SKRYPTY UNiWERSYTfciu o.-r^.v.
Adam Stankowski
Narkomania — narkotyki —narkomani
Wybrane zagadnienia
(skrypt dla studentów kierunków pedagogicznych) U"^.'?^1-0 '-^s>n ^ ^l>^ ^< li.J^J^-'^
\\ ^
Js^ ^-J^ •.
vs4Ą^Ł-s-^ '•——
Uniwersytet Śląski
Katowice 1988
Redaktor serii: Pedagogika WANDA BOBROWSKA-NOWAK
Recenzent 'LIDIA MOSCICKA
Redaktor Elwira Kabat
Redaktor techniczny Halina Kramarz
Korektor Olga Nowak '
Copyright'-^) 1988 by Uniwersytet Śląski
Wszelkie prawa zastrzeżone
Wydawca
ul. Bankowa 14, 40-007 Katowice
Wydanie I. Nakład: 1500+38 egz. Ark. wyd. 9,0. Ark. druk. 7,75. Przekazano do drukarni w maju 1988 r. Podpisano do druku i druk ukończono w lipcu 1988 r. Papier kl. V 70X100, 80 g.
Żarn. 454788 C-5 Cena zł 180,—
Drukarnia Uniwersytetu Śląskiego ' ul. 3 Maja 12, 40-096
ISSN 0239-6432
Spis rzeczy
Wstęp ................................. 5
Rozdział l Zagadnienia patologii społecznej jako tto zjawisk niepożądanych społecznie 9
1.1. Czynniki cywilizacyjne warunkujące zjawisko patologii społecznej z uwzględnieniem ruchów kontestacyjnych ......... 12 .
Rozdział 2 Zjawisko narkomanii w praktyce i literaturze przedmiotu ....... 20
2.1. Rodzaje uzależnień ................... .... . . 23
2.2. Szkic historyczny zażywania środków odurzających ... .. . . 26
2.3. Próby zwalczania narkomanii , . ... . . . . . ..... . . 29
2.4. Zasięg zjawiska narkomanii na świecie ............ 33
2.5. Próby zorganizowanego leczenia ................ 35
2.6. Wykaz placówek zajmujących się leczeniem osób uzależnionych
od środków odurzających ................... 39
2.7. Przyczyny zjawiska narkomanii -w świetle najnowszych koncepcji naukowych ......................... 44
2.7.1. Koncepcje medyczne ................... 45
2.7.2. Koncepcje' psychologiczne ............/.... 48
. 2.7.3. Koncepcje . pedagogiczne ................. 50
2.8. Narkomania w Polsce. Specyfika zjawiska ........... 51
- Rozdział 3 Narkotyki — środki odurzające — substancje toksyczne ........ 56
3.1. Klasyfikacja farmakologiczna ................. 58
3.2. Informacje o wybranych środkach odurzających pochodzenia naturalnego i ich pochodnych .................. 62
3.3. Środki psychotropowe ..................... 65
Rozdział 4
Psychospołeczna sytuacja toksykomanów w Polsce w świetle analiz teoretycznych i przesłanek z badań empirycznych ............ 68
4.1.' Cechy osobowościowe narkomanów w świetle badań teoretycz-
no-empirycznych ........................ 69
4.2. Dysfunkcjonalność rodziny a uzależnienie ............ 72
4.2.1 Znaczenie prawidłowego funkcjonowania rodziny dla rozwoju osobowości i socjalizacji dziecka .......... 72
4.2.2. Analiza specyfiki stosunków panujących w rodzinach uzależnionych lekowo (na podstawie literatury przedmiotu) . 74
78
•82
84
85
86
87
89
4.3. Postawy młodzieży wobec toksykomanów . .1 ...........
4.3.1. Orientacj-a młodzieży szkół średnich w niektórych problemach związanych z narkomanią ..................
4.4. System wartości osób uzależnionych ................
4.4.1. Wartość w znaczeniu obiektywnym i subiektywnym .....
4.4.2. Czynniki Warunkujące proces wartościowania ........
4.4.3. Etapy rozwojpwe procesu wartościowania ..........
4.4.4. Porównanie hierarchii wartości toksykomanów i ich nieuza-leżnionych rówieśników ....................
Rozdział 5 Profilaktyka, terapia i resocjalizacja jednostek lecznic z uwzględnieniem toksykomanów . . . ,
5.1. Problematyka profilaktyki .......
5.2. Działalność resocjalizująca aktualnie . .
niedostosowanych spo-
Zakończenie Bibliografia
95 95 98
108 113
Wstęp
"Narkomania - słowo, które 'kojarzyło się nam przez dziesiątki lat z najgorszymi sprawami gatunku ludzkiego, przyrównywane do zbrodni, zboczeń i moralnego dna - jest naprawdę olaceśleniem okrutnego w swej •wymowie stanu duszy i ciała człowieka,który nie potrafi żyć we współczesnym świecie, wymagającyn bezwzględnego przystosowania się do napięć, konfliktów, szczurzego-wyścigu, którego upragnionym końcem ma być za wszelką cenę sukces." Te słowa przytoczone z publikacji Marka Kotańskiego - zdaniem autora - dobrze ilustrują przyczynę wielu zjawisk patologii społecznej z toksykonanią włącznie. V każdym bowiem z nich utrudnienia w procesie przystosowania się do wymagań otaczającej nas rzeczywistości powodują odrzucenie bądź izolację z układu społecznego wielu wartościowych jednostek, które w następstwie tego rodzaju reakcji najczęściej przyjmują postawę wskazującą na bezradność i bezsilność.
Praktycy, zajmujący się resocjalizacją jednostek wykazujących zaburzenia w przystosowaniu się do wymagań społecznych, ubolewają nad faktem pozorowania przez społe:''eństwo gotowości do ponownego przyjęcia w swe teręgi tych osób, które poprzednio zostały s nich wykluczone. Do najczystszych przyczyn tego zjawiska należy zaliczyć niską kulturę pedagogiczną społeczeństwa oraz dwulicowość ujawniającą się
M. Kolanek i: Ty zaraziłeś ich narkomanią. Warszawa 1984,
J»- 11.
v wielu reakcjach społecznych, którą można określić ailanem "gry o zachowanie twarzy". Stan ten jest tym bardziej niezadowalający, że jedyny ratunek dla ludzi z kręgów patologicznych tkwi w społeczeństwie, które winno dać im szansę, przyjąć, zaakceptować ich odmienność, respektować ich indywidualne postrzeganie rzeczywistości. Mię należy bynajmniej traktować tych słów jako namowy do tolerowania zjawisk ya-tologicznych, ale do podjęcia próby rozumienia innych ludzi, którzy postępując, z różnych względów, wbrew obowiązującym normom, często oczekując na pomoc, która nie nadchodzi, grzęzną w zawiłościach własnych problemów życiowych bez nadziei na wydobycie się i utrzymanie "na powierzchni".
Po licznych konsultacjach i dyskusjach, częstokroć kontrowersyjnych, zdecydowano się na taką konstrukcję skryptu, która umożliwi z jednej strony prezentację zjawiska narkomanii, przybliżenie psychiki narkomanów, dostarczenie wiadomości na temat środków odurzających
(rozdziały II, III, iv), z drugiej zaś - pozwoli unieście omawiane
<•'-
zagadnienia na tle zjawisk patologii społecznej ^rozdział I'). Starano się także selekcjonować i dobierać informacje o interesującej nas problematyce pod kątem programów studiów kierunków pedagogicznych, do czego zobowiązuje charakter niniejszej publikacji.
Autor zdaje sobte sprawę z faktu, ze nie jest możliwe danie odpowiedzi na wiele istotnych pytań związanych z przedmiotem rozważań ze względu na wielowarstwowość, riiejednorodność zjawiska narkomanii.Nie próbowano też zdecydowanie rozgraniczać i różnicować względem siebie terminów występujących na gruncie polskiego piśmiennictwa, ' chociaż autor optuje za stanowiskiem O. liptowskiego, aby stosować pojęcie "politoksykomania" na nazwanie zjawiska narkomanii w Polsce. Dlatego tea zamiennie wystąpią określenia: "narkomania", "toksykomania", "u-zależnienie lękowe", "politoksykoaania", co i tak nie zmienia fak+.u, iż zjawisko to ma społeczny charakter wynikający głównie z jego rozmiarów, które, v ostatnich latach przyrównywane są do epidemii, tym .groźniejsze j, że do dnia dzisiejszego nie bardzo wiadomo, jak naj
bardziej sTcutecznie jej przeciwdziałać, jakimi sposobami ją leczyć ł wreszcie, czy wysoka dynamika zjawiska będzie możliwa do kontrolowania. O jego społecznym charakterze, oprócz szybkości rozprzestrzeniania się, decyduje także zmienność i zdecydowane obniżanie się wieku jednostek bądź już całkowicie uzależnionych, bądź Bięgając.iich '50 środki odurzające. Podobnie jak v wielu krajach, borykających się z problemea narkomanii, nie posiadamy dokładnych danych o liczbie osób w Polsce uzależnionych od narkotyków. Nie można też jednoznacznie stwierdzić, co stało się przyczyną powstania tego zjawiska. Dziś nikogo nie może pocieszać fakt, że toksykomania jako plaga, za którą kryją się tragedie osób uzależnionych i ich rodzin, pojawiła się w Polsce później niż w innych krajach, np. zachodnich. Kie należy również dać zwieść się poglądowi, często głoszonemu na łamach prasy, że jest to przejściowa moda, styl bycia młodzieży, ponieważ wiadomo, że jeden narkoman stanowi potencjalne zagrożenie dla.dziesięciu innych osób. Wiadomo także, iż narkomani tworzą antagonistyczne wobec spo-;
łeczeństwa grupy, wewnątrz których funkcjonują swoiste kody urno z li-• wiające nielegalną produkcję, dystrybucję i konsumpcję środków uzależniających. Również wiele negatywnych zjawisk związanych z narko—;
manią, takich jak: przestępczość, degradacja psychofizyczna i społe--;, czna dzieci -zrodzonych w związkach małżeńskich l pozaniałżenskich narkomanów, dysfunkcjonalność rodzin narkomanów, hierarchia uznawanych przez nich wartości, stosunek społeczeństwa do osób uzależnionych -może w przyszłości doprowadzić do paiologizacj.t kontaktów międzyludzkich oraz prowokować zdarzenia niebespieczne dla rozwoju społecznego,
i nie tylko społecznego, młodego pokolenia.
^
Prezentowany skrypt przeznaczony jest przede wszystkim dla studentów kierunków pedagogicznych, w szczególności zaś pedagogiki specjalnej - resocjalizacji. Autor wyraża nadzieję, że spełni on swój cel dydaktyczny, jeśli poruszone w nim zagadnienia sprowokują Czytelników do poważnego przestudiowania problematyki narkomanii.
Rozdział l
Zagadnienia patologii społecznej jako tło zjawisk niepożądanych społecznie
Zakres zjawisk określanych mianem "patologia społeczna" obejmuje bóżnorodne rodzaje i formy zdarzeń zachodzących w układach społecznych, charakteryzujących się szerokim zasięgiem i znaczną szkodliwością społeczną. Dlatego podstawowym kryterium w uznawaniu pewnych zjawisk za patologiczne jest kategoria, ich społecznej szkodliwości,utożsamiana często z tzw. chorobą społeczną czy zdrowiem społecznym. V
każdej społeczności na listę zjawisk patologicznych wpisuje si^ 'bar" , _. . /t^3<';.4>'6./-..''..'J
•dzo różne przejawy życia społecznego, co stanowi rezultat rslatywiz-' ,;.,
Ifflu w traktowaniu i ocenianiu poszczególnych zjawisk życia społeczne-
•go, odnoszonych do kultury narodtf jako całokształtu jego cywiliaa-jcyjnego i historycznego wzrastania.
l Aby podać symptomy zjawisk patologicznych, należy najpierw' spre-Icyzowac, które zjawiska określa się takim mianem. Autorzy opracowań rnaukowyoh dotyczących zagadnień patologii społecznej najczęściej za-|liczają do^nich : przestępczość nieletnich i dorosłych, uzależnienia,
takie jak np. alkoholiza;, lekomania, toksykomania; samobójstwa i pró-v^07 sansobójczey prostytucję, zachorowalność na choroby weneryczne» u-^eczki dzieci i młodzieży z domów rodzinnych, placówek oświatowo-wy-
i 2ob. M. Ł i p k a, M. Jar ob z, A. ? o& g 6 recki i in .
-10
chowawczych, zakładów poprawczych} pasoży-tnictwo społeczne; niedostosowanie społeczne i wiele innych zjawisk, wśród których przestęp-ezość gospodarcza, patologia pracy, patologia rodziny (rozwody), patologia instytucji stają się coraz hardziej dolegliw społecznie.
Często dokonuje się także podziału zjawisk patologii społecznej ze względu na jej wymiar jednostkowy bądź grupowy. Na przykład A.Pod-górecki do patologii indywidualnej zalicza; samobójstwa, zabójstwa,
hazard, prostytucję, do grupowej zaś; rozwód, Icazirodztwo oraz wszel-
ą kie formy przestępczości zorganizowanej .
Należy zwrócić uwagę na fakt, że zjawiska patologii społecznej, wcześniej czy później, ujmowane są w kategorie prawie lub akty normatywne regulujące wzajemne stosunid. między jednostką, grupami społecznymi* a społeczeństwem. Rozróżnić można trzy typowe kategorie: pa
'4.!' .
tologię społeczną, przestępczość, dewiacje.;
;u snajazerszy
'•';- ' _ t > ;
zakres przyznaje''patologii społecznej jako tej, która w swoim obrębie mieści wszystkie inne typy omawianych zjawisk zataczających coraz szersze kręgi, co z reguły prowadzi do dezorganizacji systemów i podsystemów społecznych.
Maj mnie j bulwersującymi opinię społeczną kategoriami patologii społecznej są dewiacje. Prawdopodobnie dzieje się tak dlatego, że w zależności ~od punktu widzenia mogą one mieć zarówno dodatni, jak i u-jemny charakter społeczny.Hajczęściej uznawane są za odchylenia od • normy, głównie obyczajowej, natomiast np. przestępczość rozpatruje się już v kategoriach formalnoprawnych kodeksu karnego, w którym nor-my^z natury rzeczy muszą być czytelne, choć nie zawsze jednoznaczne. Wl^elu autorów, m. In. Maria .Łoś, Kazimierz Dąbrowski, Kazimierz Jan-
V f, ' ' ', \. " '' '
kowski- uważa, że np. z marksistowskiego punktu 'widzenia, dewiacje
A.Podgóreoki: Patologia życia społecznego. Warszawa 1969.
'M. Łoś: Teoria społeczeństwa a koncepcje dewiacji. ...
rutkowska-j