A. Zabłocka-Kos, Obca władza. O Rosjanach w Królestwie Polskim.pdf
(
730 KB
)
Pobierz
Agnieszka Zabłocka-Kos
Uniwersytet Wrocławski
Obca władza. O Rosjanach w Królestwie Polskim
Omówienie książki:
Malte Rolf,
Imperiale Herrschaft im Weichselland. Das Königreich Polen im Russischen
Imperium (1864–1915),
De Gruyter Verlag Oldenbourg, München 2015, 531 ss., 31 il. Seria „Ordnungssysteme.
Studien zur Ideengeschichte der Neuzeit”, Hrsg. J. Baberowski, A. Doering-Manteuffel, L. Raphael, Bd. 43
K
siążka Malte Rolfa, która niedawno pojawiła
się na rynku niemieckim, a wkrótce uka-
że się też w Polsce – pt. Imperium
w Królestwie.
Władztwo carskie w Kraju Przywiślańskim – po-
dejmuje trudny i drażliwy temat obecności Ro-
sjan w Królestwie Polskim i ich rządów od upadku
powstania styczniowego do ucieczki i opuszcze-
nia zaboru podczas I wojny światowej, w r. 1915.
Autor, obecnie profesor historii Europy Środko-
wej i Wschodniej na uniwersytecie w Bambergu,
znany był dotychczas przede wszystkim z prac
poświęconych Rosji i Związkowi Radzieckiemu,
w tym z książki Das
sowjetische Massenfest (Ham-
burg 2006; ukazała się też wersja rosyjska i angiel-
ska). Zainteresowanie dziejami Polski jest wśród
badaczy niemieckich bardzo duże (w odróżnieniu
od zainteresowania sztuką polską). Najnowsze
studium Rolfa wpisuje się w serię badań, w której
ramach, także ostatnio, Jörg Ganzenmüller opub-
likował rozprawę Russische
Staatsgewalt und pol-
ni-scher Adel: Elitenintegration und Staatsaus-
bau im Westen des Zarenreiches (1772–1850)
(Köln
2013), omawiającą historię zaboru rosyjskiego
w XIX w., tym razem jednak z perspektywy in-
tegracji z imperium rosyjskim Ziem Zabranych
w pierwszej połowie stulecia. Oba spojrzenia
(bardziej z rosyjskiego niż – tradycyjnego w na-
szej historiografii – polskiego punktu widzenia),
wnoszą istotne, nowe perspektywy badawcze.
Należy zatem przyklasnąć pomysłowi przetłuma-
czenia książki Rolfa na język polski.
/75/
↪
Q
uart
Nr 1(35)/2015
/76/
Publikacja podzielona jest na sześć zasadni-
czych części, w których, po obszernym wstępie,
przedstawiono struktury, aktorów i pola działań
imperialnej władzy w Królestwie od czasu pierw-
szego rozbioru (część II). Autor wyjaśnia tu czy-
telnikowi mało znane, a szczególnie ważne dla
zrozumienia przez niemiecką opinię publiczną
aktualnej sytuacji politycznej w Europie Środko-
wo-Wschodniej, zagadnienia rusyfikacji, depolo-
nizacji oraz zakresu rządów rosyjskich na terenie
zaboru. Dużo miejsca poświęca postaciom gene-
rał-gubernatorów (od Fiodora Berga po Gieorgija
Skałona) i gubernatorów warszawskich (temat
dość dobrze opracowany już w literaturze pol-
skiej, słabiej znany w Niemczech) oraz opisuje ich
postawy w kontekście służby na obcej ziemi. Sze-
roko omawia pola rusyfikacji: od działania cenzu-
ry, przez depolonizację wszystkich szczebli szkol-
nictwa, konfrontując te procesy z reakcją polską
i z tworzeniem strefy publicznej alternatywnej
do oficjalnej – rosyjskiej. Części III i IV (prawie
1/3 książki, 142 strony) poświęcone są Warsza-
wie, ujmowanej w bardzo różnych kontekstach,
część V to historia Królestwa w latach 1900–1914,
część VI zawiera zaś podsumowanie rozważań.
Rolf oparł się na niezwykle wnikliwie prze-
studiowanym niemieckim, rosyjskim i angiel-
skojęzycznym stanie badań; w mniejszym stop-
niu uwzględnił literaturę polską, co z pewnoś-
cią może niekorzystnie wpłynąć na recepcję tej
książki w naszym kraju. Autor niewątpliwie zna
polskie opracowania i korzysta z nich obficie, jest
jednak już utrwaloną, a bardzo niedobrą prakty-
ką zachodniej nauki (może wynikającą z presji
tamtejszych wydawnictw?) niebranie pod uwa-
gę tej literatury w rzetelnym skądinąd aparacie
naukowym. Są to swego rodzaju „postimperial-
ne” działania, które nie powinny mieć miejsca
w trakcie uczciwej aktywności akademickiej.
Rolf korzysta przede wszystkim ze źródeł rosyj-
skojęzycznych (z Archiwum Głównego Akt Daw-
nych w Warszawie oraz archiwów petersburskich
i moskiewskich), co ze względu na przyjęty punkt
widzenia (trudną dostępność tych źródeł dla ba-
daczy polskich) jest niewątpliwie dużym atutem
monografii. Przy wielu tematach, zwłaszcza doty-
czących Warszawy, dotkliwie jednak odczuwa się
brak recepcji ówczesnej prasy polskojęzycznej.
Dla historyków sztuki, zwłaszcza tych zajmu-
jących się Warszawą i rozwojem metropolii, oma-
wiana książka może być ważnym wsparciem,
zwłaszcza w kontekście dotąd opublikowanych
– stosunkowo skromnych i wyrywkowych – stu-
diów poświęconych architekturze i urbanistyce
tego miasta. Także niniejsza recenzja pisana jest
z punktu widzenia badacza dziejów XIX-wiecz-
nego miasta. Szczególnie cenne wydaje się zary-
sowanie nowych perspektyw, przede wszystkim
od strony rosyjskiej, na rozwój „Paryża Wschodu”
(autor nie podaje źródła, w którym pojawiło się to
określenie). Warszawa, w oczach Polaków miasto
niedoinwestowane, gnębione, zduszone w cias-
nym pierścieniu fortyfikacji, pozbawione pod-
stawowych urządzeń cywilizacyjnych i budowli
użyteczności publicznej, dla Rosjan była przy-
kładem nowoczesnej metropolii, miasta wręcz
zachodnioeuropejskiego. Rolf prezentuje różne
punkty widzenia rozwoju Warszawy ok. 1900 r.,
których mottem jest z jednej strony upadek cy-
wilizacyjny okupowanego miasta (perspektywa
polska), z drugiej zaś – geneza europejskiej me-
tropolii (perspektywa rosyjska). Autor podkreśla
dwoistość władzy, sprawowanej przez prezydenta
miasta, jak i, na równi z nim, oberpolicmajstra,
oraz ich podległość generał-gubernatorowi, zależ-
nemu mocno od petersburskich ministrów. Cha-
os kompetencyjny, brak samorządu miejskiego
i prowincjonalnego (a więc, tym samym, społecz-
nej kontroli), korupcja na wszystkich szczeblach
władzy, lawirowanie w tym zamęcie elit polskich
i żydowskich związanych głównie z przemysłem
– powodują, że o typowym metropolitalnym roz-
woju Warszawy nie może być mowy. Rolf szcze-
gólnie mocno podkreśla ocenę modernizacji mia-
sta z imperialnego punktu widzenia. W rozdziale
Ruska Warszawa przedstawia stołeczną społecz-
ność rosyjską, jej tamtejsze „zakotwiczenie” na
różnych szczeblach oraz jej ocenę Warszawy jako
miasta i życia w nim (szczególnie cenne jest tu
przytoczenie niepublikowanych pamiętników
Rosjan). Omawia też rusyfikowanie przestrze-
ni publicznej i topografię rosyjskiej Warszawy,
lokalizację urzędów i siedzib władz, cerkwi, sto-
warzyszeń, nieudaną próbę budowy „rosyjskiego
domu narodowego” i prawosławnego seminarium
duchownego.
Z punktu widzenia badacza miasta rozdziały
te wymagałyby zdefiniowania, co właściwie ro-
zumie się pod pojęciem rozwoju metropolitalne-
go. Dobrym przykładem porównawczym jest tu
Wrocław – miasto niewątpliwie mniejsze od War-
szawy, mające jednak także charakter stołeczny
(choć niższy rangą), wielofunkcyjny, aglomeracja
o wszelkich znamionach „modelu” ewolucji dość
dużego XIX-wiecznego ośrodka miejskiego. Już
z samego zestawienia rodzajów centrów władzy
i zakresu kompetencji władz komunalnych widać
różnicę między „normalnym” Wrocławiem a War-
Agnieszka Zabłocka-Kos /
Obca władza. O Rosjanach w Królestwie Polskim”
szawą, rozwijającą się według niejasno zdefinio-
wanych praw. Do najważniejszych cech wyróż-
niających „cywilizowany” progres nowoczesnego
miasta należały: 1) działania magistratu i jego
Deputacji Budowlanej, poddanej nadzorowi Rady
Miejskiej (w Warszawie i Królestwie, jak wiado-
mo, wybieralnych rad miejskich nie było), oraz
Policji Budowlanej, zatwierdzającej projekty,
2) obowiązywanie stale aktualizowanego lokal-
nego prawa budowlanego, 3) wprowadzenie tzw.
przepisów o strefowaniu zabudowy, 4) opracowy-
wanie generalnych i częściowych planów zabu-
dowy, wreszcie – co chyba najważniejsze – 5) sze-
rokie kompetencje architekta miejskiego i jego
biura. To właśnie na tym szczeblu podejmowa-
no strategiczne decyzje dotyczące architektury
i urbanistyki.
Władze komunalne odpowiadały nie tylko za
infrastrukturę ulic i placów (wytyczanie ulic, ich
brukowanie, utrzymanie czystości, budowanie
mostów), ale także, a może przede wszystkim,
za oświetlenie i kanalizację. Na początku w. XX
władze komunalne Wrocławia zmonopolizowa-
ły i zorganizowały na nowo system komunikacji
miejskiej, wykupując prywatne przedsiębiorstwa
transportowe, integrując je w jeden system i po-
rządkując jego funkcjonowanie, łącznie z budo-
wą nowoczesnych zajezdni. Te wielkie projekty
infrastrukturalne, obejmujące – co istotne w kon-
tekście Warszawy –
cały
obszar miejski, czasem
wspierane przez władze rejencji czy prowincji,
wreszcie: dofinansowywane (w rzadkich przy-
padkach) z kasy państwowej lub podarunków ce-
sarskich, świadczyły o stolicy Śląska. Zakładanie
parków, zieleńców, alej itp., projektowanie zinte-
growanego systemu zieleni należały do ważniej-
szych zadań w dziedzinie higieny.
Architekt miejski sprawował pieczę przede
wszystkim nad budynkami zarządu miasta (ratu-
szem i biurami urzędów komunalnych) oraz szkół
(głównie szczebla podstawowego i miejskich wyż-
szego szczebla – gimnazjów), a także nad budyn-
kami związanymi z ochroną zdrowia (miejskie
szpitale, łaźnie i kąpieliska) oraz opieką społecz-
ną (np. przytułki dla ubogich czy dla porzuco-
nych niemowląt), nad budynkami straży pożar-
nych, opłat celnych (tzw. rogatek), miejskiej kasy
oszczędności i biblioteki miejskiej, wreszcie – hal
targowych, miejskiej piekarni
etc.
Niezwykle
ważnym działaniem we Wrocławiu była budowa
centralnej rzeźni, wtedy najnowocześniejszej
w Prusach.
Władze komunalne widziały także wielki po-
tencjał w rozwijaniu pozycji Wrocławia na szczeb-
lu regionalnym lub nawet ponadregionalnym, or-
ganizowały więc targi i wystawy. Punktem kul-
minacyjnym tego typu działań było przygotowa-
nie w 1913 r. ekspozycji upamiętniającej 100-lecie
zrywu narodowego przeciw Napoleonowi i roz-
poczęcie tzw. wojen wyzwoleńczych na Śląsku.
Hala Stulecia autorstwa architekta miejskiego
Maxa Berga symbolicznie zwieńczyła pomysły
modernizacyjne wypływające tylko z inicjatyw
władz komunalnych. Gdy dołożyć do tego wszel-
kie działania modernizacyjne zainicjowane na
innych szczeblach (np. prowincji i sejmu krajowe-
go), takie jak budowa muzeów czy gmachu sejmu
prowincji, wreszcie – przedsięwzięcia inwestorów
prywatnych, stowarzyszeń i Kościołów, nieogra-
niczonych w swych poczynaniach narodowoś-
ciową polityką dyskryminacyjną, wtedy dopiero
ukaże się pełny obraz nowoczesnej metropolii.
Warszawa w takiej postaci nie powstała i powstać
nie mogła. Ale skalę jej zacofania wobec dużych
ośrodków położonych nieco dalej na zachód wi-
dać dopiero w wyniku konfrontacji. Dość przyto-
czyć, że na początku XIX w. pisano w Warszawie
o Poznaniu, uznawanym z kolei przez Niemców
za „pruską Syberię”, jako o niedościgłym wzorze
nowoczesności dla stolicy Królestwa Polskiego.
Tych zestawień zarówno z „modelowym” mia-
stem położonym poza granicą imperium, jak
i z „modelowym” miastem rosyjskim zabrakło mi
w książce Rolfa. Warszawa, zawieszona przecież
do dzisiejszego dnia „między Wschodem a Za-
chodem”, może być właściwie oceniona dopiero
w konfrontacji.
Tezą badacza jest stwierdzenie, iż Warszawa
i Królestwo Polskie stanowiły dla Rosjan pole
eksperymentowania i zbierania doświadczeń
w celu przeniesienia ich na inne zdobywane i pod-
bijane przez imperium tereny. Autor nie uważa
jednak, że polskie ziemie pod zaborem rosyjskim
były „kolonią wewnętrzną” Rosji. Odgrywały
raczej, jego zdaniem, rolę swoistego laboratorium,
w którym wypróbowywano lub wręcz wymyśla-
no i opracowywano różne koncepcje integracji.
Kraj Przywiślański otrzymał według Rolfa pro-
minentny status; testowano tu praktyki inkor-
poracji i transformacji peryferii, badano możli-
wości, zakres i skutki tych działań, wpisując je
w strategie funkcjonowania imperium jako cało-
ści. Spojrzenie na dzieje Kraju Przywiślańskiego
w drugiej połowie XIX w. w takim kontekście
nie tylko jest nowe i inspirujące z punktu widze-
nia dziejów Polski, ale także nabiera dziś nie-
słychanej aktualności. Opisywane przez Rolfa
/77/
praktyki są dla nas „dziwnie znajome” – na na-
↪
Q
uart
Nr 1(35)/2015
szych oczach realizowane obecnie na Ukrainie.
Niewątpliwie, doświadczenia polityczne zebrane
w XIX w. na terenach polskich nadal stanowią
swoisty „kapitał” Rosji, służący kreowaniu polity-
ki na ziemiach podbitych i podbijanych. Uważne
wczytanie się w książkę Rolfa pozwoliłoby, szcze-
gólnie czytelnikowi niemieckiemu, nie popełniać
rażących nadinterpretacji aktualnych wydarzeń.
A i dla czytelnika polskiego będzie to bardzo po-
uczająca lektura.
Bibliografia / References
1.
Ganzenmüller Jörg, Russische
Staatsgewalt und pol-
nischer Adel: Elitenintegration und Staatsausbau im
Westen des Zarenreiches (1772–1850), Köln 2013.
2.
Rolf Malte,
Das sowjetische Massenfest,
Hamburg
2006.
3.
Rolf Malte,
Imperiale Herrschaft im Weichselland.
Das Königreich Polen im Russischen Imperium (1864–
1915), München 2015.
dr hab. Agnieszka Zabłocka-Kos
Prof. UWr, historyk architektury i urbanistyki XIX
i XX w., szczególnie miast Europy Środkowej. Autorka
książek o Wrocławiu i Śląsku, m.in. Zrozumieć
miasto.
Centrum Wrocławia na drodze ku nowoczesnemu city,
1807–1858 (2006).
Słowa kluczowe / Keywords
Rosja, Królestwo Polskie, Kraj Przywiślański, XIX
wiek, imperium, historia, architektura, kolonializm
Summary
AgnieSZKA ZAbLOcKA-KOS (The University of Wrocław) / Foreign power. On Russians in the Kingdom of Po-
land
Malte Rolf’s book entitled
Imperiale Herrschaft im Weichselland. Das Königreich Polen im Russischen Imperium
[The Impirial Rule in the Vistula Land. The Kingdom of Poland in the Russian Empire] (1864–1915) (De Gruyter
Verlag Oldenbourg, München 2015) deals with a difficult topic of the Russian presence in the Kingdom of Poland
and their rule from the fall of the January Uprising to the escape and the abandonment of the annexed land during
WW1 in 1915. The author explains not so well recognized, and exceptionally important in understanding by the
German public opinion the current political situation in Central and Eastern Europe, the issue of Russification, de-
-Polonisation and the extent of the Russian Partition. The book is based on solid archive research and thoroughly
studied German, Russian and English-language current states of research, Polish topic literature is mentioned
relatively less. For art historians, especially those focusing on Warsaw and the metropolis development, this title may
be an important support in their research, mainly in the context of the hitherto published, modest and piecemeal
papers concerning architecture and urban planning studies of this city. Exceptionally valuable is opening of the
new viewpoints, first of all the Russian ones, towards the development of “Paris of the East”. Warsaw, perceived
by the Poles as an underinvested city, oppressed, suffocated in a tight ring of the fortifications, and also deprived
of elementary civilisation devices as well as edifices of public utility, for the Russians was an example of a modern
metropolis, or even a Western European city. Rolf’s thesis states that Warsaw and the Kingdom of Poland were for the
Russians as an area of experiment and gathering experiences in order to transfer them onto the won and captured
by the Empire lands. He does not claim however, that Polish lands of Russian Partition became “an inner colony” of
Russia. They were rather a specific sort of “laboratory” where various concepts of integration were tried out or even
elaborated. Vistula Land acquired, according to the author, a prominent status, which introduced incorporation and
transformation of the peripheries practices, the possibilities, range and results of such actions were examined here
/78/
by inscribing them in strategies of the entire empire operating system. A look at history of Vistula Land in the second
half of the 19th century in this context is new and inspiring from the viewpoint of Polish history.
Plik z chomika:
ooldzi
Inne pliki z tego folderu:
A. Zabłocka-Kos, Obca władza. O Rosjanach w Królestwie Polskim.pdf
(730 KB)
Architektura urbanistyka Miasta Kazimierzowskiego w Radomiu 2.pdf
(31473 KB)
Wczoraj i dziś miasta Radomia 2007.pdf
(3415 KB)
Biul Kw RTN 2009 z. 4.jpg
(5432 KB)
Jan Luboński, Monografia historyczna miasta Radomia, Radom 1907.djvu
(13044 KB)
Inne foldery tego chomika:
0. Mapy
2. Ziemia radomska
3. Kartografia itp
4. Fotografie
Cmentarz przy Limanowskiego
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin