Jednym z największych osišgnięć Marii Grzegorzewskiej było jej naukowe wskazanie metod rewalidacji dzieci upoledzonych, polegajšce na integracji wszystkich kierunków działalnoci pedagogicznej - co pozwalało w tym samym czasie maksymalnie rozwijać nieuszkodzone elementy organizmu, korygować lub kompensować istniejšce braki. Żeby można było te założenia rewalidacyjne (Maria Grzegorzewska nie używała terminu "rehabilitacja") realizować, opracowała ona odmiennš niż Decroly metodę orodków pracy, a więc system zajęć kształcšco-wychowujšcych w szkole specjalnej. Decroly kładł nacisk na indywidualne prace dzieci zgodnie z ich zainteresowaniami, wišże je z biologicznymi potrzebami i możliwociami dziecka, przez co prace dziecka upodabniał do zabawy, czyli pracy "na niby". Maria Grzegorzewska natomiast, obok indywidualnych prac, położyła nacisk na uspołecznienie dzieci. O wykonywanych pracach miało decydować nie tylko zainteresowanie własne, co potrzeby społeczne. Wymagała tego rewalidacja dzieci prowadzšca do aktywizacji narzšdów i rekompensaty zmysłów. Do powyższych celów opracowała własnš, wszechstronnie rozwiniętš metodę i program dla zainspirowanych przez niš orodków pracy, stosowanš we wszystkich polskich szkołach specjalnych. Te orodki pracy stanowiły w założeniach Grzegorzewskiej jednoczenie bazę badań naukowych dla nauczycieli i studentów PIPS-u. Metodę orodków pracy Marii Grzegorzewskiej wprowadzono również w powstajšcym w 1922 roku zakładzie dla niewidomych w Laskach Warszawskich. Psychika i osobowoć niewidomego oraz metody jego nauczania i wychowania zajmowały w pracach naukowych Marii Grzegorzewskiej poczesne miejsce. Żeby poznać możliwoci dziecka i młodzieży niewidomej, prowadziła nad tym zagadnieniem wiele badań. W tym celu zwiedzała zakłady dla niewidomych w kraju i za granicš, głównie we Francji i Belgii. Na podstawie przeprowadzonych tam zadań, obserwacji i studiów napisała i opublikowała wiele prac naukowych, m.in.: "Struktura psychiczna tzw. zmysłu przeszkód niewidomych" (1925/26), "Orientowanie się niewidomych w przestrzeni", "Uwagi o strukturze psychicznej niewidomych od urodzenia", "Struktura wyobrażeń surogatowych u niewidomych" (19926/27), "Głuchociemni" (1927/28), "Opieka wychowawcza nad dziećmi niewidomymi i głuchociemnymi" (1930) i fundamentalnš pracę z zakresu tyflologi "Psychologia niewidomych" Tom I (1929). Drugi przygotowany już do druku tom spłonšł niestety podczas Powstania Warszawskiego w 1944 roku. Publikacja tych prac i innych pomniejszych artykułów o niewidomych miała doniosłe znaczenie nie tylko dla szkolnictwa, ale także dla integracji społecznej. Publikacje te bowiem oczyszczały rodzinny grunt z zakorzenionych w społeczeństwie szkodliwych postaw i poglšdów na temat niewidomych. Maria Grzegorzewska dowodziła w tych pracach naukowo, że niewidomy posiada takš samš strukturę psychicznš jak każdy inny człowiek. Brak zmysłu wzroku nie przekrela inteligencji niewidomego dziecka i jest ono wyuczalne - należy tylko przy pomocy odpowiednich metod nauczania doprowadzić do korelacji zmysłów, wytworzenia struktur zastępczych, dajšcych szanse poznania i rozumienia rzeczywistoci, doprowadzenia do tego, by drugi układ sygnałów, nie był zupełnie oderwany od pierwszego układu, żeby surogaty i analogie jakimi się posługuje niewidomy w swym kontakcie słownym były jak najmniej skażone nieadekwatnymi wyobrażeniami o desygnatach. Wykazywała ona w tych pracach, że niewidomi sš zdolni także do wykonywania różnych zawodów, że trzeba im tylko stworzyć odpowiednie warunki. W okresie międzywojennym, kiedy prace te były publikowane, spełniały dodatkowš rolę społeczno-wychowawczš. Przykłady, osišgnięć niewidomych, a zwłaszcza głuchoniemych, jakie przytaczała w swoich pracach w zarysie historycznym, wskazywały drogę w rodowiskach nauczycielskich i instytucjach opiekuńczych do właciwego zajęcia się w Polsce rehabilitacjš niewidomych. Wyniki badań Grzegorzewskiej, dotyczšce psychiki niewidomego, struktur orientacji przestrzennej, struktur psychicznych czytania były absolutnie prekursorskie na gruncie polskim i zapoczštkowały rozwój tyflologii. Autorka ustaliła w nich metodę, zakres i terminologię. Wielu naukowców podjęło na ten temat w okresie powojennym i choć niektórzy w pewnych zagadnieniach mieli poglšd odmienny, choćby na temat zmysłu przeszkód niewidomego, to w podstawowych tezach Maria Grzegorzewska pozostała największym autorytetem w tyflopsychologii i tyflopedagogice. Swoich badań nie zawężała ona tylko do jednej dziedziny naukowej, najbliższej jej, psychologii, ale włšczała inne - takie jak medycynę ogólnš, biologię, neurologię, okulistykę, fizjologię, pedeutologię, czy patologię. Dzięki temu wyniki badań nad osobowociš niewidomego wyróżniały się wszechstronnociš i obiektywizmem, wprowadzały szereg nowych pojęć i ujęć, rozszerzały w znacznym stopniu dotychczasowy stan wiedzy. Maria Grzegorzewska w swoich badaniach i działalnoci pedagogicznej uwzględniała element uczuciowy, sygnalizujšc, że dobroć nauczyciela spełnia doniosłš rolę wychowawczš. Wypływało to z jej postaw humanitarnych, bo przecież mówiła: "Nie ma kaleki, jest człowiek". Wpływ wychowania na wyrównanie braków jednego ze zmysłów ludzkich, w przeciwieństwie do Decroly'ego, uważała za najistotniejszy w pedagogice specjalnej. Można to zauważyć, gdy się studiuje opracowany przez niš program nauczania dla Orodka Pracy, metody stosowanej w szkołach specjalnych. Wię uczuciowa nauczyciela z uczniem oparta na tym programie nauczania jest jednym z ważniejszych elementów. Utrapienie, na jakie cierpi zarówno niepełnosprawny uczeń z powodu swoich fizycznych lub psychicznych niedomogów oraz nauczyciel, który musi mieć przysłowiowš "anielskš cierpliwoć" dla podopiecznego, zostaje wynagrodzone radosnym osišgnięciem, jakim jest usprawnianie, wychowanie i nauczanie osoby rewalidowanej. Wszystkie publikacje Marii Grzegorzewskiej, dotyczšce problematyki niewidomych, z uwagi na ich wartoć naukowš, pedagogicznš i społecznš winny być zebrane w jednš całoć i w opracowaniu monograficznym wydane jako dzieło, które w komplecie winno być zawsze dostępne tyflologom i nauczycielom pedagogiki specjalnej. Winni również znać te prace działacze organizacji niewidomych - stšd zachodzi potrzeba wycišgnięcia choćby głównych tez ze wszystkich opracowań Grzegorzewskiej i z odpowiednio objaniajšcym komentarzem opublikowania w formie broszury brajlowskiej i jej mutacji w postaci ksišżki mówionej. Dałoby to szansę niewidomym poznania z jednej strony badań Marii Grzegorzewskiej, z drugiej Polski Zwišzek Niewidomych w ten sposób uczciłby pamięć wybitnej orędowniczki spraw niewidomych i prekursorki pedagogiki specjalnej na gruncie polskim. Maria Grzegorzewska, która z własnej woli i potrzeby ducha zajęła się bez reszty różnego rodzaju osobami niepełnosprawnymi, powinna służyć za wzór osobowy wszystkim tym, którym sš bliskie sprawy człowieka oczekujšcego podania mu pomocnej ręki. Poza stworzeniem w 1921 roku Instytutu Pedagogiki Specjalnej, przekształconego w następnym roku w Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, którego od poczštku powstania przez cały czas (z wyjštkiem okupacji), aż do 1960 roku była dyrektorem, działała także społecznie i założyła przy Głównym Zarzšdzie Zwišzku Nauczycielstwa Polskiego sekcję szkolnictwa specjalnego, której była wieloletniš przewodniczšcš. Z końcem roku 1924 założyła i redagowała kwartalnik naukowy "Szkoła Specjalna", powięcony sprawom wychowania i nauczania dzieci z odchyleniami od normy. Współpracowała aktywnie z Towarzystwem Opieki nad Ociemniałymi. Podczas okupacji brała czynny udział w tajnym szkolnictwie i pracach konspiracyjnych oraz w akcji ratowania Żydów od grożšcej im zagłady. W czasie Powstania Warszawskiego niosła pomoc rannym jako sanitariuszka. Po wyzwoleniu pełniła funkcję dyrektora PIPS-u, rozwijała i poszerzała jego działalnoć naukowš, wznowiła wydanie kwartalnika "Szkoła Specjalna". W latach 1958-1960 została kierownikiem Katedry Pedagogiki Specjalnej przy Uniwersytecie Warszawskim. Po odejciu na emeryturę, w roku 1960, nadal wykładała w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej, pozostajšc do dzi jego opiekunem duchowym. Za całokształt zasług Maria Grzegorzewska została odznaczona niemal wszystkimi odznaczeniami państwowymi oraz resortowymi i jako pierwsza kobieta w Polsce Ludowej dostšpiła zaszczytu uhonorowania Jej Orderem Budowniczych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Umarła 6 maja 1967 roku. W tym samym roku, kiedy odeszła od nas na zawsze, dla uczczenia Jej zasług naukowych i wychowawczych Państwowemu Instytutowi Pedagogiki Specjalnej nadano imię Marii Grzegorzewskiej. Bibliografia: 1. Grzegorzewska M.: Opieka wychowawcza nad dziećmi niewidomymi i głucho- ciemnymi. Warszawa 1933. 2. Grzegorzewska M.: Pedagogika specjalna (skrypt wykł.) Warszawa 1964. 3. Grzegorzewska M.: Wybór pism. Warszawa 1964. 4. Materiały z sesji naukowej z 7.11.1969 r. "Maria Grzegorzewska". Warszawa 1972. 5. Okoń W.: "Słownik pedagogiczny". Warszawa 1975. 6. Studia pedagogiczne (praca zbiorowa). Wrocław 1955, Tom II. 11) 21) 31) 41. l1.1.1.1.1.1 rI.A.1.a
rutkowska-j