E
E. W literaturze naukowej skrót na oznaczenie tzw. ►Elohisty. ►Badania nad Pięcioksięgiem. fr [ts]
Ebal (hebr. gruby).
1) Wzniesienie (940 m n.p.m.), które od płn. góruje nad doliną otaczającą bardzo ważne, starożytne sanktuarium w Sychem. Na płd. od Sychem leży góra ►Garizim, która tak jak Ebal rozciąga się z zach. na wsch. Ebal, jako święta góra, odgrywała bardzo ważną rolę w życiu ludu skupionego wokół Jozuego, np. Jozue zbudował tam ołtarz (Joz 8,30-33). Wg
Joz 8,30-35 na górze Ebal Jozue sporządził na kamiennych tablicach odpis Prawa, które spisał Mojżesz. Tam również odbyło się publiczne czytanie tego Prawa. Stąd góra Ebal pełniła w życiu wspólnoty skupionej wokół Jozuego taką samą rolę, jaką pełniła np. góra Horeb.
W miarę upływu czasu, gdy tradycje związane z Prawem coraz bardziej koncentrowały się na osobie Mojżesza, przypisano mu także polecenie budowy ołtarza (Pwt 27,4).
Jako zabezpieczenie zachowania nałożonych przez Boga zobowiązań (przymierza), wypowiedziano błogosławieństwo i wręcz namacalne przekleństwa. Fakt, że właśnie na górę Ebal spadło „przekleństwo”, nie wynika z jakiegoś odrzucenia tego miejsca. Chodzi tutaj o względy czysto geograficzne: strona prawa uchodziła za stronę szczęśliwą. Stąd też oczywiste było, że grupa, która zawarła rutaj przymierze, przyszła z zachodu (por. Joz 8,33-35).
2) Wnuk (Rdz 36,23) Choryty Seira (Rdz 36,20). fr [ts]
Ebed (hebr. sługa/niewolnik).
1) Ojciec buntownika Gaala (Sdz 9,26.28.35), który w czasach początków królestwa bezskutecznie próbował usunąć „izraelskiego” króla ►Abimeleka [2] (Sdz9,41).
2) Przywódca pięćdziesięcioosobowej grupy (Ezd 8,6), która razem z Ezdraszem powróciła z wygniania babilońskiego do ojczyzny, fr [ts]
Ebed-Melek (hebr. sługa króla). Dworzanin ostatniego króla Judy Sedecjasza (597-586 r. przed Chr.), z pochodzenia Kuszyta.. Kiedy dowiedział się, że prorok Jeremiasz, którego chciano usunąć, został podczas nieobecności króla wrzucony do cysterny, wstawił się za nim i zorganizował pomoc (Jr 38,7-13). W podzięce za to JHWH kazał przekazać Sedecjaszowi wiadomość, że co prawda doświadczy on upadku Jerozolimy, ale sam ujdzie z życiem, fr [ts]
Eben-Haezer (hebr. kamień pomocy).
1) Nazwa przypomina o starożytnym, przedizraelskim miejscu kultu. Tam rozbili swój obóz Izraelici przed wielką bitwą z Filistynami (1 Sm 4,1), którzy z kolei swoje wojska skoncentrowali przy ►Afek [1] - czyli ok. 15 km na płn. wsch. od dzisiejszego Tel Awiwu. Chociaż Izraelici przyprowadzili na miejsce walki Arkę Przymierza, to jednak zostali dotkliwie pobici (1 Sm 5,1), a Filistyni zabrali Arkę ze sobą.
2) Jak się wydaje, miejscowość różna od ww., choć także związana z wojną z Filistynami
(1 Sm 7,12), jednakże położona niedaleko Mispa (która z kolei leżała 32 km na płd. wsch. od wspomnianego Afek). Miejsce jest wspomniane dlatego, że tam udało się Izraelitom odnieść zwycięstwo nad Filistynami. Na pamiątkę tego wydarzenia i pomocy JHWH Samuel postawił kamień, fr [ts]
Eber (hebr. ten, który przechodzi; po tamtej stronie).
1) Wg Rdz 10,21 Sem jest przedstawiany jako praojciec wszystkich synów Ebera. W tej relacji nie jest jasne, czy Sema należy traktować tutaj jako rodzonego ojca. Kiedy Lb 24,24 zestawia razem ►Aszszura [3] i Ebera (por. Rdz 10,22, gdzie Aszszur jest przedstawiony jako syn Sema), to sugeruje tu pokrewieństwo.
2) Wg 1 Krn 5,13 był to jeden z siedmiu przywódców rodowych z pokolenia Gada, którzy osiedlili się w Zajordaniu w czasie zajmowania Ziemi Obiecanej.
3) W szeregu pokoleń przedstawionych w 1 Krn 8,8-12 Eber występuje jako wnuk Szacharaima. Poprzez takie ujęcie wzajemnych powiązań wszyscy oni zostali przedstawieni jako potomstwo ►Beniamina [1],
4) Jeden spośród licznych naczelników rodów (1 Krn 8,22), którzy wywodzili się od Szaszaka. Już sama liczebność wskazuje na wielkie wpływy grupy, która zgodnie z nie-
znaną bliżej genealogią została przyporządkowana do pokolenia Beniamina i osiedliła się w Jerozolimie (1 Krn 8,28). Nie jest możliwa dokładna datacja, przypuszczalnie chodzi o okres po rozpadzie królestwa (931 r. przed Chr.).
5) Kapłan i naczelnik rodu z Jerozolimy za czasów króla Jojakima (609-598 r. przed Chr.), czyli żyjący niedługo przed wygna-niem babil. (Ne 12,12.20). fr [ts]
Ebez (prawd. hebr. cyna; biały). Miasto, które przy podziale kraju przypadło pokoleniu Issachara. Jego lokalizacja jest nieznana (Joz 19,20). fr [ts]
Ebionici (od hebr. 'ebion = ubogi). Określenie jednej z judeochrześcijańskich grup w ►pierwotnym chrześcijaństwie. Nawiązuje ono do nazwy „ubodzy”, której używała pierwotna wspólnota w Jerozolimie (Rz 15,25n; Ga 2,10). Termin ebionici odnosi się do zwolenników niejednorodnego nurtu w ramach pierwotnego chrześcijaństwa. Charakteryzował się on wiernością starotestamentalnemu Prawu oraz żydowskim rytuałom
(►Jakub [5]). Ebionici zamieszkiwali przede wszystkim rejony Syrii i zostali wchłonięci przez żydowskie sekty (i prawd, także przez islam). ►Ewangelia Ebionitów. me [ts]
Ebionitów Ewangelia ► Ewangelia Ebionitów.
Ebla. W 1975 r. odkopano w środkowej Syrii, na północ od Ugarit, duże miasto. Znaleziono tam archiwum liczące jak dotąd ok. 20 000 tabliczek glinianych. Na podstawie tych, które dotychczas przebadano, stwierdzono, że Ebla już w XXIV/XXIII w. przed Chr. było potęgą, zarówno polityczną, jak i gospodarczą, i ogrywało ważną rolę do ok. 1800 r. przed Chr. Imiona oraz język (na tyle, na ile dziś są zbadane) wykazują paralele w stosunku do języka hebrajskiego, podobnie zresztą jak ma to miejsce w przypadku innych starożytnych kultur (np. Ugarit). fr [ts]
Echi (prawd. hebr. mój brat). Wymieniony na szóstym miejscu syn Beniamina (Rdz 46,21). fr [ts]
Echnaton (egip. ten, kto podoba się Ato-nowi; ten, kto przyda się Atonowi). Imię, które przyjął egipski król Amenhotep IV (1379-1362 r. przed Chr.), po tym jak przeniósł stolicę kraju z Memfis i Teb do Amarna. Jego żoną była Nefretete. Zmiana imienia, jak również przeniesienie stolicy były oznaką reform, które zapoczątkował już jego ojciec Amenhotep III (1417-1379 r. przed Chr.). Religia nosiła oznaki ►monoteizmu. Czczono tarczę słoneczną - Atona. Reformy upadły po śmierci Echnatona (Tutanchamon). Pewne nawiązanie do tego zjawiska widać w bibl. Ps 104, wykazującego w niektórych częściach podobieństwo do hymnu Echnatona, skierowanego do słońca, me [ts]
École Biblique. W 1890 r. dominikanie (Marie-Joseph Lagrange) założyli w Jerozolimie École pratique d’études bibliques établie au couvent des Dominicains Saint-Étienne de Jerusalem. Jej celem było wspieranie katolickich badań nad Biblią z zastosowaniem nowoczesnych metod naukowych. Obok egzegezy główny akcent kładzie się tu na studiowanie geografii i archeologii Izraela oraz Jerozolimy Owocem pracy tej szkoły była m.in. słynna Biblia Jerozolimska, me [ts]
Eden (prawd, sumer./akad. równina, step, pustynia; hebr. kraj rozkoszy).
1) Wg Rdz 2,8 i 4,16 można sądzić, że chodzi tutaj o żyzną okolicę na wsch. Mezopotamii. Biblia mówi o opływającym we wszystko wspaniałym „ogrodzie Eden” (Rdz 2,15). Ten ogród stał się symbolem boskiej obfitości dostępnej dla ludu Izraela: „Mieszkałeś w Edenie, ogrodzie Bożym...” (Ez 28,13). Eden był całkowitym przeciwieństwem bezkresu pustyni
(J1 2,3; por. strumień wypływający z Edenu: Rdz 2,10). ►Raj, ►Opowiadanie o raju.
2) Lewita z rodu Gerszona, który wspierał przeprowadzanie reform za czasów króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.; 2 Krn 29,12).
3) Przypuszczalnie lewita, który w czasie kultycznej i organizacyjnej reformy prowadzonej przez króla Ezechiasza należał do grupy zaufanych zarządców, mających troszczyć się o to, by kapłani otrzymywali przypadającą im, sprawiedliwą część datków (2 Krn 31,15).
4) Miasto w Mezopotamii, które padło pod atakiem Asy ryj czy ków za czasów króla
Sennacheryba (705-681 r. przed Chr.; 2 Krl 19,12). Ta porażka nie unicestwiła jednak miasta całkowicie, ponieważ za czasów Ezechiela (a więc ok. 100 lat później), jak podają relacje, miało układy handlowe z Tyrem (Ez 27,23). fr [ts]
Eder (hebr. trzoda).
1) Miasto w Judzie położone na wsch., przy granicy z Edomem (Joz 15,21).
2) Syn ►Berii [3], który był jednym z moż-nowładców, sprawujących władzę w
►Ajjalonie[l] (1 Krn 8,13.15n). Jego relacje z Beniaminem (1 Krn 8,1) i Jerozolimą
(1 Krn 8,28) są niejasne.
3) Prawnuk Merariego, syna Lewiego (Rdz 46,11; 1 Krn 23,23). fr [ts]
Edna (hebr. rozkosz, miłość). Żona Raguela, kuzyna Tobiasza (Tobita; Tb 7,2) i matka Sary (Tb 7,7) - żony Tobiasza (Tb 6,10-12; 7,10-14). fr [ts]
Edom/Edomici (hebr. czerwień; o czerwonych włosach). Kraj Edomu położony jest na płd. od Moabu i na wsch. od ►Araby (Sdz 11,17n). Graniczy z Judą (Joz 15,1.21). Obszar rozciągał się przypuszczalnie aż do zatoki Akaba. Według świadectw nazwa Edom była używana w powiązaniu z osobą Ezawa. Jakub miał nabyć od Ezawa prawo pierworództwa w zamian za czerwonawą potrawę z soczewicy (Rdz 25,29-34). Na innym zaś miejscu jest powiedziane, że Ezaw nazywał się także Edom (Rdz 36,1). Ponieważ Jakub i Ezaw byli bliźniakami i zgodnie z tym obaj musieli być traktowani jako przodkowie Izraelitów, trzeba było znaleźć wyjaśnienie dla radykalnego podziału, jaki zaistniał między nimi. Stało się to poprzez uwydatnienie, że Ezaw poślubiał tylko Kananejki i w ten sposób dał poprzez swoje potomstwo początek nowemu narodowi - właśnie Edomitom (por. Rdz 36,2-5). Stąd też zrozumiałe jest, że zamiast o Edomie, mowa jest o Ezawie (Jr 49,8), potomstwie Ezawa
(Pwt 2,4) czy też o górach Ezawa (Ab 8n). To ostatnie określenie oznacza Seir, gdzie osiedlił się Ezaw wraz ze swoim rodem (Rdz 36,8). Przed Ezawem teren ten zamieszkiwali Choryci (Pwt 2,12), których Ezaw wyparł z kraju. Związek Ezawa z Seirem doprowadził potem do sytuacji, że Seira utożsamiano z Edomem (np. Lb 24,18; Ez 25,8).
Edomici, podobnie jak Izraelici, byli ludem semickim i oba narody już bardzo wcześnie utrzymywały ze sobą kontakty (na co wskazują wspomniane wyżej motywy pokrewieństwa). Rzeczywiście, uczeni przypuszczają, że Edomici wywodzą się tak jak Izraelici z aramejskiej fali nomadów, która w XIV/XIII w. przed Chr. przetoczyła się przez Bliski Wschód. Przodkowie Edomi-tów byli nomadami, co potwierdza przedstawienie Ezawa jako wędrownego pasterza (Rdz 36,6n). To, że późniejszy Izrael oraz Edomici mieli wspólnych przodków, a także fakt, że niektóre później żyjące grupy z tych ludów utrzymywały bliskie kontakty, wynika już z tekstów bibl. Na przykład grupa Kenaza została zaliczona do Judejczyków (Joz 15,13.17) i odznaczała się szczególną wiernością JHWH (Joz 14,14).
Z drugiej strony Kenaz jest uważany za wnuka Ezawa (Edomu; Rdz 36,1 On). Zamieszkujące południe kraju pokolenie Symeona również miało podobne relacje z Edomem: Rdz 36,13 wspomina Zeracha jako jednego z wnuków Ezawa. W Lb 26,12n ta osoba zaliczana jest do Symeonitów. Taka możliwość „wymiany” skończyła się zapewne wtedy, kiedy wykształciły się grupy pokoleniowe, tworzące Izrael.
W późniejszych czasach nastąpiła projekcja początku sporu między Izraelem i Edomem na epokę Wyjścia (Lb 20,14-21; Sdz 11,17n). Bardziej prawdopodobne jest jednak, że wrogość zaistniała dopiero wtedy, kiedy Izrael osiedlił się w Kanaanie (czyli jeszcze w czasach przed epoką królów) i zaczął formować się jako jeden lud. Wydaje się, że w tym mniej więcej czasie w Edomie było królestwo, które jednak nie miało charakteru dziedzicznego. Nie ma przekazów, że królowie byli spokrewnieni. Nie ma także informacji, w jaki sposób poszczególni władcy obejmowali tron. Jedynie w Rdz 36,31 -39 zachowana jest lista królów, pochodząca z czasów przeddawidowych.
Kiedy w Izraelu zarysowała się struktura państwowa i podjęto próby rozszerzenia obszaru panowania, doszło do konfliktów z Edomem. Spory na większą skalę pojawiły się za panowania Saula. Dawidowy dowódca wojska - Joab w zaciekłej walce podbił Edom
(1 Krl 11,15n) i uczynił jego obszar terytorium zależnym (2 Sm 8,13n). Wspomniane jest, że Salomon wykorzystywał ten obszar gospodarczo (1 Krl 9,26). Jednakże już za jego czasów edomski możnowładca Hadad, który niegdyś umknął przed Joabem, rozpoczął organizowanie oporu (1 Krl 11,17-22). Wkrótce zdołał on zrzucić jarzmo izraelskie (1 Krl 11,25). Potem jednak, po zwycięstwie Jozafata (871-848 r. przed Chr.; 1 Krl 22,48; 2 Krn 20,2.10.22-25), Edom ponownie stracił swoją niezależność. Król Joram (852-841 r. przed Chr.) razem z poddanym mu królem Edomu wyruszyli na wyprawę przeciwko Moabowi (2 Krl 3,8n).
W tym samym jednak czasie Edom ponownie odpadł od Judy (2 Krl 8,20-22). Amazjasz (796-767 r. przed Chr.) na nowo objął go w posiadanie (2 Krl 14,7), ale dopiero jego syn Azariasz (767-739 r. przed Chr.) mógł czerpać z tego gospodarcze korzyści, rozbudowując port w Elat (2 Krl 14,2ln). W wojnie syro-efraimskiej Edom, wykorzystując słabość króla Achaza, ponownie odzyskał Elat (734-728 r. przed Chr.). Od początków VIII w. przed Chr. Edom zdaje się być podporządkowany Asyrii, regularnie płacąc trybut aż do połowy VII w. Kiedy ludność Judy została deportowana do Babilonu (586 r. przed Chr.), Edom napadł na Judę i splądrował ją (Lm 4,2ln; Hz 25,12). Mogło też być tak, że Edomici ulegli pod naciskiem Nabatejczyków. Między innymi Jeremiasz pisze w tym czasie, że w Edomie była znacząca szkoła mądrościowa (Jr 49,7). Nauczanie prorockie odnoszące się do Edomu zawierało, tak jak i w przypadku innych wrogich państw, ostrą polemikę, a oczekiwanie odbudowy Izraela wiązało się także ze spodziewanym ujarzmieniem P’do-mu (Ps 60,10n;
Iz 11,14).
Grecką nazwą Edomu jest Mdumea, przy czym teren ten w czasach machabejskich sięgał aż do Hebronu. To właśnie na terenie Idumei Seleucydzi usiłowali pochwycić braci machabejskich. Ci zaś opanowali idumejskie miejscowości i przekształcili je w twierdze. Czasowo co prawda utracono je na rzecz Seleucydów (jak np. Bet-Sur, Gezer), ostatecznie jednak zostały włączone w izraelską strefę wpływów (1 Mch 5,3; 14,34). Z Idumei pochodził król Herod, fr [ts]
Edrei (hebr. moja siła).
1) Siedziba albo jedna ze znaczniejszych miejscowości w kraju należącym do Oga, króla Baszanu. Leżące około 50 km na wsch. od jeziora Genezaret, przy Drodze Królewskiej miasto zostało podczas procesu zasiedlania zajęte przez ród ► Makira [1], będący częścią pokolenia Manassesa (Joz 13,31).
2) Miasto o bliżej nieokreślonym położeniu na terenach pokolenia Neftalego (Joz 19,32.37). fr [ts]
Edykt (łac. edictum = oficjalne ogłoszenie, ew. rozporządzenie w formie pisemnej, najczęściej wydane urzędowym dekretem). Oficjalne stwierdzenie, wydane w formie pisemnej. Ta właśnie forma pisemna oraz oficjalne ogłoszenie odróżnia edykt od dekretu. Edykty odgrywały dużą rolę w czasach perskich, stąd też w późniejszych księgach st. znajdują się nawiązania do nich (por. Dn 3,4-6; Ezd 7,11; Est 1,19). W NT Łk 2,1 podaje informację o edykcie Cezara Augusta (►Spis ludności, ►Cenzus). Dogmat. me [ts]
Edykt Klaudiusza. Edykt wydany przez rzym. cesarza Klaudiusza (41-54 r. po Chr.), na podstawie którego Żydzi musieli opuścić Rzym (por. Swetoniusz, Vita Claudii 25; Dz 18,2); prawd, należy go datować na 49/50 r. po Chr. Akwila i Pryscylla (Dz 18,2) przybyli z tego powodu do Koryntu, me [ts]
Efa (hebr. ciemność).
1) ...
nbogdanus