A. Zabłocka-Kos, Obca władza. O Rosjanach w Królestwie Polskim.pdf

(730 KB) Pobierz

Agnieszka Zabłocka-Kos

Uniwersytet Wrocławski

Obca władza. O Rosjanach w Królestwie Polskim

Omówienie książki:

Malte Rolf,

Imperiale Herrschaft im Weichselland. Das Königreich Polen im Russischen

Imperium (1864–1915),

De Gruyter Verlag Oldenbourg, München 2015, 531 ss., 31 il. Seria „Ordnungssysteme.

Studien zur Ideengeschichte der Neuzeit”, Hrsg. J. Baberowski, A. Doering-Manteuffel, L. Raphael, Bd. 43

siążka Malte Rolfa, która niedawno pojawiła

się na rynku niemieckim, a wkrótce uka-

że się też w Polsce – pt. Imperium

w Królestwie.

Władztwo carskie w Kraju Przywiślańskim – po-

dejmuje trudny i drażliwy temat obecności Ro-

sjan w Królestwie Polskim i ich rządów od upadku

powstania styczniowego do ucieczki i opuszcze-

nia zaboru podczas I wojny światowej, w r. 1915.

Autor, obecnie profesor historii Europy Środko-

wej i Wschodniej na uniwersytecie w Bambergu,

znany był dotychczas przede wszystkim z prac

poświęconych Rosji i Związkowi Radzieckiemu,

w tym z książki Das

sowjetische Massenfest (Ham-

burg 2006; ukazała się też wersja rosyjska i angiel-

ska). Zainteresowanie dziejami Polski jest wśród

badaczy niemieckich bardzo duże (w odróżnieniu

od zainteresowania sztuką polską). Najnowsze

studium Rolfa wpisuje się w serię badań, w której

ramach, także ostatnio, Jörg Ganzenmüller opub-

likował rozprawę Russische

Staatsgewalt und pol-

ni-scher Adel: Elitenintegration und Staatsaus-

bau im Westen des Zarenreiches (1772–1850)

(Köln

2013), omawiającą historię zaboru rosyjskiego

w XIX w., tym razem jednak z perspektywy in-

tegracji z imperium rosyjskim Ziem Zabranych

w pierwszej połowie stulecia. Oba spojrzenia

(bardziej z rosyjskiego niż – tradycyjnego w na-

szej historiografii – polskiego punktu widzenia),

wnoszą istotne, nowe perspektywy badawcze.

Należy zatem przyklasnąć pomysłowi przetłuma-

czenia książki Rolfa na język polski.

/75/

↪

uart

Nr 1(35)/2015

/76/

Publikacja podzielona jest na sześć zasadni-

czych części, w których, po obszernym wstępie,

przedstawiono struktury, aktorów i pola działań

imperialnej władzy w Królestwie od czasu pierw-

szego rozbioru (część II). Autor wyjaśnia tu czy-

telnikowi mało znane, a szczególnie ważne dla

zrozumienia przez niemiecką opinię publiczną

aktualnej sytuacji politycznej w Europie Środko-

wo-Wschodniej, zagadnienia rusyfikacji, depolo-

nizacji oraz zakresu rządów rosyjskich na terenie

zaboru. Dużo miejsca poświęca postaciom gene-

rał-gubernatorów (od Fiodora Berga po Gieorgija

Skałona) i gubernatorów warszawskich (temat

dość dobrze opracowany już w literaturze pol-

skiej, słabiej znany w Niemczech) oraz opisuje ich

postawy w kontekście służby na obcej ziemi. Sze-

roko omawia pola rusyfikacji: od działania cenzu-

ry, przez depolonizację wszystkich szczebli szkol-

nictwa, konfrontując te procesy z reakcją polską

i z tworzeniem strefy publicznej alternatywnej

do oficjalnej – rosyjskiej. Części III i IV (prawie

1/3 książki, 142 strony) poświęcone są Warsza-

wie, ujmowanej w bardzo różnych kontekstach,

część V to historia Królestwa w latach 1900–1914,

część VI zawiera zaś podsumowanie rozważań.

Rolf oparł się na niezwykle wnikliwie prze-

studiowanym niemieckim, rosyjskim i angiel-

skojęzycznym stanie badań; w mniejszym stop-

niu uwzględnił literaturę polską, co z pewnoś-

cią może niekorzystnie wpłynąć na recepcję tej

książki w naszym kraju. Autor niewątpliwie zna

polskie opracowania i korzysta z nich obficie, jest

jednak już utrwaloną, a bardzo niedobrą prakty-

ką zachodniej nauki (może wynikającą z presji

tamtejszych wydawnictw?) niebranie pod uwa-

gę tej literatury w rzetelnym skądinąd aparacie

naukowym. Są to swego rodzaju „postimperial-

ne” działania, które nie powinny mieć miejsca

w trakcie uczciwej aktywności akademickiej.

Rolf korzysta przede wszystkim ze źródeł rosyj-

skojęzycznych (z Archiwum Głównego Akt Daw-

nych w Warszawie oraz archiwów petersburskich

i moskiewskich), co ze względu na przyjęty punkt

widzenia (trudną dostępność tych źródeł dla ba-

daczy polskich) jest niewątpliwie dużym atutem

monografii. Przy wielu tematach, zwłaszcza doty-

czących Warszawy, dotkliwie jednak odczuwa się

brak recepcji ówczesnej prasy polskojęzycznej.

Dla historyków sztuki, zwłaszcza tych zajmu-

jących się Warszawą i rozwojem metropolii, oma-

wiana książka może być ważnym wsparciem,

zwłaszcza w kontekście dotąd opublikowanych

– stosunkowo skromnych i wyrywkowych – stu-

diów poświęconych architekturze i urbanistyce

tego miasta. Także niniejsza recenzja pisana jest

z punktu widzenia badacza dziejów XIX-wiecz-

nego miasta. Szczególnie cenne wydaje się zary-

sowanie nowych perspektyw, przede wszystkim

od strony rosyjskiej, na rozwój „Paryża Wschodu”

(autor nie podaje źródła, w którym pojawiło się to

określenie). Warszawa, w oczach Polaków miasto

niedoinwestowane, gnębione, zduszone w cias-

nym pierścieniu fortyfikacji, pozbawione pod-

stawowych urządzeń cywilizacyjnych i budowli

użyteczności publicznej, dla Rosjan była przy-

kładem nowoczesnej metropolii, miasta wręcz

zachodnioeuropejskiego. Rolf prezentuje różne

punkty widzenia rozwoju Warszawy ok. 1900 r.,

których mottem jest z jednej strony upadek cy-

wilizacyjny okupowanego miasta (perspektywa

polska), z drugiej zaś – geneza europejskiej me-

tropolii (perspektywa rosyjska). Autor podkreśla

dwoistość władzy, sprawowanej przez prezydenta

miasta, jak i, na równi z nim, oberpolicmajstra,

oraz ich podległość generał-gubernatorowi, zależ-

nemu mocno od petersburskich ministrów. Cha-

os kompetencyjny, brak samorządu miejskiego

i prowincjonalnego (a więc, tym samym, społecz-

nej kontroli), korupcja na wszystkich szczeblach

władzy, lawirowanie w tym zamęcie elit polskich

i żydowskich związanych głównie z przemysłem

– powodują, że o typowym metropolitalnym roz-

woju Warszawy nie może być mowy. Rolf szcze-

gólnie mocno podkreśla ocenę modernizacji mia-

sta z imperialnego punktu widzenia. W rozdziale

Ruska Warszawa przedstawia stołeczną społecz-

ność rosyjską, jej tamtejsze „zakotwiczenie” na

różnych szczeblach oraz jej ocenę Warszawy jako

miasta i życia w nim (szczególnie cenne jest tu

przytoczenie niepublikowanych pamiętników

Rosjan). Omawia też rusyfikowanie przestrze-

ni publicznej i topografię rosyjskiej Warszawy,

lokalizację urzędów i siedzib władz, cerkwi, sto-

warzyszeń, nieudaną próbę budowy „rosyjskiego

domu narodowego” i prawosławnego seminarium

duchownego.

Z punktu widzenia badacza miasta rozdziały

te wymagałyby zdefiniowania, co właściwie ro-

zumie się pod pojęciem rozwoju metropolitalne-

go. Dobrym przykładem porównawczym jest tu

Wrocław – miasto niewątpliwie mniejsze od War-

szawy, mające jednak także charakter stołeczny

(choć niższy rangą), wielofunkcyjny, aglomeracja

o wszelkich znamionach „modelu” ewolucji dość

dużego XIX-wiecznego ośrodka miejskiego. Już

z samego zestawienia rodzajów centrów władzy

i zakresu kompetencji władz komunalnych widać

różnicę między „normalnym” Wrocławiem a War-

Agnieszka Zabłocka-Kos /

Obca władza. O Rosjanach w Królestwie Polskim”

szawą, rozwijającą się według niejasno zdefinio-

wanych praw. Do najważniejszych cech wyróż-

niających „cywilizowany” progres nowoczesnego

miasta należały: 1) działania magistratu i jego

Deputacji Budowlanej, poddanej nadzorowi Rady

Miejskiej (w Warszawie i Królestwie, jak wiado-

mo, wybieralnych rad miejskich nie było), oraz

Policji Budowlanej, zatwierdzającej projekty,

2) obowiązywanie stale aktualizowanego lokal-

nego prawa budowlanego, 3) wprowadzenie tzw.

przepisów o strefowaniu zabudowy, 4) opracowy-

wanie generalnych i częściowych planów zabu-

dowy, wreszcie – co chyba najważniejsze – 5) sze-

rokie kompetencje architekta miejskiego i jego

biura. To właśnie na tym szczeblu podejmowa-

no strategiczne decyzje dotyczące architektury

i urbanistyki.

Władze komunalne odpowiadały nie tylko za

infrastrukturę ulic i placów (wytyczanie ulic, ich

brukowanie, utrzymanie czystości, budowanie

mostów), ale także, a może przede wszystkim,

za oświetlenie i kanalizację. Na początku w. XX

władze komunalne Wrocławia zmonopolizowa-

ły i zorganizowały na nowo system komunikacji

miejskiej, wykupując prywatne przedsiębiorstwa

transportowe, integrując je w jeden system i po-

rządkując jego funkcjonowanie, łącznie z budo-

wą nowoczesnych zajezdni. Te wielkie projekty

infrastrukturalne, obejmujące – co istotne w kon-

tekście Warszawy –

cały

obszar miejski, czasem

wspierane przez władze rejencji czy prowincji,

wreszcie: dofinansowywane (w rzadkich przy-

padkach) z kasy państwowej lub podarunków ce-

sarskich, świadczyły o stolicy Śląska. Zakładanie

parków, zieleńców, alej itp., projektowanie zinte-

growanego systemu zieleni należały do ważniej-

szych zadań w dziedzinie higieny.

Architekt miejski sprawował pieczę przede

wszystkim nad budynkami zarządu miasta (ratu-

szem i biurami urzędów komunalnych) oraz szkół

(głównie szczebla podstawowego i miejskich wyż-

szego szczebla – gimnazjów), a także nad budyn-

kami związanymi z ochroną zdrowia (miejskie

szpitale, łaźnie i kąpieliska) oraz opieką społecz-

ną (np. przytułki dla ubogich czy dla porzuco-

nych niemowląt), nad budynkami straży pożar-

nych, opłat celnych (tzw. rogatek), miejskiej kasy

oszczędności i biblioteki miejskiej, wreszcie – hal

targowych, miejskiej piekarni

etc.

Niezwykle

ważnym działaniem we Wrocławiu była budowa

centralnej rzeźni, wtedy najnowocześniejszej

w Prusach.

Władze komunalne widziały także wielki po-

tencjał w rozwijaniu pozycji Wrocławia na szczeb-

lu regionalnym lub nawet ponadregionalnym, or-

ganizowały więc targi i wystawy. Punktem kul-

minacyjnym tego typu działań było przygotowa-

nie w 1913 r. ekspozycji upamiętniającej 100-lecie

zrywu narodowego przeciw Napoleonowi i roz-

poczęcie tzw. wojen wyzwoleńczych na Śląsku.

Hala Stulecia autorstwa architekta miejskiego

Maxa Berga symbolicznie zwieńczyła pomysły

modernizacyjne wypływające tylko z inicjatyw

władz komunalnych. Gdy dołożyć do tego wszel-

kie działania modernizacyjne zainicjowane na

innych szczeblach (np. prowincji i sejmu krajowe-

go), takie jak budowa muzeów czy gmachu sejmu

prowincji, wreszcie – przedsięwzięcia inwestorów

prywatnych, stowarzyszeń i Kościołów, nieogra-

niczonych w swych poczynaniach narodowoś-

ciową polityką dyskryminacyjną, wtedy dopiero

ukaże się pełny obraz nowoczesnej metropolii.

Warszawa w takiej postaci nie powstała i powstać

nie mogła. Ale skalę jej zacofania wobec dużych

ośrodków położonych nieco dalej na zachód wi-

dać dopiero w wyniku konfrontacji. Dość przyto-

czyć, że na początku XIX w. pisano w Warszawie

o Poznaniu, uznawanym z kolei przez Niemców

za „pruską Syberię”, jako o niedościgłym wzorze

nowoczesności dla stolicy Królestwa Polskiego.

Tych zestawień zarówno z „modelowym” mia-

stem położonym poza granicą imperium, jak

i z „modelowym” miastem rosyjskim zabrakło mi

w książce Rolfa. Warszawa, zawieszona przecież

do dzisiejszego dnia „między Wschodem a Za-

chodem”, może być właściwie oceniona dopiero

w konfrontacji.

Tezą badacza jest stwierdzenie, iż Warszawa

i Królestwo Polskie stanowiły dla Rosjan pole

eksperymentowania i zbierania doświadczeń

w celu przeniesienia ich na inne zdobywane i pod-

bijane przez imperium tereny. Autor nie uważa

jednak, że polskie ziemie pod zaborem rosyjskim

były „kolonią wewnętrzną” Rosji. Odgrywały

raczej, jego zdaniem, rolę swoistego laboratorium,

w którym wypróbowywano lub wręcz wymyśla-

no i opracowywano różne koncepcje integracji.

Kraj Przywiślański otrzymał według Rolfa pro-

minentny status; testowano tu praktyki inkor-

poracji i transformacji peryferii, badano możli-

wości, zakres i skutki tych działań, wpisując je

w strategie funkcjonowania imperium jako cało-

ści. Spojrzenie na dzieje Kraju Przywiślańskiego

w drugiej połowie XIX w. w takim kontekście

nie tylko jest nowe i inspirujące z punktu widze-

nia dziejów Polski, ale także nabiera dziś nie-

słychanej aktualności. Opisywane przez Rolfa

/77/

praktyki są dla nas „dziwnie znajome” – na na-

↪

uart

Nr 1(35)/2015

szych oczach realizowane obecnie na Ukrainie.

Niewątpliwie, doświadczenia polityczne zebrane

w XIX w. na terenach polskich nadal stanowią

swoisty „kapitał” Rosji, służący kreowaniu polity-

ki na ziemiach podbitych i podbijanych. Uważne

wczytanie się w książkę Rolfa pozwoliłoby, szcze-

gólnie czytelnikowi niemieckiemu, nie popełniać

rażących nadinterpretacji aktualnych wydarzeń.

A i dla czytelnika polskiego będzie to bardzo po-

uczająca lektura.

Bibliografia / References

Ganzenmüller Jörg, Russische

Staatsgewalt und pol-

nischer Adel: Elitenintegration und Staatsausbau im

Westen des Zarenreiches (1772–1850), Köln 2013.

Rolf Malte,

Das sowjetische Massenfest,

Hamburg

2006.

Rolf Malte,

Imperiale Herrschaft im Weichselland.

Das Königreich Polen im Russischen Imperium (1864–

1915), München 2015.

dr hab. Agnieszka Zabłocka-Kos

Prof. UWr, historyk architektury i urbanistyki XIX

i XX w., szczególnie miast Europy Środkowej. Autorka

książek o Wrocławiu i Śląsku, m.in. Zrozumieć

miasto.

Centrum Wrocławia na drodze ku nowoczesnemu city,

1807–1858 (2006).

Słowa kluczowe / Keywords

Rosja, Królestwo Polskie, Kraj Przywiślański, XIX

wiek, imperium, historia, architektura, kolonializm

Summary

AgnieSZKA ZAbLOcKA-KOS (The University of Wrocław) / Foreign power. On Russians in the Kingdom of Po-

land

Malte Rolf’s book entitled

Imperiale Herrschaft im Weichselland. Das Königreich Polen im Russischen Imperium

[The Impirial Rule in the Vistula Land. The Kingdom of Poland in the Russian Empire] (1864–1915) (De Gruyter

Verlag Oldenbourg, München 2015) deals with a difficult topic of the Russian presence in the Kingdom of Poland

and their rule from the fall of the January Uprising to the escape and the abandonment of the annexed land during

WW1 in 1915. The author explains not so well recognized, and exceptionally important in understanding by the

German public opinion the current political situation in Central and Eastern Europe, the issue of Russification, de-

-Polonisation and the extent of the Russian Partition. The book is based on solid archive research and thoroughly

studied German, Russian and English-language current states of research, Polish topic literature is mentioned

relatively less. For art historians, especially those focusing on Warsaw and the metropolis development, this title may

be an important support in their research, mainly in the context of the hitherto published, modest and piecemeal

papers concerning architecture and urban planning studies of this city. Exceptionally valuable is opening of the

new viewpoints, first of all the Russian ones, towards the development of “Paris of the East”. Warsaw, perceived

by the Poles as an underinvested city, oppressed, suffocated in a tight ring of the fortifications, and also deprived

of elementary civilisation devices as well as edifices of public utility, for the Russians was an example of a modern

metropolis, or even a Western European city. Rolf’s thesis states that Warsaw and the Kingdom of Poland were for the

Russians as an area of experiment and gathering experiences in order to transfer them onto the won and captured

by the Empire lands. He does not claim however, that Polish lands of Russian Partition became “an inner colony” of

Russia. They were rather a specific sort of “laboratory” where various concepts of integration were tried out or even

elaborated. Vistula Land acquired, according to the author, a prominent status, which introduced incorporation and

transformation of the peripheries practices, the possibilities, range and results of such actions were examined here

/78/

by inscribing them in strategies of the entire empire operating system. A look at history of Vistula Land in the second

half of the 19th century in this context is new and inspiring from the viewpoint of Polish history.

Plik z chomika:

ooldzi

A. Zabłocka-Kos, Obca władza. O Rosjanach w Królestwie Polskim.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: