W -u
ENCYKLOPEDIA PEDAGOGICZNA
••lii
pod redakcją Wojciecha Pomykało
WYDANIE PIERWSZE
li
FUNDACJA
WARSZAWA 1993
INNOWACJA
FUNDACJA INNOWACJA
VII.
Konsultanci działów:
I. PEDAGOGIKA OGÓLNA
— prof. dr Bogdan Suchodolski, prof. dr Wojciech Pomykało II. DYDAKTYKA
— prof. dr Tadeusz Lewowicki III. TEORIA WYCHOWANIA
— prof. dr Wojciech Pomykało
IV. PEDEUTOLOGIA
— prof. dr Czesław Banach
V. PEDAGOGIKA OPIEKUŃCZA
— prof. dr Edmund Trempała
VI. ZARZĄDZANIE I ORGANIZACJA W OŚWIACIE '••. — prof. dr Jan Kluczyński, prof. dr Mirosław Szymański
5DSTAWY WIEDZY O INSTYTUCJACH OSWIATOWO-WYCHOWAWCZYCH — prof. dr Jan Kluczyński, prof. dr Mirosław Szymański VIII. PEDAGOGIKA RESOCJALIZACYJNA
— prof. dr Lesław Pytka K. PEDAGOGIKA REWALIDACYJNA f%rfvflte
— prof. dr Aleksander Hulek T ¥
X. PSYCHOLOGICZNE PODSTAWY KSZTAŁCENIA I WYCHÓWA*NlX łi ' — prof. dr Włodzimierz Szewczuk
Opracowanie redakcyjne i edytorskie:
Barbara Łysakowska-Wencel Janusz Wencel
Copyright by FUNDACJA INNOWACJA 1993
WYDAWCA: Fundacja INNOWACJA, ul. Grażyny 13, 02-548 WARSZAWA
Tel./Fax 45-53-12 Oddano do składu 15 grudnia 1992, podpisano do druku w maju 1993
Druk ukończono w czerwcu 1993. NAKŁAD: 10.000 egz. OBJĘTOŚĆ: 148 arkuszy wydawniczych: 64 arkusze drukarskie
PAPIER offsetowy, kl. III, 70 g, rola 70 cm Skład i łamanie: ComSet, ul. Lwowska 2a m. 13, tel. 25-70-13 '; DRUK I OPRAWA: PWP „Gryf' S.A., Ciechanów, ul. Sienkiewicza 51
Przedmowa
Oddajemy do rąk Czytelników — od dawna oczekiwaną, wielokrotnie zapowiadaną — Encyklopedię Pedagogiczną. Prace nad jej wydaniem trwały od końca lat sześćdziesiątych. W sumie — około dwadzieścia pięć lat. Towarzyszyły im dyskusje nad koncepcją merytoryczną i kształtem edytorskim. W ciągu tego okresu powstały liczne hasła, które w znacznej części znalazły się w tej edycji. Obecnie wydana Encyklopedia Pedagogiczna to próba ukazania dorobku pedagogów polskich z okresu ćwierćwiecza, a zarazem najnowszych dokonań — powstałych w ostatnich dwóch — trzech latach. W dużym stopniu zadecydowało to o profilu wydawnictwa. Zostało oparte ono na przyjętych przed wielu laty i kontynuowanych współcześnie głównych założeniach edytorskich.
Od początku encyklopedia miała pluralistyczny charakter. Znalazło to wyraz w doborze autorów i treści publikowanych haseł. Już po wydaniu w latach 1970-1971 Małej Encyklopedii Pedagogicznej (jako dodatku do dwutygodnika „Wychowanie") jeden z jej recenzentów, profesor pedagogiki, pisał:,,Redakcja pewnie wyszła z założenia, że każdy, kto zajmuje się u nas pedagogiką, może być autorem odpowiedniego artykułu. Grube nieporozumienie. Tylko część pedagogów ma zdecydowanie socjalistyczne przekonania". W innej części tej recenzji czytamy: „Pedagogika jako nauka jest w dużej mierze ideologią. Tylko pedagodzy marksiści mogą dać w encyklopedii wykład pedagogiki socjalistycznej. Aby ich do tego skłonić, konieczny jest jako redaktor zdecydowany pedagog marksista, dobrze zorientowany w tym, co kto reprezentuje". .-..-.,. .•.•.;,;•&-"^
Ten pluralistyczny kształt już ówcześnie przygotowywanej encyklopedii pedagogicznej był broniony przez większość polskiego środowiska pedagogicznego. Znalazło to wyraz w masowym jego udziale w konferencji poświęconej dalszym pracom nad przygotowaniem Encyklopedii Pedagogicznej, która odbyła się w Nieborowie w 1978 r. Szczególnej pomocy redakcji Encyklopedii Pedagogicznej — w zapewnieniu jej opracowania w pluralistycznym kształcie — udzielili profesorowie: B. Suchodolski, W. Okoń, Cz. Kupisiewicz, W. Szewczuk, T. Lewowicki, J. Kluczyński, Cz. Czapów, S. Krawcewicz, Z. Pietrasiński, A. Hulek i wielu innych. Jednak wydanie encyklopedii pedagogicznej w postaci książkowej napotykało znaczne opory ówczesnych wydawców. Żądali oni usunięcia takich autorów jak: B. Nawroczyński, A. Kamiński, K. Sośnicki, T. Czeżowski, T. Gołaszewski. Redakcja encyklopedii nie zgodziła się z takimi żądaniami. /: u " rt
W rezultacie kolejny wariant encyklopedii pedagogicznej ukazał się jako dodatek do tygodnika „Oświata i Wychowanie" (będącego
III
kontynuatorem „Wychowania"). Opulikowano zeszyty problemowe z zakresu pedagogiki ogólnej, nauki o organizacji i zarządzaniu, pedagogiki rewalidacyjnej. Rozpoczęto, choć nie dokończono, druk zeszytu poświęconego dydaktyce. Nie wydrukowano przygotowanych przez redakcję „Oświaty i Wychowania" zeszytów z zakresu teorii wychowania, psychologicznych podstaw kształcenia i wychowania, pedagogiki resocjalizacyjnej, pedeutologii, pedagogiki opiekuńczej. Druk zeszytu z zakresu dydaktyki przerwał stan wojenny. W końcu 1881 r., w warunkach stworzonych przez stan wojenny, nie było szans druku przygotowywanych zeszytów uznanych przez ówczesne władze za „eklektyczne ideologicznie". Już bardzo wcześnie założony pluralistyczny charakter przygotowywanej encyklopedii pedagogicznej został rozwinięty w jej współczesnym kształcie. Znalazło to wyraz zwłaszcza w równoległym publikowaniu odmiennych treściowo haseł dotyczących celów kształcenia i wychowania, ideałów wychowawczych, samego wychowania oraz wielu innych.
Takie założenie dotyczące kształtu edytorskiego przedstawionej Czytelnikowi Encyklopedii Pedagogicznej wiąże się z autorskim charakterem poszczególnych haseł. Od początku pracy przyjęto zasadę, że redakcja nie ingeruje w treść haseł, nie koryguje autorskiego punktu widzenia, nie unifikuje poglądów autorów opracowujących hasła na zbliżone tematy. Przedmiotem zainteresowania redakcji było spełnienie przez autorów elementarnych warunków edytorskich. I w tym przypadku redakcja postępowała liberalnie. Znalazło to wyraz w fakcie, że w niektórych hasłach bardziej opisuje się dzieje rozwiązywania danego problemu niż jego współczesny kształt, tendencje i sposoby pedagogicznej terapii. W paru hasłach nie publikujemy bibliografii. W niektórych przypadkach, nie chcąc ingerować w treść danego hasła, a uważając, że temat wymaga wielostronnego ujęcia, redakcja zamówiła i opublikowała hasło równoległe. Nieraz to dublowanie haseł powstało na skutek długotrwałości prac nad encyklopedią i opracowania w różnych okresach kilku wzajemnie uzupełniających się wariantów danego hasła.
Poszczególne hasła drukowane w Encyklopedii Pedagogicznej powstały w różnym okresie, mają r ó ż n ą stylistykę, w różnym stopniu odzwierciedlają współczesny stan badań w danej dziedzinie. Jest to efekt ćwierćwiecza prac nad tym wydawnictwem.
Natomiast od początku przyjęto założenia, że w encyklopedii nie będzie haseł ściśle historycznych i prezentacji w osobnych hasłach poszczególnych osób zasłużonych dla polskiej i światowej oświaty i wychowania, pedagogiki i nauk z pedagogiką związanych. Zamiast wielu haseł historycznych publikujemy syntezę dziejów oświaty i wychowania opracowaną przez prof. dr. S. Woło-szyna oraz kilka haseł poświęconych instytucjom, które już w polskim systemie oświatowo-wychowawczym nie istnieją, ale w nim i w innych systemach odegrały doniosłą rolę. Dotyczy to przykładowo szkoły elementarnej
IV
czy gimnazjum. Natomiast osoby są prezentowane przez poszczególnych autorów przy okazji przedstawiania problemów merytorycznych. Nie ma też w Encyklopedii Pedagogicznej osobnych haseł poświeconych zagranicznym systemom oświatowo-wychowawczym.
:, Encyklopedia Pedagogiczna jest dziełem zbiorowym. Publikuj e się w niej ponad dwieście siedemdziesiąt haseł ponad stu pięćdziesięciu autorów. W pracach nad nią brało udział wiele osób. Inicjatorem, twórcą jej koncepcji i głównym realizatorem był od początku prof. dr W. Pomykało. Szczególnej pomocy we wsparciu koncepcji i jej realizacji udzielił prof. dr B. Suchodolski. Był recenzentem większości haseł. Jeszcze na kilka tygodni przed śmiercią opracował nowe hasło dotyczące pedagogiki kultury. Od początku nie tylko autorsko, ale szerzej, w pracach nad encyklopedią brali udział profesorowie: Cz. Czapów i S. Krawcewicz.
Encyklopedia w obecnej redakcji jest w dużej mierze także dziełem konsultantów poszczególnych działów. W zakresie pedagogiki ogólnej
•— prof. dr. B. Suchodolskiego i prof. dr. W. Pomykało; dydaktyki
— prof. dr. T. Lewowickiego; teorii wychowania — prof. dr. W. Pomykało; pedeutologii — prof. dr. Cz. Banacha; pedagogiki opiekuńczej — prof. dr. T. Trempały; pedagogiki resocjalizacyjnej — prof. dr. L. Pytki; pedagogiki rewalidacyjnej — prof. dr. A. Hulka; organizacji i zarządzania oświatą — prof. dr. J. Kluczyńskiego i prof. dr. M. Szymańskiego; wiedzy o instytucjach oświatowo-wychowawczych
*>— prof. dr. J. Kluczyńskiego i prof. dr. M. Szymańskiego; psychologicznych podstaw kształcenia i wychowania — prof. dr. W. Szewczuka.
Odnotować też należy, że przy wydaniu pierwszych zeszytów Małej Encyklopedii Pedagogicznej współpracował doc. dr M. Jakubowski, zastąpiony następnie przez doc. dr. hab. F. Korniszewskiego, któremu stan zdrowia uniemożliwił wytrwanie do końca prac nad Małą Encyklopedią Pedagogiczną.
Wydawcą Encyklopedii Pedagogicznej w jej współczesnym kształcie jest Fundacja Innowacja. Powstała ona w styczniu 1989 r. Jej głównym statutowym zadaniem jest wspieranie innowacyjnych zdolności dzieci i młodzieży. Fundacja jest instytucją całkowicie niezależną i nie korzystała dotąd z żadnych subwencji i dotacji. Fundacja Innowacja będzie przygotowywała co dwa lata suplement do tego wydania Encyklopedii Pedagogicznej.
Wydawnictwo i Redakcja naukowa
POLSKIE INICJATYWY I OPRACOWANIA ENCYKLOPEDYCZNE I SŁOWNIKOWE Z ZAKRESU PEDAGOGIKI
(Rys historyczny)
Ruch obejmowania wiedzy pedagogicznej w postaci encyklopedii i leksykonów rozwinął się w XIX stuleciu. Znaczyły go takie opracowania, jak niemieckie Wórlego (1835), Herganga (1851), Schmida (1858—1870), czy wreszcie Reina (1895—1899), francuskie Raymonda (1865) czy Buissona (1882—1888), anglosaskie Kiddle'a i Schema (wydawcy, 1877) czy Monroe'a (1911—1914) i inne. Dzisiaj wszystkie cywilizowane kraje posiadają — mniej lub bardziej obszerne i liczne—encyklopedyczne i leksykograficz-ne compendia wiedzy pedagogicznej, wiedzy narosłej w ciągu wieków i wiedzy współczesnej. Compendia te są powszechnie dostępne. Jak ma się sprawa w Polsce?
W Polsce były kilkakrotnie podejmowane próby opracowywania encyklopedii pedagogicznych. Dwa najpoważniejsze nasze przedsięwzięcia w tym zakresie nie zostały — niestety — doprowadzone do końca. Pierwsze to Encyklopedia Wychowawcza, zapoczątkowane jeszcze w ubiegłym stuleciu w epoce pozytywizmu; drugie — to Encyklopedia Wychowania z lat trzydziestych.
Encyklopedia Wychowawcza dobrze świadczy o naszym ruchu naukowym i świadomości pedagogicznej w okresie pozytywizmu warszawskiego i w okresie popozytywistycznym. Należy ona do pierwszych tego rodzaju zamierzeń encyklopedycznych na świecie. Pomysł był bardzo ambitny, lecz nie został zrealizowany w całości. O ile dobrze świadczy o inicjatorach naszej Encyklopedii jej zamysł, rozmiary i poziom opracowania, o tyle złe świadectwo wystawiamy sobie, że dzieła tego nie potrafiliśmy doprowadzić do końca. Można to tłumaczyć trudnościami w opracowywaniu i wydawaniu Encyklopedii, ciężkimi warunkami życia polskiego pod zaborami (subsydiów państwowych nie było, dochód z prenumeraty nie pokrywał kosztów wydawnictwa). Nie zdobyliśmy się jednak na dokończenie dzieła i w warunkach naszej niepodległości po 1918 roku.
Prace nad Encyklopedią Wychowawczą rozpoczął komitet redakcyjny w 1877 roku. W skład jego początkowo wchodzili: J.T. Lubomirski, E. Stawiski,
S. Przystański i J.K. Plebański; później skład komitetu ulegał kilkakrotnym zmianom. Pierwszy tom tego wydawnictwa, zakrojonego na kilkanaście woluminów, został wydany przez firmę Gebethnera i Wolffa w 1881 roku (1). W 1912 roku wyszedł tom ósm> i rozpoczęto wydawanie tomu dziewiątego (Encyklopedia ukazywała się zeszytami). Wojna światowa i brak funduszów spowodowały kilkuletnią przerwę w wydawnictwie. Ostatnią próbę dokończenia Encyklopedii podjęto w 1920 roku z zasiłku Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Doprowadzono do końca tom dziewiąty, tj. do litery P włącznie. Na tym prace nad Encyklopedią utknęły. F. Kierski w swojej Podręcznej Encyklopedii Pedagogicznej (1923) informuje, że „w druku znajduje się litera R", lecz ten tom już nie wyszedł i nie wiemy, czy się zachowały i ewentualnie gdzie się znajdują materiały zgromadzone do tego i następnych tomów.
Encyklopedia Wychowawcza ma układ alfabetyczny. Składają się na nią na ogół obszerne artykuły, traktujące o rozmaitych zagadnieniach wychowawczych i zasłużonych dla wychowania i oświaty postaciach historycznych. Wiele z tych opracowań pozostało do dziś wartościowymi — o historycznym, a niekiedy unikalnym znaczeniu — rozprawami pedagogicznymi.
I tak — na przykład — w tomie pierwszym hasło Abecadło jest kilkudziesieciostronicową rozprawą o dziejach pisma ludzkiego, napisaną przez znanego naszego orientalistę Ignacego Radlińskiego (1843—1920), a hasła-rozprawy o Atlasach i o Bajce opracował znany pisarz Adolf Dygasiński (1839—1902), który ma też niepomierne zasługi w propagowaniu w Polsce ówczesnej europejskiej wiedzy psychologicznej i pedagogicznej. Autorami haseł-artykułów byli najwybitniejsi ówcześni polscy uczeni i pedagogowie: psycholog Juliusz Ochorowicz, historyk literatury Piotr Chmielowski, filozof Henryk Struve, fizyk Stanisław Kramsztyk, matematyk Samuel Dickstein, historyk literatury Wiktor Hahn, historyk Władysław Smoleński, językoznawca Stanis-
VI
ław Szober, pedagog Stanisław Karpowicz (autor m.in. artykułu Gry i zabawy w tomie piątym oraz artykułu Kary i karność w tomie szóstym), pedagog Iza Moszczeńska, pedagog Waldemar Osterloff, psycholog Aniela Szycówna (autorka m.in. rozpraw Nauka o rzeczach i Pedologia w tomie ósmym), lekarz Stanisław Kopczyński (autor m.in. artykułu o Higienie szkolnej w tomie piątym), pedagog Antoni Danysz (autor m.in. rozpraw o Janie Amosie Komeńskim w tomie szóstym oraz o Janie H. Pestalozzim i o Historii pedagogiki w tomie ósmym) i wielu innych.
Wybuch drugiej wojny światowej w 1939 roku nie pozwolił ukończyć drugiego naszego wielkiego przedsięwzięcia na tym polu — Encyklopedii Wychowania, nad którą prace zostały podjęte w latach trzydziestych przez Naszą Księgarnię, Wydawnictwo Związku Nauczycielstwa Polskiego (2). Pozostały z tego wydawnictwa: tom pierwszy w dwóch częściach, obejmujący omówienie fizjologicznych, psychologicznych, socjologicznych i historycznych podstaw wychowania oraz wykład pedagogiki ogólnej i szczegółowej; tom drugi obejmujący dydaktykę ogólną i szczegółowe dydaktyki przedmiotowe; kilkanaście zeszytów tomu trzeciego, poświęconych organizacji nauczania i wychowania oraz monograficznemu oświetleniu oświaty i szkolnictwa w poszczególnych krajach. Układ bowiem Encyklopedii Wychowania nie jest alfabetyczny, jak w większości encyklopedii i leksykonów, lecz systematyczny, problemowy, nieco podobnie jak na przykład w N. Nohla i L. Pallata Handbuch der Pddagogik (Langensalza 1928 i nast., J. Bełz).
Encyklopedia Wychowania była niewątpliwie poważnym polskim osiągnięciem naukowym. Opracowana przez szeroki zespół najlepszych polskich naukowców — pedagogów, psychologów, metodyków, organizatorów wychowania i oświaty — dobrze na ogół odzwierciedla ówczesny stan wiedzy pedagogicznej w Polsce i na świecie. Jakkolwiek znamiennym rysem całości był charakterystyczny dla ówczesnych nauk pedagogicznych eklektyzm w założeniach metodologicznych i przeważnie deskrypcyjna (nie: eks-plikacyjna) metoda porównawcza w przedstawieniu zagadnień; jakkolwiek — szczególnie w partiach historycznych — zaznaczyły się w opracowaniu tendencje polityczne ówczesnego państwa polskiego (por. na przykład rozprawę Polskie tradycje wychowawcze), to jednak niezależnie od tego encyklopedia daje bogatą wiedzę pedgogiczną i dla krytycznego czytelnika posiada wartość do dnia dzisiejszego.
Warto przypomnieć, że psychologiczne podstawy wychowania przedstawili w odpowiednich rozprawach Stefan Baley, Stefan Błachowski, Stefan Szuman i Mieczys...
rutkowska-j