkcjonuje jedynie prawo rodzinne.
§ 6. Okresy historycznego rozwoju prawa (str. 22-24).
Początek państwa rzymskiego to 21.IV.753 r.p.n.e., a koniec to dla części zachodniej 476 r.n.e, a dla wschodniej 1453 r.n.e (rozpad w 395 r.). Formy ustrojów: Monarchia (do 509 r.p.n.e.), Republika (do 27 r.p.n.e), Pryncypat (do 284 r.) i Dominat (do 565 r.). Rozwój prawa: Okres prawa archaicznego (753 r.p.n.e. - połowa III w.p.n.e.). Prawo zwyczajowe Quirites zostaje zastępowane ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Ustawa XII tablic eliminowała dowolność interpretacji przepisów prawnych przez patrycjuszy (interpretacja uczonych-prawników). Okres rozwoju i prawa klasycznego (III w.p.n.e. - 235 r.n.e., tj. koniec dynastii Sewerów). Zwycięskie wojny, napływ niewolników, dynamiczny rozwój produkcji i wymiana towarowa spowodowały rozwój produkcji przemysłowej i gromadzenie bogactw. Powstaje nowy dział prawa ius gentium
- zasady prawne o zasięgu międzynarodowym. Wykreowano pretora dla peregrynów i proces formułkowy.
Przejście do pryncypatu spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka
prawa). Dwa podokresy: prawo przedklasyczne (do końca republiki) i klasyczne (początek cesarstwa). Okres Schyłkowy - poklasyczny (235-14.XI.565). Upadek Rzymu spowodowany rozkładem ustroju niewolniczego, spadkiem wartości pieniądza i powrotem do wymiany naturalnej, kryzys wszelkich dziedzin życia (przerzucenie wydatków państwa na warstwy średnie). Prawo staje się niezrozumiałe. Jedynym źródłem prawa stały się konstytucje cesarzy jako władców absolutnych (dominus). Pojawiły się szkoły prawnicze, natchnęły działalność kodyfikacyjną Justyniana.
§ 7. Rzymskie podziały prawa
1. Ius civile, ius peregrinorum i ius gentium (str. 24-25).
Ius civile. Obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa - konieczność posługiwania się prawem civitas, do której się przynależy, prawo to było sformalizowane. Składały się z ustaw, plebiscita, uchwał senatu, konstytucji cesarskich i opinii jurysprudencji oraz z ius honorarium (edykty urzędników jurysdykcyjnych). Preregryni posługiwali się swoim ius civile, które Rzymianie nazywali ius peregrinorum. Ius gentium. Były to zasady prawne o zasięgu międzynarodowym, wspólne systemom prawnym obowiązującym w imperium rzymskim. Powstało wskutek rozwoju Rzymu i wchodzenia obywateli w liczne stosunki z obcokrajowcami. Podstawą obowiązywania norm tego prawa było wzajemne zaufanie (fides) stron oraz zasady słuszności
i sprawiedliwości. Prawo to tworzył praetor peregrinus wskutek recepcji różnorodnych rozwiązań prawnych do tworzonego systemu prawa. Po konstytucji Karakalli (212 r.) o nadaniu obywatelstwa rzymskiego prawie wszystkim mieszkańcom imperium problemy te stały się marginalne. Ius naturale (prawo naturalne). Gaius uważał, iż prawo naturalne stanowi podstawę ius gentium. Ulpian prawem naturalnym uważał prawo, którego natura nauczyła wszelkie żywe istoty. Na tej podstawie Justynian sformułował twierdzenie, że z ius naturale wywodzą się zasady słuszności i sprawiedliwości jako stałe i niezmienne kryteria oceny ludzkich zachowań.
2. Ius publicum - ius privatum (str. 25-26).
Według Ulpiana „prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy korzyści jednostek”. Prawo publiczne - w zakres wchodziły normy dotyczące całości państwa
Prawo prywatne - w zakres wchodziły normy dotyczące poszczególnych jednostek wchodzących w skład państwa. W przypadkach kolizyjnych ważniejsze było dobro państwa (Cyceron - „dobro ludu najwyższym prawem”). Nie zapominano jednak o interesie jednostek. Z czasem sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa.
3. Ius commune – ius singulare (str. 26).
Prawo powszechne - w zakres tego prawa wchodzą normy mające ogólne zastosowanie. Prawo wyjątkowe wprowadzone przez prawodawcę wbrew ogólnie przyjętym zasadom, mające szczególne zastosowanie,
np. uprzywilejowanie pewnej kategorii osób lub konkretnej osoby, rzeczy albo czynności.
§ 8. Prawo względne i bezwzględne (str. 27).
Prawo względne to prawo do domagania się jakiegoś zachowania od konkretnej osoby, a prawo bezwzględne od kogokolwiek (obowiązek pozytywny - działania i negatywny - zaniechania).
§ 9. Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące (str. 27).
Prawo bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) to prawo, którego przepisy w konkretnym przypadku muszą być bezwzględnie respektowane. Przepisy te nie mogą być zmieniane umowami stron zainteresowanych i dotyczą z reguły prawa publicznego. Prawo względnie obowiązujące (ius dispositivum) to prawo, którego przepisy
w konkretnym przypadku nie muszą być użyte, jeśli taką wolę wyrażą strony zainteresowane, są zatem przepisami pomocniczymi....
thomaspass