Teoria działania komunikacyjnego J. Habermasa.pdf

(173 KB) Pobierz
Dr Grażyna Osika
Katedra Stosowanych Nauk Społecznych
Politechnika
Śląska
Teoria
działania komunikacyjnego J. Habermasa
1. Ogólne pojęcie działania społecznego
Koncepcja działania komunikacyjnego Habermasa jest częścią ogólnych rozważań
poświęconych problematyce społecznej. Jest to jednak na tyle szczegółowo opracowana
teoria,
że
może z powodzeniem funkcjonować poza kontekstem dociekań socjologicznych
Habermasa, mimo
że
niektóre z poruszanych kwestii wymagać będą zarysowania ogólnego
tła. Niemożliwe jest, zdaniem Habermasa, definiowanie oraz opisywanie działania
komunikacyjnego bez wstępnego określenia samego pojęcia działania społecznego. Należy
zatem wyznaczyć reguły umożliwiające przebieg działania oraz określić mechanizmy, które
warunkują zachodzenie interakcji.
„Wzory interakcji wykształcają się jedynie wtedy, gdy
sekwencje działania, w których udział mają różne podmioty, nie zrywają się w sposób
przypadkowy, lecz są koordynowane wedle reguł”
1
.
Dlatego też Habermas wychodzi od
wewnętrznej perspektywy działającego podmiotu. „Działanie
można podejmować jako
realizację planu opierającego się na rozumieniu sytuacji. Podmiot realizując plan działania
czyni wysiłki, by sprostać sytuacji. Sytuacja działania stanowi wycinek interpretowanego
przez aktora otoczenia. Wycinek ten konstytuuje się w
świetle
możliwości działania
postrzeganych przez podmiot jako ważne dla spełnienia jego planu”
2
.
Kolejny poruszany problem dotyczy podstaw umożliwiających koordynację działania.
Habermas wyróżnia tutaj dwie sytuacje: koordynacja jest możliwa dzięki porozumieniu
uczestników interakcji lub też na skutek zewnętrznie wywieranego wpływu. Pierwsza
sytuacja zachodzi dzięki wspólnej wiedzy uczestników interakcji, na którą Habermas nakłada
dość wysokie wymagania. „Wspólną
nazywam wiedzę, która konstytuuje porozumienie, przy
czym porozumienie warunkowanie jest intersubiektywnym uznaniem, dających się
krytykować, roszczeń do ważności. Porozumienie oznacza,
że
uczestnicy uznają pewną wiedzę
Habermas J. [1986]
Pojęcie działania komunikacyjnego.
Tłum. M. Kaniowski, w: Kultura i Społeczeństwo, t.
XXX, nr 3, s. 21.
2
Ibidem, s. 22.
1
za ważną, to znaczy za intersubiektywnie obowiązującą. Wspólna wiedza może przejmować
funkcje koordynowania działania tylko o tyle, o ile zawiera składniki bądź przesłanki o
ważnych konsekwencjach dla interakcji”
3
.
W tego typu koordynacji działania mamy do
czynienia z obustronnym charakterem oddziaływania, którego przeciwieństwem jest
zewnętrzne wywieranie wpływu, tj. prowokowanie zachowań na zasadzie przyczynowo-
skutkowej. Oddziaływanie to z natury swojej jest jednostronne. Dlatego są to, zdaniem
Habermasa, wykluczające się nawzajem mechanizmy koordynacyjne. Wszelkiego rodzaju
działania o charakterze instrumentalnym bądź strategicznym, obliczone na sukces,
pozbawione są dobrowolnego przyjęcia zgody przez obie strony interakcji.
„Nastawienie
zorientowane na sukces izoluje działającego od innych podmiotów zastanych przez niego w
otoczeniu; dla niego bowiem działania kontrpartnerów, tak jak pozostałe składniki sytuacji,
są jedynie
środkami
i ograniczeniami do realizacji własnego planu działania [...] Nastawienie
zorientowane na porozumienie uzależnia natomiast uczestników interakcji wzajemnie od
siebie. Uczestnicy ci liczyć się muszą z zajęciem stanowiska typu „tak” lub „nie” przez swych
adresatów, mogą bowiem oni osiągnąć zgodę jedynie na podstawie intersubiektywnego
uznania roszczeń do ważności”
4
.
W tym miejscu, zdaniem Habermasa, konieczne jest
odwołanie się do podstawowej konstytutywnej struktury każdego rodzaju działania. Kluczem
do tego jest rozumienie sytuacji oraz celu działania. Dzięki tej wiedzy zostaje ustalony plan
działania,
umożliwiający,
rozstrzyganie
pojawiających
się
alternatyw.
Zostają
tu
wyodrębnione: cel działania oraz plan działania. Elementy te nadają działaniu charakter
teleologiczny, bez którego byłoby ono jedynie wyabstrahowanym pojęciem. Następnie
Habermas, biorąc pod uwagę wcześniejsze ustalenia dotyczące mechanizmów koordynacji
działania,
dokonuje
podziału
działań
społecznych,
do
których
zalicza
działania
komunikacyjne, działania o charakterze strategicznym oraz nastawione na porozumienie. Te
dwa rodzaje działań różnią się przede wszystkim tym,
że
w przypadku działań strategicznych
komunikacja jest jednym ze
środków
osiągnięcia celu, który jest nadrzędny w stosunku do
pozostałych elementów. Jest to taki rodzaj interakcji, w której realizacja celów opiera się
jedynie na uzupełnianiu preferencji lub równoważeniu się układu interesów obu stron
„Wzajemne zazębianie się egocentrycznych kalkulacji korzyści daje w efekcie wzór
interakcji”
5
typu strategicznego. Habermas wprowadza również pojęcie tzw. medium
sterowania, które
„odznacza się tym,
że
działanie drugiego (Alter) zostaje dołączone do
3
4
Ibidem, s. 23.
Ibidem, s. 24.
5
Ibidem, s. 25.
działań podmiotu z pominięciem wielce ryzykownego procesu wykształcania zgody”
6
.
Cechami charakteryzującymi ten rodzaj interakcji są:
1. Nastawienie podmiotów jedynie na wyniki działania. Uczestnicy uzależniają
swobodę działania jedynie od swojego skalkulowanego sukcesu.
2. Swoboda działania drugiego podmiotu sprowadza się do alternatywy nastawień
sterowanych przez partnera, poprzez oferty.
3. Orientacja
działań
poszczególnych
uczestników
jest
wyznaczana
przez
użyteczność tych działań (tzw. uogólnione wartości obowiązują zawsze i wszędzie,
i dla wszystkich).
Jednym z przykładów działania strategicznego, jaki Habermas podaje, jest obieg
pieniądza. „Kod
pieniądza schematyzuje stanowiska możliwe do zajęcia przez drugiego w ten
sposób,
że
ten przyjmuje lub odrzuca oferty wymiany ze strony podmiotu, a przez to uzyskuje
wartości lub rezygnuje z ich uzyskania. W tych warunkach wymiany partnerzy wymiany mogą
poprzez swe oferty wzajemnie warunkować swe nastawienia, nie będąc zmuszeni do tego, by
polegać na gotowości do współpracy, zakładanej w działaniu komunikacyjnym. Od
działających podmiotów oczekuje się raczej obiektywizującego nastawienia wobec sytuacji
działania i racjonalnego, zorientowanego na wyniki działania. Opłacalność stanowi
kryterium, według którego można kalkulować powodzenie”
7
.
Ponieważ podstawą jest
rozeznanie sytuacji, w której ono przebiega, konieczne - zdaniem Habermasa - jest określenie
przesłanek ontologicznych związanych z działaniami typu strategicznego. „Podmioty
działające strategicznie [...] zmierzają do realizacji swych celów przez wywieranie wpływu na
decyzje innych podmiotów, muszą poszerzyć swój aparat służący konceptualizacji, by objąć
nim to, co występuje w
świecie[...]
wraz ze złożonością istnień występujących w obrębie
świata,
samo pojęcie
świata
obiektywnego nie staje się bardziej złożone. Działalność celowa,
przekształcona w bardziej wyspecjalizowane działanie strategiczne, jest nadal pojęciem
jednego –
świata”
8
.
W tym przypadku również są widoczne podstawowe różnice między
działaniami strategicznymi a komunikacyjnymi. Istotna jest także technika koordynacji
działania jako kryterium podziału. Wydaję się jednak,
że
są to elementy skorelowane ze sobą,
bowiem to, jak podmiot myśli o danej interakcji, istotnie wpływa na to, jak w niej działa. Jako
6
7
Ibidem, s. 26.
Ibidem, s. 60.
8
Ibidem, s. 30.
przeciwieństwo działań strategicznych podaje Habermas model działania regulowanego
normami oraz model działania dramaturgicznego. Uzupełnia je na koniec o swoją koncepcję
działania niestrategicznego opartego na porozumieniu, które uczestnicy działania mogą w
odniesieniu do czegoś wspólnie osiągnąć. Pierwszy model oparty jest na normach
obowiązujących w danej grupie, która reguluje sam proces działania. Każdy uczestnik w
konkretnej sytuacji działania ma prawo oczekiwać,
że
dana norma będzie respektowana.
”Pojęcie
kierowania się normami oznacza uogólnione oczekiwanie co do zachowań.
Oczekiwanie co do zachowań nie oznacza kognitywnego oczekiwania przewidywanego
znaczenia, lecz ma sens normatywny, czyli zakłada,
że
członkowie grupy uprawnieni są do
oczekiwania pewnego zachowania”
9
.
W kolejnym modelu odnosi nas do pojęcia działania dramaturgicznego. Uczestnicy
tego typu interakcji dokonują prezentacji samych siebie, traktując pozostałych uczestników w
kategoriach publiczności.
„Aktor wywołuje u swego audytorium określone wyobrażenie,
wrażenie o sobie, mniej lub bardziej celowo odsłaniając swą podmiotowość. Każdy podmiot
działający może kontrolować publiczny dostęp do sfery swych zamiarów, myśli, nastawień,
życzeń,
uczuć itp., do których on ma dostęp uprzywilejowany”
10
.
Każda osoba biorąca udział
w interakcji może sterować autoprezentacją, będącą naczelnym pojęciem tego modelu.
Autoprezentacja nie oznacza spontanicznej ekspresji, lecz stylizację przeżyć dokonywaną
przez uczestnika interakcji. Istotny w koncepcji Habermasa jest również specyficzny dla
każdego modelu rodzaj odniesień do
świata.
W przypadku normatywnego modelu działania,
„obok obiektywnego
świata
istniejących stanów rzeczy, występuje
świat
społeczny, któremu
odgrywający role podmiot, jest tak samo podporządkowany, jak i te podmioty, które mogą
wchodzić w prawomocnie między nimi uregulowane stosunki interpersonalne”
11
.
Wchodzące
w interakcje podmioty muszą brać pod uwagę zarówno
świat
obiektywny objaśniany przez
istniejące stany rzeczy, jak i
świat
społeczny, w obrębie którego sens budowany jest przez
normy. Wprowadzenie w zakres pojęcia działania sfery
świata
społecznego powoduje
konieczność uwzględnienia i respektowania obecności tego
świata
w trakcie analizy samego
działania. Z kolei w przypadku działania dramaturgicznego podmiot, dokonując prezentacji,
odnosi się do swojej subiektywności jako do wnętrza
świata
swoich przeżyć. Należy przy tym
jednak pamiętać,
że
„podmiot posiada
życzenia
i odczucia w tym sensie,
że
ma on możliwość
dowolnego manifestowania tych przeżyć przed publicznością; manifestowania mianowicie w
9
Ibidem, s. 27.
Ibidem, s. 27.
11
Ibidem, s. 31.
10
taki sposób,
że
publiczność ta odczytuje wyrażane
życzenia
lub uczucia za coś subiektywnego,
o ile wierzy działającemu podmiotowi”
12
.
Podobnie jak w przypadku modelu regulowanego
normatywnie, ten model również zakłada istnienie dwóch
światów: świata
obiektywnego oraz
świata
subiektywnego. Każde z prezentowanych rodzajów działania posiada swoje
konsekwencje w postaci efektów, do których prowadzi. Na koniec zostanie przedstawiona
tabelka ilustrującą poruszane wyżej kwestie.
Typy działania
Typ ucieleśnionej
wiedzy
Forma
argumentacji
Wzór wiedzy
przekazywanej
Działanie teleologiczne: wiedza stosowalna
instrumentalne,
strategiczne
technicznie
i strategicznie
dyskurs
teoretyczny
Technologie,
strategie
Konstatujące czynności
językowe (konwersacje)
wiedza
empiryczno-
teoretyczna
dyskurs
teoretyczny
teorie
Działania regulowane
przez normy
wiedza
praktyczno-
moralna
dyskurs
praktyczny
wyobrażenia
prawne i moralne
Działanie
dramaturgiczne
wiedza
praktyczno-
estetyczna
krytyka
terapeutyczna
i estetyczna
dzieła sztuki
Tabela 1.
„Aspekty racjonalności działania”
13
Wstępne refleksje, przytoczone powyżej, stają się dla Habermasa podstawą do stworzenia
własnej koncepcji działania komunikacyjnego.
12
13
Ibidem, s. 32.
Habermas J. [1999]
Teoria działania
komunikacyjnego, t.1. Tłum. A. M. Kaniowski, Warszawa, s. 549.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin