W. DANieLEWICZ, J. IZDEBSKA, B. KRZESINSKA-ŻACH
Pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym
MATERIAŁY POMOCNICZE
DLA STUDENTÓW PEDAGOGIKI
TRANS HUMANA.
POMOC DZIECKU I RODZINIE W ŚRODOWISKU LOKALNYM
W. DANILEWICZ, J. IZDEBSKA, B. KRZESIŃSKA-ŻACH
Wydawnictwo Uniwersyteckie
Białystok 1995
Recenzja naukowa: prof. dr hab. Julian-Radziewicz dr hab. Jerzy Nikitorowicz
Projekt graficzny okładki, łamanie
i redakcja techniczna: Wojciech Suwak
Grafika na okładce: Elżbieta Milko
© Copyright by
TRANS HUMANA
przy Stowarzyszeniu Absolw©ntbw i Pracowników Wydziału Pedagogiki i Psychologii
Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku '
ISBN 83-86696-03-6
Książka finansowana przez Wydział Pedagogiki i Psychologii Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku
Nakład: 500 egz.
Druk: ORTHDRUK, Sp. z o.o., Białystok, ul. Składowa 9
Spis treści
Wstęp ............................................................................ 7
CZĘŚĆ I
dr Jadwiga Izdebska
Teoretyczne przesłanki wychowania i opieki
nad dzieckiem............................................................. l l
Opieka i wychowanie. ................................................................................ 11
1.1. Określenie pojęć: opieka, wychowanie ................................................... 12
1.2. Związek opieki z wychowańiem~ ....................:....................................... 17
1.3. Kategorie i składniki opieki...................................................................... 17
1.4. Funkcje opieki. ........................................................................................ 22
1.4.1. Pojęcie i elementy składowe funkcji. ................................................... 22
1.4.2. Klasyfikacja funkcji opieki................................................................... 23
1.4.3. Funkcja opiekuńczo-wychowawcza. .................................................... 25
1.5. Podstawowe ogniwa systemu opiekuńczego nad dzieckiem. ................. tli 2. Przedmiot, zadania i zakres zainteresowań pedagogiki opiekuńczęj........ 27 Przypisy do części t ........................................................................................ 32
CZĘŚĆ II
mgr Wioletta Danilewicz
Zagrożenia realizacji funkcji współczesnej rodziny. Wybrane problemy.................................................... ~7
1. Pojęcie rodziny i jej funkc_je....................................... ..... ........................ .;7
2. Zagrożenia współczesnej rodziny. ............................................................ 45
2.1. Sieroctwo ,jako skutek zaburzeń funkcjonowania rodziny. ..................... 47
2.2. Sytuacja opiekuńczo-wychowawcza dziecka w rodzinie
czasowo niepełnej. ..........................................................................................Ś4 2.2.1. Rodziny osierocone na skutek śmierci jednego z rodziców. ............... Ś8 2.2.2. Rodziny niepełne biologicznie niezamężnych matek z dziećmi. ......... S9 2.2.3. Rodziny rozbite na skutek rozwodu lub porzucenia rodziny. .............. G 1 2.2.4. Rodziny niepełne czasowo ze względu na pobyt rodzica
w zakładzie karnym ........................................................................................ 64 2.2.5. Rodziny niepełne czasowo ze względu na
charakter pracy rodzica. ............................................................................ . 65 2.2.6. Rodziny czasowo niepełne ze względu na długotrwały pohyt
rodzica za granicą. .......................................................................................!. 69 Przypisy do części 11. ...................................................................................
CZĘŚĆ III
dr Beata Krzesińska-Żach
Główne kierunki pomocy rodzinie i dziecku
w środowisku lokalnym ............................................. H~
1. Pomoc rodzinie - załoi cnia i pnyram clr.ialania. . .................................... f;h 2. Instytucjonalna pOIllOC CIzIlCkl1 1 1'll(ILII11C 1'V ŚI'(1(II1\NISkII I<Ikulnym
y instytucje soc,jalno-wycljowavvczc wspcnn;y,;łj;(cc rmlrinsć. .......................... 9U 3. Wybrane instytucje i organizcmlr' spole~wne vvi;ul~w;(~w pnu~c diiccku
i rodzinie w firodowiaku (okalnvm ..................... !) I 3. Stowarzyszenia, ruclią wy~.mniowc i cll;nyl;nvmel ilri;ll;llmvść osób prywatnych oraz ich udr.iał w orkaniirlw;uliu plmm~y rrldiinic i dziecku
w środowisku lokalnym. ..................... ...................................... 97 Przypisy do części 111 .............................. .. .. .......................................... l OS
Bibliografia ................................................................111
WSTĘP
Rodzina, poprawnie funkcjonująca, zwana rodziną dobrą, normalną jest podstawowym, najważniejszym, najbardziej wartościowym i niezastąpionym środowiskiem wychowawczym. W sytuacji, gdy rodzina z różnych przyczyn nie wypełnia podstawowych funkcji opiekuńczo-wychowawczych powstaje potrzeba pomocy rodzinie lub zorganizowanie opieki zastępczej nad dzieckiem. Zadanie to spada na społeczeństwo i państwo, które dysponując różnymi formami, metodami i środkami ingeruje w rozmaity sposób w życie rodziny.
Szczególnie dzisiaj pomoc rodzinie jest niezbędna, co wynika z określonej, bardzo trudnej sytuacji społecznej, ekonomicznej jaką przeżywa współczesna rodzina. Narażona jest ona bowiem na wiele zagrożeń, niebezpieczeństw powodujących jej dysfunkejonalność, niewydolność opiekuńczo-wychowawczą. Do najczęściej występujących, niekorzystnych zjawisk zakłócających prawidłowe funkcjonowanie rodziny należą' wysoki wskaźnik rozwodów, migracja, bezrobocie, ubóstwo, bardzo trudna sytuacja mieszkaniowa, niepełność rodziny spowodowana śmiercią, rozpadem, separacją, urodzeniem dziecka poza małżeństwem, także czasowa niepełność rodziny, szerzące się w rodzinie zjawiska patologii społecznej: pijaństwo, agresja, przestępczość, narkomania.
Sytuacja życiowa dziecka w rodzinach problemowych, dysfunkcjonalnych jest niezmiernie trudna, bolesna, wymagająca działań, które zmierzałyby do zaspokojenia jego potrzeb.
Wszechstronna działalność opiekuńczo-wychowawcza w środowisku lokalnym, a więc w najbliższym środowisku zamieszkania dziecka, powinna koncentrować się przede wszystkim na rodzinie, dopiero po wyczerpaniu wszystkich możliwych form pomocy i w sytuacji braku jakichkolwiek szans i nadziei na "uzdrowienie" rodziny rozważa się możliwość opieki zastępczej.
W ostatnich latach zauważa się w wielu środowiskach lokalnych ożywioną i wielokierunkową działalność instytucjonalną, społeczną podejmowaną przez różne placówki wychowania pozaszkolnego, stowarzyszenia i ruchy wyznaniowe, a także charytatywną działalność osób prywatnych na rzecz pomocy dziecku i rodzinie. Niektóre kierunki i formy ich działania zostaną ukazane w tej pracy.
Niniejsze materiały pomocnicze zawierająanalizę wybranych tylko zagadnień dotyczących pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym. Skoncentrowano się na kilku problemach z tego zakresu, to jest: na teoretycznych podstawach opieki i wychowania nad dzieckiem, na skutkach zagrożeń funkcjonowania opiekuńczo-wychowawczego współczesnej rodziny, rodzinach czasowo niepełnych oraz na kierunkach, formach i sposobach organizowania pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym. Problemy te wydają się być podstawowe i ważne z punktu widzenia społecznego i pedagogicznego ze względu na ich aktualność społeczną i doniosłość w procesie organizowania opieki i wychowania nad dzieckiem.
Wybór tych zagadnień do analizy i charakterystyki podyktowany byt względami merytorycznymi i praktycznymi. 7,alctało nam bowiem na zebraniu bardzo rozproszonej w literaturze i piśmiennictwie pedagogicr.nym wiedzy na wyżej wymienione tematy, ale przede wszystkim na próbie uporządkowania, klasyfikacji, uogólnienia _jc.j i przekazania studentom w tym skrypcie. Wydaje się, że wypełniamy poniekąd pewną lukę w literaturze przedmiotu. Sądzimy, że w ten sposc5h dovtarczymy i rozszeriąmy wiedzę studentów w zakresie pedagogiki opiekuńczej o nowe, aktu alne problemy teoretyczne i praktyczne, xwiąatne z opieką nad dzicekiem i rodziną w środowisku lokalnym. Stwienci studiów zaocznych, zwłaszcza pochodzący z mniejszych Inle.l~cowil~cl, mają ogromne trudności zdotarciem do literatury przedmiotu. Niclim.ne podręczniki i skrypty z pedagogiki opiekuńczej wydane wcześnic_j nic aa wznawiane, wskut~:k czego niemal całkowity ich brak w bibliotekach gminnych, szkolnych, miejskich, pedagogicznych wyraźnie odcr.uwa,j;~ Uudc:nci studiujący zaocznie. Świadomość tego faktu towarzyszyła auturol~i w przygotowywaniu tej pracy. W związku z tym ninięjsze "M,ncrialy pomocnicze" mają uzupełnić istniejącą lukę na rynku wydawnicrym i pomóc studentom ~w zdobywaniu wiedzy w ramach takich przedlniut(w.jak: teoretyczne podstawy pracy opiekuńczo-wychowawczęj, pedagogika społeczna, metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej. Praca ta dostarcza bowiem studentom podstawowej wiedzy z zakresu omawianej problematyki. Korzystać oni mogą z tych "Materiałów" przygotowując się do ćwiczeń, egzaminów, ale także pisząc pracę magisterską. Każdy rozdział zawiera bogatą literaturę( w odnośnikach) umożliwiającą pogłębienie, rozszerzenie omawianych zagadnień. Na końcu książki znajduje się bibliogra
t fia, opracowana problemowo, informująca studentów o najważniejszych pozycjach dotyczących zagadnień stanowiących przedmiot tej pracy.
I ' Konstrukcja logiczno-merytoryczna składa się z trzech części i biblioI'
grafii. Pierwszy rozdział opracowany przez Jadwigę Izdebską dotyczy teoretycznych podstaw opieki i wychowania nad dzieckiem. Autorka, w oparciu o dotychczasowy dorobek piśmiennictwa pedagogicznego, podejmuje próbę uporządkowania i klasyf kację zagadnień związanych z podstawową terminologią tej pracy: opieka, wychowanie, funkcje opieki. Rozdział ten zamyka schemat ukazujący podstawowe ogniwa systemu opieki nad dzieckiem w środowisku lokalnym, co stanowi punkt wyjścia do analizy problemów zawartych w następnych rozdziałach. Następnie autorka przedstawia bardzo syntetycznie przedmiot, zadania, zakres zainteresowań pedagogiki opiekuńczej i w ten sposób wprowadza studentów w problematykę tej nauki.
Część druga, autorstwa Wioletty Danilewicz, dotyczy wybranych problemów współczesnej rodziny. Autorka, w oparciu o analizę literatury i własne badania przedstawia następujące zagadnienia: pojęcie i funkcje rodziny, przyczyny i rodzaje zakłóceń w funkcjonowaniu opiekuńczowychowawczym współczesnych rodzin, sieroctwo jako skutek zaburzeń funkcjonowania rodziny (roz.II). Następnie W. Danilewicz analizuje przyczyny niepełności rodzin, podaje ich klasyfikację oraz ukazuje sytuację dziecka w rodzinie czasowo niepełnej ze względu na długotrwały pobyt rodzica lub rodziców za granicą.
W części trzeciej Beata Krzesińska-Żach omawia podstawowe kierunki, formy i sposoby organizowania pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym. Przedstawia główne kierunki pomocy rodzinie i dziecku w aspekcie historii pomocyspołecznej oraz analizuje pojęcia: "ponu>c społeczna" i "pomoc rodzinie". Następnie B. Krzesińska-Żach charakteryzuje instytucje socjalno-wychowawcze wspomagające rozwój d-niecka w środowisku rodzinnym oraz wybrane organizacje społeczne świadczące pomoc rodzinie. Część ta zawiera również omówienie nowej roli stowarzyszeń, ruchów wyznaniowych i kościoła w środowisku lokalnym oraz ich udziału w organizowaniu pomocy dziecku i rodzinie.
Książkę tę traktujemy jako materiały pomocnicze w studiowaniu na kierunku pedagogika opiekuńczo-wychowawcza i adresujemyjądo studentów studiów stacjonarnych, zaocznych i podyplonu~wych.
Białystok, 23.V.1994 Jadwiga Izdebska
10
PRZYPISY
'SzewLej, patrz: Pedagogika.społeczna. red. T. Pilch, 1 . Lepalczyk, Warszawa 1993, część 1I, s. 121-144, część 1V, s. a 19-397, część V, s. 3984l6.
=Lokalne środowisko wychowawcze -.jest to iespi~ł czynników społeczno-kulturowych i naturalnych wywierajacy wpływ wychowawczy w ramach rejonu zamieszkania, np. osiedle mieszkaniowe, wieś, małe miasto, kilka wsi blisko siebie połoYonych. W sklad tego środowiska wchodząnie tylko środowiskowe instytucje, placówki, grupy społeczne, stowarzyszenia, organizacje, ale t<3kie kontekst geo~raticzny i społecznokulturowy. Zob.: M. Winiarski: W.slnSldzinlanio .szkole i .środowiska. Warszawa 1992, s. 17. Srerxej na ten temat: T. Pilch, Środowisko lokalne - struktz~rcr,,~żmkcjc, lmzeviriunv, w: Pedagogika .społecznc~, op. cit.
CZF,~SC 1
TEORETYCZNE PRZESŁANKI WYCHOWANIA I OPIEKI NAD
DZIECKIEM
Przedstawienie wybranych form i kierunków opieki nad dzieckiem i rodzinąw środowisku lokalnym wymaga, jak sądzę, określenia najpierw kluczowych dla tej problematyki pojęć, którymi są: opieka i wychowanie.
1. Opieka i wychowanie.
Dla analizy podjętej w tej pracy, wydaje się potrzebne wyjaśnienie terminów używanych często zamiennie, takich jak: działalność opiekuńcza i działalność socjalna'. Są to pojęcia, które różni przede wszystkim zakres i treść podejmowanych działań. Praca opiekuńcza jest elementem pracy socjalnęj i związana jest z opiekąnad osobami niesamodzielnymi, czy to z racji wieku(dzieci, młodzież), czy z powodu stanu zdrowia (chorzy, inwalidzi). Natomiast praca socjalna jest pojęciem szerszym, łączy się nie tylko z pracąopiekuńczą, ale również z psychoterapią, wychowaniem, uczestnictwem w kulturze. Praca socjalna może przyjmować różne formy, od pomocy doraźnej (ratownictwa) do działań długofalow~h, wspomagających, wspierąjących rozwój jednostek i grup. Może ona~dotyczyć konkretnej osoby, rodziny, grupy, społeczności lokalnej, opierać się tytko na pomocy dorażnej lub na działalności opiekuńczej (w domach dziecka, w zakładach dta przewlekle chorych) czy też na działalności wspomagąjącej pomyślny rozwój jednostki (np. w świetlicy, klu
'Szerzęj, patrz: P~dagvgTikaspofeczna, red. T. Pilch, I . Lepalczyk, Warszawa 1993, część II, s. 121-144, część 1V, s. 319-397, część V, s. 398416.
Lokalne środowisko wychowawcze - jest to zespół czynników społeczno-kulturowych i naturalnych wywierający wpływ wychowawczy w ramach rejonu zamieszkania, np. osiedle mieszkaniowe, wieś, małe miasto, kilka wsi blisko siebie położonych. W skład tego środowiska wchodząnie tylko środowiskowe instytucje, placówki, grupy społeczne, stowarzyszenia, orł;anizacje, ale także kontekst geograticzny i społecznokulturowy. Zob.: M. Winiarski: Wspófdziafcrnie .szkvfv i środowiska. Warszawa 1992, s. 17. Szerzej na ten temat: T. Pilch, Środowisko lokalne - struktur~a,.firnkcje, przemiany, w: Pedagogika spofeczna, op. cit.
Przedstawienie wybranych fonu i kierunków opieki nad dzieckiem i rodzinąw środowisku lokalnym wymaga, jak sądzę, określenia najpierw kluczowych dla tej problematyki pojęć, którymi są: opieka i wychowanie.
Dla analizy podjętej w tej pracy, wydaje się potrzebne wyjaśnienie terminów używanych często zamiennie, takich jak: działalność opiekuńcza i działalność socjalna'. Są to pojęcia, które różni przede wszystkim zakres i treść podejmowanych działań. Praca opiekuńcza jest elementem pracy socjalnej i związana jest z opieką nad osobami niesamodzielnymi, czy to z racji wieku(dzieci, młodzież), czy z powodu stanu zdrowia (chorzy, inwalidzi). Natomiast praca socjalna jest pojęciem szerszym, łączy się nie tylko z pracąopiekuńezą, ale również z psychoterapią, wychowaniem, uczestnictwem w kulturze. Praca socjalna może przyjmować rp2 ne formy, od pomocy doraźnej (ratownictwa) do działań długofalowhwspomagających, wspierąjących rozwój jednostek i grup. Może onaotyczyć konkretnej osoby, rodziny, grupy, społeczności lokalnej, opiec`
się tylko na pomocy dorażnej lub na działalności opiekuńczej (w domach dziecka, w zakładach dla przewlekle chorych) czy też na działalności wspomagającej pomyślny rozwój jednostki (np. w świetlicy, klu
12
bie) albo przyjmować formy kompensacji społecznej (np. rodzina zastępcza, dom dziecka, dom dla osób samotnych). Praca socjalna może w różnych proporcjach zawierać zarówno elementy ratownictwa, opieki, pomocy, jak też kompensacjiz. Poniższy wykres pokazuje związek pracy socjalnej z innymi dziedzinami działalności w środowisku życia dziecka.
PSYCHOTERAPIA
PRACA 0-SOCJALNA UCZESTNICTWO
PRACA PRACA PRACA
SOCJALNO- SOCJALNA KULTURALNO
WYCHO- ...
rutkowska-j