Publicystyka okresu pozytywizmu 1860-1890.doc

1.Publicystyka okresu pozytywizmu 1860-1890. Antologia,

WSTĘP

1.Życie umysłowe pozytywizmu przyniosło wzrost znaczenia prasy i publicystyki,

- pozytywizm wykształcił nowe formy wypowiedzi dziennikarskiej, ożywił i zdemokratyzował społeczne zainteresowanie dziedziną piśmiennictwa,

2. Prasa była instrumentem kształtowania opinii publicznej, miała wpływ na formowanie świadomości społecznej, kulturalnej, estetycznej.

3. Czasopisma i dzienniki odegrały rolę w przełomie intelektualnym społeczeństwa, w upowszechnianiu nowych idei i prądów umysłowych.

4. Warszawscy pozytywiści tzw. MŁODZI – chętnie powoływali się na Jana i Jędrzeja Śniadeckich, często cytowali Stanisława Staszica.

5. Poprzedników tzw. Warszawskich młodych znajdujemy przed powstaniem we Lwowieà czasopismo pod redakcją Dobrzańskiego 1848r. „Dziennik Mód Paryskich” a później „Tygodnik Polski” – patriotyzm ma polegać na zbrojnej cierpliwości, czynnym oczekiwaniu sprzyjającego momentu do podjęcia walki o niepodległość. Praca na polu oświaty jest skuteczną bronią w pokojowej walce o lepszą przyszłość.

6. Od 1856r. we Lwowie pod red. Dobrzańskiego „Dziennik literacki”. Współpracownicy Józef Supiński, Henryk Schmitt, Józef Szujski. Występowali przeciw indywidualizmowi, marzycielstwu, nadmiernemu zapatrzeniu w przeszłość, upojeniu poezją i sztuką. Skierować wysiłki na tory spraw praktycznych, na rozbudzenie w społeczeństwie zainteresować ekonomią i aktualnymi zagadnieniami socjalnymi, naukami przyrodniczymi i społecznymi.

- ważną rolę odegrały „Portrety Nie-Van Dycka” J. Szujskiego- poddał ostrej krytyce rozpowszechnione postawy i style zachowań,

- ostatni szkic z tego cyklu „Dwie generacje”- zdaje się zapowiadać nowy konflikt pokoleń.

7. Późniejszy artykuł Ludwika Powidaja „Polacy i Indianie” (1864)- ukazuje niebezpieczeństwo wynarodowienia pod wpływem silniejszej cywilizacji. Wytknął błędy w dotychczasowym systemie wychowania i negatywne skutki dla życia społecznego. Zalecał zmianę sposobu myślenia i działania. Radził postawić na czele narodowych i indywidualnych usiłowań troskę i rozwój gospodarczy i cywilizacyjny oraz o dobrobyt materialny.

8. Ważne prace J. Supińskiego „Szkoła polska gospodarstwa społecznego” [1862-1865], we Lwowie publikowane przekłady np. H.T. Buckle’a „Historia cywilizacji w Anglii”- to dzieło wśród studentów Warszawskiej Szkoły Głównej po 1865r. à było przez niektórych młodych entuzjastów ręcznie przepisywane!

9. W Galicji nastąpiły zmiany, ukształtowały się nowe poglądy i ugrupowania. Postawy przeciwko wojnieà która daje klęski i niepotrzebne ofiary. Próby poszukiwania rzeczywistych przyczyn aktualnego położenia narodu. Przyczyny odnajdywano w wadach Polaków, w błędnych poczynaniach politycznych w przeszłości, w braku umiejętnego myślenia i przewidywania politycznegoà te refleksje zawarte w broszurze „Kilka prawd z dziejów naszych ku rozważeniu w chwili obecnej” J. Szujskiego [Kraków 1867].

- Odpowiedzią był pamflet „Teka Stańczyka” drukowany w miesięczniku „Przegląd Polski” w latach 1868-1869. Autorzy S. Tarnowski, S. Koźmian, L. Wodzicki, J. Szujski. Byli uczestnikami powstania. Osądzili bezsensowne poczynania. Podkreślając wagę pracy organicznej, rozumianej przede wszystkim jako pracy na polu oświaty.

10. Program stańczyków (nazwani tak od wystąpienia wyżej opisanego):

- odrzucenie wszelkiej konspiracji i usiłowań zbrojnych,

- lojalność wobec aktualnej władzy państwowej,

- obrona katolicyzmu jako gwarancji zachowania narodowej tożsamości i trwałości istniejących stosunków społecznych,

- praca organiczna jako program społeczny.

* z tego kręgu wyrosło kilku historyków- KRAKOWSKA SZKOŁA HISTORYCZNA- zapowiedzią była broszura Szujskiego.

11. Aleksander Głowacki [czyli B. Prus], uczestniczył w powstaniu- pisał, że na ławach gimnazjalnych w Warszawie i innych miastach Królestwa uczniowie zaczynają myśleć wyjątkowo samodzielnie i dojrzale. Zaczynają dokształcać się, czytać, interesować nowościami, dyskutować.

12. W 1866r. pojawia się w Warszawie „Przegląd Tygodniowy”- początkowo bez określonego programu. Propaguje otwartość i szeroki zakres zainteresowań. Redaktor Adam Wiślicki. Pisze się o potrzebie i rozwoju oświaty i kształcenia zawodowego oraz o konieczności popierania krajowego przemysłu i rzemiosła, pomnażania narodowego i indywidualnego majątku, przez pracę i oszczędność dochodzenia do dobrobytu, postuluje się zmiany modelu wychowania i umożliwienie kobietom zdobycia kwalifikacji zawodowych, popularyzuje się nowe osiągnięcia nauki na zachodzie, szczególnie nauk przyrodniczych, medycznych, społecznych i filozoficznych. Współpracownicy- Julian Ochorowicz, Piotr Chmielowski, Józef Kotarbiński i inni.

13. Pod koniec 1870r. pojawia się na łamach „Przeglądu Tygodniowego” ALEKSANDER ŚWIĘTOCHOWSKI. Wypowiedzi ostre, zaczepne, napastliwe. Nie oszczędzi nikogo, nikt nie uchroni się od surowych i bezwzględnych ocen.

14. 1872. 2 nowe tytuły- „Niwa” [dwutygodnik, przyjął zawołanie WIEDZA TO POTĘGA!] oraz „Opiekun domowy” [zmienił swój charakter i przekształcił się w tygodnik sprawom wychowania, rzeczom społecznym, nauce, literaturze i sztuce poświęcony.

- tacy autorzy publikowali à J. Ochorowicz, P. Chmielowski, W. Przyborowski, G. Doliński (autorzy znani również z przeglądu),

- nowe nazwiska à A. Głowacki (B. Prus), H. Sienkiewicz, M. Godlewski, A.G. Bem,

- za najważniejszy uważali czynnik rozwoju i unowocześnienia kraju uważali upowszechnienie zdobyczy nauk i cywilizacji zachodnioeuropejskiej, filozofii, nauk społecznych i przyrodniczych. Pozytywistów cechowała bezgraniczna wiara w możliwości nauki oraz kult uczonych. (Wzorce pozytywistów- Mill, Spencer, Darwin, Renan).

15. Popularyzowano dorobek racjonalistycznej myśli filozoficznej oraz organicznej teorii społeczeństwa. Z inicjatywy „Przeglądu Tygodniowego” wydano zbiór wykładów Wiedza oraz rozpoczęto publikację Podręcznej encyklopedii powszechnej .

16. Z inicjatywy J. Ochorowicza i A. Głowackiego zaczęła wychodzić w 1872r. seria Biblioteka Filozofii Pozytywnej przedsięwzięcie „Niwy” i „Opiekuna Domowego”. (Tutaj ukazała się praca Ochorowicza Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną).

17. Ochorowicz próbuje zdefiniować termin POZYTYWIZM- jako nowy kierunek filozoficzny, zapoczątkowany przez Augusta Comte’a, oraz jako metodę badań naukowych, dla której obserwacja, doświadczenie oraz „kult faktu” są elementami dominującymi. Termin ten był dla młodych wieloznaczny jak pisał P. Chmielowski- „Ścisłych zwolenników pozytywizmu Comte’a było u nas bardzo a bardzo niewielu. Ponieważ pozytywizm był zjawiskiem nowym, interesującym, pobudzającym do śmiałych poszukiwań, przyjęli tę nazwę jako określenie własnej postawy”.

18. Wszystkie pisma krytycznie odnosiły się do przejawów tradycjonalizmu i konserwatyzmu w poglądach naukowych i społecznych oraz programach wychowawczych. Oburzenie budziły artykuły A. Świętochowskiego, artykuł M. Godlewskiego Marzenia w „Niwie” czy A.G. Bema Powołanie wieszcze w „Opiekunie Domowym”.

19. Miedzy przeglądem a nowymi pismami znaczne różnice:

- różnica w tonie i sposobach dyskusji,

- przegląd atakował rzeczywistych i urojonych przeciwników bezlitośnie, wypowiadano tu sądy kategoryczne, wypływające z przeświadczenia o absolutnej słuszności własnych przekonań i ocen,

-„Niwa” i „Opiekun domowy” szukały sojuszników, a do przeciwników odnosiły się z szacunkiem, własne poglądy na łamach tych pism autorzy prezentowali metodą rzeczowej perswazji,

- w działalności przeglądu przeważał kierunek negatywny i polemiczny.

20. „Przegląd” przeważnie zajmuje się rozbieraniem stron ujemnych- pisano w „Opiekunie Domowym” [1872, nr17]- my chcemy przede wszystkim dobre strony wyświecać i popierać. „Przegląd” przeważnie burzy wszystko, co zdaniem jego na burzenie zasługuje- my chcemy przeważnie budować to, co nam się dobrym wydaje i na co siły nasze starczą.

21. W roku 1872r. odbyła się w prasie warszawskiej dyskusja o historii i tradycji, w której zarysowały się 2 stanowiska:

- bezwzględnie krytyczne Świętochowskiego

- pełne szacunku autorów „Niwy” i „Opiekuna Domowego”, dla których postęp, aby był autentyczny musi wyrastać z tradycji mocą naturalnego rozwoju.

22. Dyskusje o dziedzictwie romantyzmu. Generacja, wychowania na poezji i ideałach romantyzmu, przeżyła w 1863r. tragiczne starcie między ideałami a rzeczywistością. Obok żalu i rozczarowania tkwił w nich głęboki sentyment do dziedzictwa młodości- od wielkiej poezji A. Mickiewicza do prostych piosenek W. Pola.

23. Trzy stanowiska wobec tradycji romantycznej:

- zdecydowanie krytyczne- oskarżające romantyków o lekceważenie wagi nauki, doświadczenia i praktyki, o rozbudzanie egzaltacji i o pociąganie młodych do czynów nierozważnych, a w konsekwencji do klęsk i rozgoryczenie

-(Ksiądz Franciszek Kurpiński w artykule Romantyzm i jego skutki). Zaprezentował się jako zwolennik tradycji racjonalizmu i klasycyzmu,

- na łamach „Niwy” J. Ochorowicz- postawa wysokiego uznania dla wszystkiego, co wielkie w epoce romantyzmu np. Prus w Farysie- próbowano odnaleźć nowe sposoby odkrywania w niej nowych wartości. Podziwiano geniusz Krasińskiego [pisał Świętochowski że mało go cenimy]. Bliski był im Mickiewicz [Prus mówił o nim- i o naturze i o ludzkim sercu mówi jak człowiek do ludzi].

24. Tezy programowe A. Świętochowskiego zaprezentowane w artykułach Absenteizm czy w cyklu napisanym z Leopoldem Mikulskim Praca u podstaw.

- program pracy organicznej- realizowany w praktyce od lat w Wielkim Księstwie Poznańskim i zalecany w Galicji,

- pisze o potrzebie rozwoju nauki i śmiało popularyzuje poglądy zachodnich myślicieli,

- kontynuowane są dyskusje o konieczności powszechnej oświaty,

- rozważania o emancypacji kobiet,

- o położeniu Żydów,

- piszą na te tematy- Świętochowski, Prus, Chmielowski, Orzeszkowa.

25. Problemy polityczne na razie pozostają na dalszym planie. Ze względu na ograniczenia cenzuralne [poglądy artykułowane są nieśmiało, przy użyciu języka przemilczeń, niedomówień i szyfrów słownych].

- rusyfikacja sądownictwa w Królestwie Polskim zamknęła proces wywłaszczenia Polaków ze wszystkich dziedzin życia publicznego,

- niektórzy uważali, że zbyt wiele czasu poświęca się na jałową politykę, zaniedbując potrzeby- rozwój gospodarczy kraju, postęp cywilizacyjny czy rozwój kultury,

- A. Świętochowski- istotne jest trwanie narodu, co zapewnia jego twórczość na polu cywilizacji i kultury w wojnach politycznych strona zwycięska, która odważy się i zdoła jednym zamachem zburzyć cały ustrój państwa zwyciężonego, nie odważy się lub nie zdoła wytępić jego narodowości.

26. Pojawia się w publicystyce problem patriotyzmu i jego właściwego pojmowania. Zrywa się z tradycyjnym rozumieniem patriotyzmu manifestującego się w walce i cierpieniu albo w rozpamiętywaniu właśnie historii.

- Patriotyzm- winien ujawniać się w działaniu, w pracy nad pomnażaniem dorobku narodu, który ma być wkładem do ogólnoludzkiej cywilizacji,

-  patriotyzm podstawą pracy organicznej.

27. Adolf Dygasińskie- pracę organiczną nazywał pracą krajową,

- starano się dotrzeć do istoty tożsamości i odrębności cywilizacyjnej polskiego społeczeństwa i wyrażano przekonanie, że gwarantuje je lud wiejski,

- problematyka chłopska wkroczy po 1880r. do publicystyki, literatury i badań naukowych.

28. Kolejna zmiana układu sił w warszawskim obozie młodych

- odłam radykalny [„Przegląd Tygodniowy”] + „Nowiny” i „Prawda”

- odłam umiarkowany w 1876r. miesięcznik naukowy „Ateneum”

- młodzi konserwatyści „Niwa” redagowana od 1875r. przez M. Godlewskiego [przyjaciela Prusa]

Szukał wsparcia w sferach ziemiańskich i do nich zaczął adresować swoje pismo.

29. M. Godlewski 1880r. artykuł Nieobecni który stał się manifestem warszawskiego młodego konserwatyzmu.

- pozytywistów zaczyna oskarżać się o wprowadzenie zamętu do świata pojęć i zachować, o zerwania z tradycją i o upowszechnianie postaw egoistycznych, o lekceważenie utrwalonych norm moralnych, o stwarzanie gruntu dla powstawania ideologii jeszcze bardziej radykalnych i burzycielskich,

- pozytywistycznemu hasłu postępu przeciwstawia się zasadę trwałości,

30. Warszawscy młodzi konserwatyści pozostawali w sojuszu z rówieśnikami z Galicji ugrupowanie tzw. STAŃCZYKÓW. Od 1876r. zapraszani do Warszawy z odczytami,

- teksty ich publikowane w „Niwie” i „Bibliotece Warszawskiej”,

- rozprawy historyczne Szujskiego, M. Bobrzyńskiego,

- studia historycznoliterackie S. Tarnowskiego, [publiczne wykłady o komediach Fredry, P. Tadeuszu i Nie- boskiej komedii]. Talent oratorski oraz siła przekonywania krakowskiego profesora.

- swoje wywody łączył Tarnowski z wypowiadaną krytyką pozytywizmu i materializmu.

31. Zarzucano pozytywistom wrogi stosunek do religii, czyniąc ich odpowiedzialnymi za różne przejawy zachwiania równowagi moralnej we współczesnym społeczeństwie.

32. Warszawscy młodzi konserwatyści stworzyli dziennik „Słowo” ukazywał się od 1882r. – współpraca H. Sienkiewicza, przez pewien czas był redaktorem.

33. Spór między orientacją ziemiańsko- konserwatywną a demokratyczną, zwaną przez publicystów spod znaku „Niwy” i „Słowa” – DEMAGOGICZNĄ. Wątek kształtujący oblicze publicystyki po 1880r. Po upływie 10lat od rozpoczęcia ofensywny młodej prasy, pewnej optymizmu i niezłomnego przekonania o słuszności obranej drogi, pojawiają się symptomy rozczarowania, załamania wiary we wszechmoc nauki i skuteczność głoszonych programów.

34. Cykl A. Świętochowskiego Dumania pesymisty ogłoszony po 1876r. w „Przeglądzie Tygodniowym”

Podważył w nim niewzruszoność postaw scjentyzmu, którego do niedawna był entuzjastycznym zwolennikiem, zakwestionował sens błądzenia w mroku tajemnic wiedzy, z bóle stwierdził, ze w nauce nie ma żadnego pewnika, który nie mógłby być poddany w wątpliwość.

- stwierdzenie bezradności człowieka wobec tajemnic bytu oraz bezradności nauki.

35. Bolesław Prus- w pewnym momencie zaczął powątpiewać w nieograniczone możliwości nauki i oświaty i wystąpił z szokującym twierdzeniem że wiedza a osobliwie oświata szkolna nie wpływają na podniesienie moralnego poziomu społeczeństwa, odwrotnie nawet współcześnie z rozwojem oświaty występki stają się bardziej skomplikowane [w artykule Jak wygląda nasz rozwój społeczny „Nowiny 1882r. nr 302].

- atakowali go Dygasiński, Świętochowski i inni,

- u Prusa załamała się wiara w możliwości poznawcze pozytywistycznej filozofii -> mówił z filozofii pozytywnej mało treści, a dużo śmiecia zostało w Warszawie [ w artykule Kronika Tygodniowa z „Kuriera Codziennego” 1891r. nr313].

36. Eliza Orzeszkowa w młodości  entuzjastka pozytywizmu i materializmu, przeżywała przez długi czas rozczarowania i wątpliwości, aż wreszcie znalazła silne oparcie w poezji i filozofii Z. Krasińskiego i dzięki nim odnalazła sens życia w religijnej koncepcji rzeczywistości.

37. Pojawiło się nowe młode pokolenie, które postawiło przed sądem opinii poglądy i ich realizacje dojrzałych już przedstawicieli generacji postyczniowej [jest to kolejny etap historyczny, który nie wchodzi w zakres tego przeglądu].

38. Przekonanie, że jedyną drogą normalnego rozwoju społeczeństwa w istniejących warunkach jest droga legalnej, ale dobrze zorganizowanej- i skierowanej na realizację najistotniejszych celów społecznych- pracy. Hasło pracy organicznej było czynnikiem jednoczącym poczynania ludzi tej epoki. Broniono szczególnieà Zasadę pracy organicznej, zasadę wszechstronnego rozwoju wewnętrznego .

Np. B. Prus- „Praca mądra, wytrwała, cierpliwa, inaczej- praca zorganizowana i organiczna jest to potęga, dla której nie ma niepodobieństw”.

ZAWARTOŚĆ CYKLU:

- teksty z lat 1870-1880 tzw. Ofensywna faza pozytywizmu. Do najpóźniejszych należą fragmenty 2 Kronik Tygodniowym B. Prusa 1897r. i 1900r.

- bojowe młodzieńcze wystąpienia Świętochowskiego,

- zrównoważone wywody Ochorowicza, Chmielowskiego i Prusaà troska o obiektywizm i rzetelną argumentację własnych poglądów i ocen,

- manifest młodych konserwatystów warszawskich, artykuł Godlewskiego Nieobecni,

- obecność najwcześniejszych publikacji krakowskich konserwatystów, czyli tzw. Stańczyków,

- późniejsza wypowiedź Tarnowskiego- przykład kontynuacji stylu myślenia ukształtowanego około 1866r.,

- artykuł Godlewskiego z 1880r.

- tradycja badawcza P. Chmielowski à K. Wojciechowski Przewrót w umysłowości i literaturze polskiej po roku 1863 [Lwów 1928]- w której pisze o młodych w Krakowie i o młodych w Warszawie,

- Galicja faza okresu sprzed 1864r.- rozwój myśli konserwatywnej,

- wypowiedzi dotyczące zagadnień filozoficzny, społecznych, politycznych, kulturalnych,

- traktaty publicystyczne E. Orzeszkowej np. o kobietach, o Żydach i kwestii żydowskiej czy o patriotyzmie i kosmopolityzmie,

- J. Supiński Szkoła polska gospodarstwa społecznego J. Ochorowicz Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną – publicystyczny sposób ujęcia problematyki.

WSTĘP KOŃCZY SIĘ PODZIĘKOWANIAMI DLA H. MARKIEWICZA, UCZESTNIKOM DYSKUSJI W PRACOWNI LITERATURY II POŁOWY XIX WIEKU IBL PAN.

...