Zagadnie 3 i 4.docx

3. Miasta postindustrialne

Miasta charakteryzujące się dominacją sektora usług w zakresie pełnionych funkcji (→ postindustrialna faza) oraz szybkim rozszerzaniem się procesów urbanizacji, zwłaszcza poza granicami miasta (→ dezurbanizacja, metropolizacja). W aglomeracjach następuje szybszy rozwój strefy zewnętrznej niż miasta centralnego, co wynika z łatwego przemieszczania się osób na duże odległości dzięki rozwojowi indywidualnej motoryzacji i systemom transportu masowego (np. metro). Powoduje to rozdzielenie miejsc zamieszkania od miejsc pracy, w rezultacie czego funkcje mieszkaniowe przesuwają się coraz bardziej na zewnątrz miasta, a nawet daleko poza jego granice. Przemysł nie odgrywa już znaczącej roli w koncentrowaniu ludności, gdyż potrzebuje raczej wysokich kwalifikacji pracowników aniżeli dużej ich liczby; przenoszony jest on na obrzeża miasta, a jeszcze częściej do wyspecjalizowanych mniejszych osiedli w tworzącym się obszarze metropolitalnym. W przestrzeni zaciera się granica między miastem głównym a otaczającą go, silnie zurbanizowaną strefą, która wykazuje większą dynamikę ludnościową niż samo miasto (→ stadia rozwoju miast). Miasto główne wyludnia się, gdyż po przekroczeniu pewnej krytycznej wartości gęstości zaludnienia więcej jest niekorzyści niż korzyści mieszkania w mieście (przeciążenie infrastruktury miejskiej, tłok, smog, nasilenie patologii społecznych a także częściowa dekapitalizacja zabudowy miejskiej, wypieranie budownictwa mieszkaniowego przez zabudowę gospodarczą i biurowce). W mieście pozostają mieszkańcy zamieszkujący dzielnice o niskim i średnim standardzie, których nie stać na przeniesienie się do luksusowych osiedli położonych przeważnie poza miastem. Natomiast w centrum miasta (→ city) pozostają jedynie siedziby zarządów firm, wyspecjalizowane usługi dla biznesu, centra badawczo -rozwojowe kreujące nowe technologie, usługi bankowe, telekomunikacyjne, kulturalne itd. A zatem miasto główne pełni głównie funkcję miejsca pracy oraz funkcję zarządzającą całym obszarem metropolitalnym, jaki wykształcił się pod jego wpływem. Ponowny wzrost zaludnienia centrów obszarów metropolitalnych następuje w fazie reurbanizacji i wiąże się z ich → rewitalizacją.

4.Przestrzeń miejska jako wymiar struktury społecznej i społecznych nierówności

Zamieszkując różne regiony, czy też miejscowości, mają różny dostęp (ze względu na nierówne wyposażenie przestrzeni) do określonych dóbr. Różnice te są widoczne nie tylko ze względu na zamieszkiwanie różnych regionów, czy tez miejscowości, a także dzielnic, czy osiedli. Zamieszkiwanie różnych przestrzeni wiąże się nie tylko z nierównymi szansami życiowymi, ale także powoduje nierówne warunki życia, czy nawet powiększa nierówności i zróżnicowania na tle społecznym. Przestrzeni, jako dobra fizycznie skończonego, ubywa w miarę zagospodarowywania, dystrybucji, czy zajmowania. Podobna sytuacja jest w przypadku dóbr ekonomicznych, władzy i stanowisk. Konflikty na tle przestrzeni objawiają się zazwyczaj w przypadku lokalizacji inwestycji, wywłaszczania działek i nieruchomości, czy na przykład wyburzeń budynków. Objawianie się wszelkiego rodzaju blokad w zakresie ruchliwości międzyklasowej ma swoje źródło w przestrzeni. Procesy ruchliwości przestrzennej, czy też masowej potencjalnej migracji są utrudniane ze względów ekonomicznych. Zauważane są tendencje osłabiające więzi wsi z miastem. Przykładem może być osłabienie trendu masowego uczęszczania na wyższe uczelnie wśród osób zamieszkujących wsie, czy też masowe zwolnienia w sferze przemysłowej. Kryzys ekonomiczny, a także przejście z gospodarki centralnej planowanej na rynkową coraz bardziej pogłębiają różnice ekonomiczne w społeczeństwie. W Polsce uważano niegdyś, że nierówności społeczno-przestrzenne są dziedzictwem przeszłości  i w miarę rozwoju zostaną przezwyciężone. Warto jednak zauważyć, że różnice te w żadnej sposób nie zostały zniwelowane, a w niektórych aspektach wręcz pogłębione. Zróżnicowania społeczne, których źródło tkwi w przestrzeni, można podzielić na trzy sytuacje:

1.      Zróżnicowanie typowo społeczne nakłada się na zróżnicowanie przestrzenne, potęgując globalny aspekt zróżnicowania.

2.      Zróżnicowanie przestrzenne niweluje zróżnicowanie według typowo „społecznych cech”.

3.      Obudowa wymiary zróżnicowania są względem siebie niezależne.

Wszelkiego rodzaju badania, tak obserwacje, jak i badania empiryczne, wskazują na dominację pierwszej sytuacji. Zróżnicowanie według pozaprzestrzennych cech statusowych związane jest więc z  ze zróżnicowaniami cech społeczno-przestrzennych, potęgując globalne aspekty zróżnicowania i nierówności społecznych. Oznacza to więc, że grupy będące wyżej w hierarchii dochodu, czy tez władzy mają łatwiejszy dostęp do dóbr i wartości przestrzennych (np. do lepszych lokalizacji,  instytucji publicznych, ośrodków rekreacji). Zdobywanie pozaprzestrzennych dóbr i wartości sprzyja zajmowaniu lepszej przestrzeni, zaś zajmowanie określonego miejsca w niej wpływa na zdobywanie innych dóbr i wartości. Zajmowanie lepszych lokalizacji miejskich ma za zadanie nie tylko ułatwienie dostępu do nich osobom postronnym (w przypadku instytucji, organizacji), ale także symbolizować siłę i prestiż. W ten sposób najdogodniejsze lokalizacje zajmują:

1.      Siedziby władz partyjnych i państwowych, policji, wojska, środków masowego przekazu i ważniejszych branż przemysłowych (realny socjalizm).

2.      Siedziby władz, banki, koncerny, ośrodki rozrywki i hazardu (państwa „zachodnie”).

3.      Siedziby przedstawicieli władz, ludzi majętnych i ośrodki religijne (kraje „Trzeciego świata”).

Migracje ze wsi do miast, z regionów opóźnionych w kierunku wyżej rozwiniętych, często wiąże się ze zmianą statusu społecznego. W krajach wyżej rozwiniętych z powodu dużej podaży, dużego zróżnicowania lokalizacji i standardów mieszkań, ruchliwość przestrzenna jest ściśle powiązana ze statusem społecznym. Dlatego wśród „zachodnich socjologów” kwestia społeczno-przestrzenna od dawna wiązała się ze znacznie większym zainteresowaniem w porównaniu z Polską. Różnice ze względu na poziom rozwoju poszczególnych regionów, miast i wsi, a także części miast, są znacznie większe w porównaniu z państwami byłego bloku wschodniego. Częściej występują tam obok siebie dzielnice willowe i slumsy, będące symbolami bogactwa i biedy, a także diametralnie różnych pozycji społecznych. Po transformacji systemowej i przejściu na gospodarkę rynkową sytuacja w Polsce zasadniczo się upodobniła się do tej z zachodniej Europy. Sprowadza się to do faktu, że ludzie stojący wyżej w hierarchii społecznej mają łatwiejszy dostęp do atrakcyjnych lokalizacji. Lokalizacja wciąż jest symbolem siły i prestiżu, zmieniła się jednak hierarchia instytucji, przez co dawne czołowe instytucje zostały wyparte przez nowe, które często zajmują ich stare siedziby.

              W miarę rozwoju gospodarki rynkowej, demokracji i liberalizmu będzie się nasilał związek usytuowania przestrzennego ludzi z innymi cechami ich statusu społecznego. Zmiany te będą najszybciej i najbardziej zauważalne w miastach, między innymi w różnicach cen działek i nieruchomości pomiędzy poszczególnymi lokalizacjami. Zróżnicowanie społeczne na tle przestrzennym przyjmuje postać w wymiarach:

1.      Nierównego rozwoju gospodarczego i kulturalnego poszczególnych regionów.

2.      Różnic na skali: miasto-wieś.

3.      Różnic na skali: centrum- peryferie.

4.      Nierównego stopnia zagospodarowania poszczególnych jednostek osadniczych.

Duże różnice w poziomie rozwoju poszczególnych regionów Polski, ukształtowane jeszcze w okresie zaborów, nie zostały przezwyciężone aż do dziś. Najwyraźniej występują one w podziale między „Polskę A”, a „Polskę B”. Generalnie pogłębiły się znacznie różnice pomiędzy obszarami na wschód od Wisłoki, Wisły i Narwi a resztą państwa. Wraz z upadkiem przemysłu maszynowego i zbrojeniowego usytuowanego w rejonie Centralnego Okręgu Przemysłowego, różnice te znacznie się powiększyły, co ma wpływ na rynek mieszkaniowy i ceny nieruchomości.

              Różnice w wymiarze centrum-peryferie uwidaczniają się głównie w napływie kapitału, skali bezrobocia, czy materialnych i kulturalnych warunkach życia. Chociaż prym wiodły wielkie miasta centralne, obecnie tendencja zmienia się, wpływ na to jednak miała polityka władz poszczególnych miast (np. lokowanie przemysłu, uczelni wyższych). Różnice w skali centrum-peryferie zwiększają się wraz z pojawieniem się kolejnego czynnika, jakim jest dostęp do informacji. Większość ośrodków informacyjnych usytuowana jest w centrum, na co wpływ miało umiejscowienie aparatów władzy i środowisk opiniotwórczych. Centrum Polski ma więc lepszy dostęp do ważnych informacji, co zwiększa jego szanse na podwyższenie pozycji społecznych jego obywateli. Obecnie jednak, wraz z bardzo dynamicznym rozwojem branży informacyjnej i powszechnym dostępem do niej w każdym regionie państwa, różnice te zaczęły się niwelować. W celu wyrównania dysproporcji o charakterze społecznym, lokowano odgórnie ośrodki przemysłu na peryferiach, a także małych i średnich miastach, czego istotnym przykładem jest Centralny Okręg Przemysłowy. Przyczyniła się do tego także dwuzawodowość mieszkańców wsi i masowe dojeżdżanie do pracy ulokowanej w większych ośrodkach.