Ratuszniak, Jan; Turski, Michał; Waszczuk, Beata - Cykl artykułów Aleksandry Kołłontaj w piśmie „Die Gleichheit” o sytuacji ekonomicznej rosyjskich pracownic (2014).pdf

(349 KB) Pobierz
587
WSCHODNI ROCZNIK HUMANISTYCZNY
TOM X 2014
Jan Ratuszniak, Michał Turski, Beata Waszczuk
(Uniwersytet Łódzki)
Cykl artykułów Aleksandry Kołłontaj
w piśmie „Die
Gleichheit”
o sytuacji ekonomicznej rosyjskich pracownic
Wprowadzenie
Twórczość Aleksandry Kołłontaj (1872-1952) w języku niemieckim nie była ob-
szerna, składała się z zaledwie kilka artykułów
1
. Ta liczba i tak jednak zaskakuje w
przypadku niewiasty jednoznacznie kojarzonej z rosyjską lewicą, a później jako pierw-
sza na świecie kobieta pełniąca funkcję ministra
2
i ambasadora
3
była symbolem eman-
cypacji radzieckich niewiast. Jednak zanim do tego doszło jej życie często się zmieniało.
Kołłontaj urodziła się w konserwatywnej rodzinie carskiego generała, Michała
Domontowicza mającego polskie korzenie, zaś jej matka, Aleksandra Masalin pocho-
dziła z bogatego, fińskiego rodu zajmującego się handlem drewnem. Chcąc wyrwać się
spod ich opieki, młoda Aleksandra wyszła w 1893 roku za bliskiego kuzyna, ubogiego
oficera Michała Kołłontaja. To on wprowadził ją w świat socjalistycznej ideologii. Uro-
dziła mu syna, jednak pod koniec XIX wieku ich związek się rozpadł, zaś miłośniczka
wolnej miłości ślubowała wierność socjalistycznej ideologii
4
.
Die Arbeiterfrage in Finland,
“Sociale Praxis, Centralblatt für Sozial Politik”, nr 9, 1900,
Die ökonomishche
Lage der russichen Arbeterinnen,”Die
Gleichheit”, nr 24,25,26, 1910,
Aus der Bewegung,
”Die Gleichheit”, nr 17,
1911;
Aus der Gewerkschaftsbewegung Russlands,
”Die Gleichheit”, nr 19, 1911;
Staatliche Mutterschaftsversicherung,
“Die Neue Zeit”, 1914.
2
Przez kilka miesięcy po rewolucji październikowej Aleksandra Kołłontaj była członkiem Rady Komi-
sarzy Ludowych.
3
Aleksandra Kołłontaj pracowała jako połpred, czyli pełnomocny przedstawiciel ZSRR w Norwegii
(1923-1926 i później 1928-1930), Meksyku (1926-1927) i Szwecji (1930-1945). Reprezentowała również totalitarny
reżim Stalina w Lidze Narodów. W 1943 roku władze w Moskwie powróciły do tytułu ambasadora, do końca
swojej służby dyplomatycznej słynna rewolucjonistka używała już tego tytułu.
4
Ю. Пааскоски,
Фи�½ские кор�½и Алекса�½дры Колло�½тай,
[w:] Алекса�½дра Колло�½тай и Фи�½ля�½дия.
Доклады �½ауч�½ого семи�½ара, red. T. Vihavainen, E. Heiskanen, Helsinki 2010, s. 22-30: Я. Ратуш�½як,
Русские, Фи�½�½ы, Поляки? Эт�½ическая иде�½тич�½ость семьи Алекса�½дры Колло�½тай, [w:]
Vade Nobiscum
,
Łódź [w druku].
1
588
Jan Ratuszniak, Michał Turski, Beata Waszczuk
Jednym z powodów destrukcji małżeństwa Kołłontajów była decyzja o wyjeź-
dzie Aleksandry w 1898 roku na studia do Zurychu. Niewiele wiemy o tym okresie jej
życia. Wyjechała po rozstaniu z mężem. Sama lakonicznie pisała w swoich wspomnie-
niach, iż pisała pracę z ekonomii pod kierunkiem profesora Heinricha Herknera
5
. Po raz
pierwszy poznała tam jednak dorobek niemieckich socjalistów – Eduarda Bernsteina,
Augusta Bebela, Klary Zetkin i także kształcącej się na tamtejszej uczelni, Róży Luksem-
burg. Warto podkreślić, iż płynnie posługiwała się językiem niemieckim
6
.
Na początku XX wieku Kołłontaj wróciła do ojczyzny, gdzie za pomocą swo-
ich publikacji szybko stała się jedną z czołowych postaci rosyjskiej lewicy. Brała także
udział w rewolucji 1905 roku. Często reprezentowała swoje środowisko na międzyna-
rodowych konferencjach, m.in. na IV Socjalistycznej Konferencji Niemieckich Kobiet, I
Międzynarodowej Konferencji Socjalistek w Stuttgarcie
7
.
W 1908 roku doszło do katastrofy, Kołłontaj została zmuszona do ucieczki z Ro-
sji. W trakcie Wszechrosyjskiego Kongresu Kobiet, okazało się, że ściga ją Ochrana. Za
nielegalną działalność polityczną groziło jej więzienie bądź zesłanie. W tej sytuacji zde-
cydowała się natychmiastowy wyjazd. Wróciła dopiero w 1917 roku
8
.
Słynna rewolucjonistka zdecydowała się osiedlić w Niemczech, gdzie mogła li-
czyć na wsparcie tamtejszych socjalistów. Szybko zaczęła również publikować w ich
prasie, m.in. w gazecie ”Die Gleichheit” (równość), organu niemieckiej socjaldemokracji
w latach 1892-1923, którego redaktorką była Klara Zetkin
9
.
Efektem współpracy Kołłontaj z ”Die Gleichheit” był cykl artykułów z 1910 roku
przedstawiających niemieckiego czytelnikowi ciężki los rosyjskich pracownic. Aleksan-
dra starała się przy użyciu swojej wiedzy ekonomicznej nakreślić zarówno ich warunki
bytowe, przepisy jak i rozpaczliwe próby poprawy tej sytuacji. W tekście pojawią się
wątki wzbudzające kontrowersje do dzisiaj, jak np., karmienie piersią w pracy czy zja-
wisko molestowania. Autorka szczerze opisywała nędzę jaka towarzyszyła bohaterkom
zarówno w pracy jak i w domu. Zauważyła także zjawisko „dziedziczenia” biedy przez
kolejne pokolenia. Teksty Kołłontaj
w piśmie socjaldemokratów, choć trudne w odbiorze,
były interesujące dla ówczesnych czytelników.
Jest to także świetne źródło dla współczesnych badaczy. Umożliwia im analizę
dorobku Kołłontaj, spojrzenia na ruch robotniczy w Rosji i Niemczech oraz jego po-
strzeganie w tych krajach. Obecnie omawiane teksty są trudno dostępne i znajdują się
w zbiorach Fundacji Konrada Adeunaera w Bonn. Niezwykle interesujące są również
jej przewidywania dotyczące Nie znalazły się również w żadnym z dotychczasowych
opracowań twórczości Kołłontaj. Żaden z dotychczasowych biografów słynnej rewolu-
cjonistki nie korzystał z niego.
Cykl artykułów Aleksandry Kołłontaj
Ekonomiczne położenie rosyjskich pracownic
został po ponad stu latach opublikowany ponownie, przetłumaczony na język polski.
Heinrich Herkner (1863-1932) Niemiecki ekonomista i socjolog. Wykładowca w prestiżowych uni-
wersytetach na terenie Rzeszy i Szwajcarii. Miał socjalistyczne poglądy. Patrz: http://epub.oeaw.ac.at/oebl/
oebl_H/Herkner_Heinrich_1863_1932.xml (19.06.2014).
6
A. Kollontay,
Den första etappen,
Sztokholm 1945, s. 258.
7
B. Farnsworth,
Aleksandra Kollontai : Socialism, Feminism, and the Bolshevik Revolution,
Stanford 1980, s.
25-26.
8
А.М. Колло�½тай, Летопис ‹моэй жиз�½и, Moskwa 2004
9
Л. П. Шумрикова, К вопросу о деятель�½ости Колло�½тай в Герма�½ской социал-демократической
партии, „Русско-герма�½ские связи и от�½оше�½ия �½ового и �½овейшего време�½и”, 1985, s. 73-85.
5
Cykl artykułów Aleksandry Kołłontaj w piśmie „Die Gleichheit”
589
***
Niniejszy tekst postał dzięki staraniom trzech autorów. Michał Turski odna-
lazł artykuły Kołłontaj i skopiował je w trakcie swojej kwerendy w Fundacji Konra-
da Adenauera w Bonn. Tłumaczenie na język polski przeprowadziła Beata Waszczuk.
Za wstęp, edycję i opatrzenie
źródła
przypisami odpowiadał Jan Ratuszniak. Tekst nie
mógłby powstać, gdyby nie grant
Edycja artykułów Aleksandry Kołłontaj z lat 1898-1948.
Ekonomiczne położenie rosyjskich pracownic
Die
ökonomishche
Lage der russichen Arbeterinnen”
Die Gleichheit”,
nr 24 1910.
Największy wróg naszych czasów – kapitalizm czyni wszystko, aby ograniczyć społeczno
– ekonomiczne aspekty życia a w szczególności klasy społecznej we wszystkich krajach. W tym
celu upowszechnia metody wyzysku, prze które musi cierpieć proletariat.
Gdy zwróci się uwagę na biedę oraz wyzysk klasy robotniczej pewnych „cywilizowanych”
państw, wszyscy pracownicy będą mogli wspólnie stwierdzić, że „przecież tak samo jest u nas!”.
Wzrost znaczenia światowej gospodarki pociąga sprawia, że upodabnia się do niego go-
spodarka narodowa [rosyjska]. Wskutek tego schemat wykorzystywania robotników nie może
być inny. Stopień wyzysku będzie się tym bardziej pogłębiał we wszystkich państwach, im więk-
sza będzie konkurencja na rynku.
Jeżeli zwróci się uwagę na poziom życia proletariatu w różnych krajach, będzie on inny w
demokratycznej Szwajcarii, republikańskiej Francji, Holandii, kapitalistycznych Niemczech jak i
w despotyczno – konstytucyjnej Rosji
10
.
My chcemy jednak ocenić ekonomiczne położenie rosyjskiej pracownicy, której walka o
godne życie poprzez panujący ład polityczny jest nieustannie hamowana i ignorowana.
Jeżeli rozważamy los rosyjskich robotnic, przed oczami staje nam obraz dzielnej wojow-
niczki podczas wczesnej rewolucji
11
. W obcych państwa istnieje inne spojrzenie na heroizm [tych
kobiet], jest to dla nich także wykorzystywanie klasy robotniczej. Odwaga proletariuszki może
być dostrzeżona jedynie przez jej polityczne zaangażowanie, stawianie czoła codziennym trudom
i ciężkiej pracy. Dlatego powinniśmy zapoznać się bliżej z tymi zagadnieniami.
Zgodnie z ostatnim spisem ludności w 1897 roku w Rosji było 1978100 robotników i
4174900 robotnic, część z nich zajmowała się również rolnictwem i handlem. Z czasem liczba za-
trudnionych w tym sektorze wzrosła, jednak z uwagi na brak etatów wiele stało się bezrobotnymi.
Według sprawozdań z roku 1906 21335 osób straciło pracę, co w większości dotknęło wła-
śnie kobiety. W branży tekstylnej z biegiem lat (1906-1907) wzrosła ilość zatrudnionych osób o
0,085%. Natomiast odsetek zatrudnionych kobiet znacznie więcej, bo o 5,25%.
Wyjątkowy wzrost zatrudnienia kobiet można zaobserwować w okresie przedrewolucyj-
nym, gdyż burżuazyjne prywatne firmy nie zdołały zmusić „niespokojnego elementu” męskiego
do posłuszeństwa, przez co preferowana była łagodniejsza oraz mniej buntownicza płeć piękna.
Również kryzys obecny w branży tytoniowej przyczynił się do wzrostu zatrudnienia kobiet. W
roku 1897 w tej branży zatrudnionych było 10900, w dniu dzisiejszym ich liczba jest znacznie
wyższa. Kobiety znajdują również stałą pracę w amerykańskich firmach zajmujących się blachar-
stwem bądź metalurgią. Wzrastająca liczba robotnic zatrudnionych w tej branży to nowe zjawisko
w Rosji, zauważalne ledwie od kilku lat.
Autorka odnosi się do specyficznej formy ustroju państwa, jaka została wprowadzona w Rosji po re-
wolucji 1905 roku. Rządy absolutne Mikołaja II zderzały się z wprowadzonymi elementami parlamentaryzmu.
11
Kołłontaj odnosi się w tym miejscu do rewolucji 1905 roku.
10
I.
590
Jan Ratuszniak, Michał Turski, Beata Waszczuk
Największa ilość kobiet jest zatrudnionych w branży tekstylnej, wedle spisu zawodów z
1897 roku pracowało 490950 mężczyzn i aż 508679 kobiet. Wcześniej ilość zatrudnionych osób w
tym sektorze była oczywiście niższa. W dwóch grupach tego sektora liczba zatrudnionych ko-
biet znacznie przewyższa liczbę mężczyzn – są to tkactwo oraz przędzalnictwo. Branża tekstylna
zrównała się z sektorem handlu, gdzie w 1897 roku pracowało nie więcej niż 31900 kobiet.
To początek nowego rozdziału w historii Rosji, gdyż kobiety starają się osiągnąć w życiu
coraz więcej oraz zapewnić sobie godny byt. Do tej pory niedoświadczone i lekceważone kobiety
decydowały się na pracę w fabrykach, gdzie warunku pracy nie są idealne, ale nadal lepsze niż
praca w polu.
W Rosji, podobnie jak w innych krajach zarobki kobiet są nieporównywalnie niższe niż
mężczyzn, choć zakres praca jest taki sam, a często [przez nie] nawet lepiej wykonywana. Przecięt-
na pensja mężczyzna wynosi 13 rubli 50 kopiejek miesięcznie, zaś kobiety 10 rubli 50 kopiejek. W
zakładach, gdzie wypłata była niższa zarabiają one 6 rubli. W materiałach dostępnych w Moskwie
można znaleźć zarobki obu płci według podziału topograficznego:
Miesięczna pensja mężczyzn wynosi od 20 rubli 10 kopiejek do 75 rubli 50 kopiejek.
Kobiet od 10 rubli 20 kopiejek do 28 rubli 80 kopiejek.
W Sankt Petersburgu, gdzie płace kobiet i mężczyzn są najbardziej wyrównane, tkacz-
ka zarabia zaledwie 86% rocznej pensji mężczyzny na analogicznym stanowisku. Tkacz zarabia
rocznie średnio 322 rubli, tkaczka 277. Pomimo tego, w stolicy zarabiają one więcej niż w innych
branżach. Pomywaczki zarabiają dziennie 80 do 90 kopiejek. Tylko niektóre wyjątkowo 1 rubla 20
kopiejek.
Również w branży metalurgicznej zauważyć można znaczną różnicę w wysokości zarob-
ków mężczyzn i kobiet. Ci pierwsi otrzymują 1 rubla 20 kopiejek dziennie, podczas gdy podejmu-
jąca się jej kobieta już tylko 80-90 kopiejek. Nie powinno więc dziwić, iż fabryki zaczęły chętniej
zatrudniać kobiety niż mężczyzn.
Fakt, iż przy tak niskich zarobkach człowiek nie jest w stanie godnie żyć, pokazuje przy-
kład średnio zarabiającej tkaczki z Sankt Petersburga. Otrzymuje ona miesięcznie 22 ruble, w cią-
gu roku są to 270 ruble. Koszty jedzenia wynoszą 3,5 rubla miesięcznie – herbata, chleb razowy,
ryby, kiełbasa, mięso oraz ciepłe potrawy (zaledwie parę razy w miesiącu, gdyż to koszt 10 rubli),
ubrania, buty (przeciętnie wydaje na to 3 ruble). Gdyby wciąć pod uwagę niecodzienne potrzeby
takie jak mydło, woda, kąpiele, gazety, korespondencję (papier, listy), uczestnictwo w różnych
stowarzyszeniach, związkach nie jest nic zaoszczędzić.
Życie na takim poziomie jest możliwe, gdy pracownica zaoszczędzi na żywności, świetle, w ubrania
zaopatrzy się w sklepie „z drugiej ręki’, gdzie wyszuka najtańsze i najcieńsze odzienie.
Wysokość pensji przeciętnej kobiety pracującej jest doprawdy przygnębiająca. Niemniej
jednak jeszcze smutniejszy jest fakt, iż mają one także liczną rodzinę do utrzymania, złożoną a
biednej matki, starego ojca, dzieci, którymi musi się zajmować. Opanowanie tego wszystkiego
graniczy z cudem.
W Petersburgu średnia krajowa jest nieco wyższa, jednak kobiet z prowincji zarabiają
mniej. „Jak mamy żyć pytają”? pytają się kobiety. „ Sam czynsz kosztuje 3 ruble, miesięcznie na
żywność mamy 4 ruble, a co zrobić jeśli na rodzinę mamy 6 rubli miesięcznie?”. „Bez dorywczej
pracy nie dałoby się wyżyć”. Owej „dorywczej pracy: imają się nie tylko mężatki, ale i matki. Tak
właśnie kapitalizm dba o „świętość rodziny”. W branży tekstylnej dla kobiet to 20-25 kopiejek, co
w miesiącu przekłada się na 6 rubli. W branży tytoniowej kobiety zarabiają 40-60 kopiejek dzien-
nie, a nieliczne 1 rubla dziennie. Warto podkreślić, iż latem pracownice karane są 25 kopiejkami
kary pieniężnej za każde nieprzepracowane 10 minut, tak , że średni zarobek nie wynosi w mie-
siącu więcej niż 12 rubli.
Poprzez takie działania życie w Petersburgu jest porównywalnie drogie jak w Berlinie. Na
wsi zarobki kobiet są jeszcze niższe. W przeciętnej fabryce papierosów na prowincji kobiety zara-
biają 2 ruble 50 kopiejek miesięcznie! Podczas gdy w stołecznym zakładzie średnia nie przekracza
12 rubli za taki sam okres pracy.
Cykl artykułów Aleksandry Kołłontaj w piśmie „Die Gleichheit”
591
W fabrykach konfekcji, gdzie zatrudnionych jest o wiele więcej kobiet niż mężczyzn,
dzienna stawka waha się między 36-60 kopiejek, a miesięcznie między 9 rubli 30 kopiejek a 16
rubli 60 kopiejek.
W branży gumowej, pracując w warunkach zagrażających życiu oraz przy dwunastogo-
dzinnych zmianach, kobieta jest w stanie zarobić najwyżej 20 rubli miesięcznie. Generalizując
większość pań zatrudnionych w fabrykach na terenie dużych miast zarabia 8-12 rubli miesięcznie,
w mniejszych miejscowościach dużo mniej. Nieporównywalnie niskie zarobki są w górnictwie np.
w okolicach Uralu kobiety zarabiają 20 kopiejek dziennie, czyli do 5 rubli miesięcznie.
Ekonomiczne położenie rosyjskich pracownic
Die ökonomishche Lage der russichen Arbeterinnen” Die Gleichheit”, nr 25 1910
II.
Do tej pory analizowaliśmy wynagrodzenia kobiet, które pracowały w fabrykach. Wiele z
nich jest jednak zatrudnionych w rolnictwie i rękodzielnictwie. Ta grupa robotników jest w Rosji
o wiele liczniejsza niż w rozwiniętych krajach kapitalistycznych posiadających nowoczesny park
maszynowy, umożliwiający taśmową produkcję.
Wieś to kolebka niezliczonych gospodyń i kobiet rolników. Przez pośredników (kapitali-
stów), którzy wykorzystują je do granic możliwości, udaje im się zarobić 10 kopiejek dziennie, co
wystarcza jedynie na życie w ubóstwie. Taki stan rzeczy cieszy najbardziej rodzinę carską. Wydaje
im się, że poprzez dalszy rozwój fabryk uda im się zachować taki model pracy opierający się na
wyzysku. Na szczęście – nie dla Romanowów –pracownicy fabryk robotnicy nie dają się tak łatwo
kontrolować jak niegdyś. Ma miejsce przechodzenie z roli do fabryk. Krok za krokiem dotyka to
branżę metalurgiczną, tekstylną, chemiczną etc., a także dziedziny, które przed 10-12 latami nie
dałyby się zastąpić przez maszyny jak np. krawiectwo. Produkuje się nie tylko dla konkretnych
klientów ale i masowo. Europejskie szablony do szycia są powielane i noszone w różnych krajach.
Hale zaopatrywane są w prąd elektryczny, maszyny do szycia, prasowania etc. Istnieją
fabryki gdzie prawie w ogóle nie są zatrudnieni ludzie, pracują tam wyłącznie machiny. Branżę
tekstylną industrializacja najbardziej dotknie w przyszłości. Z 34500 pracowników firmy odzieżo-
wej w Petersburgu w 1900 roku obecnie pozostało zaledwie 1000. W Moskwie ostały się już tylko
dwie fabryki konfekcyjne, które łącznie zatrudniają 200 szwaczek i 100 uczennic. Średnio zatrud-
nionych w takich zakładach jest od 500 do 600 pracownic, ale przedsiębiorstwo zatrudniające 20
osób uważane jest za duże.
Liczba małych firm jest jednak większa niż by się to mogło wydawać po pobieżnej ocenie,
gdyż znajdują się one poza obszarem dużych miast. Często fabryki mają swoje filie w małych miej-
scowościach, gdzie zatrudnionych jest ok. 9-10 szwaczek. W 1900 roku zatrudnionych było 21451
szwaczek, 12 132 z nich to osoby pracujące w budynkach fabrycznych, zaś 9299 osób pracuje w
domu. Dokładnej liczby nie da się jednak ustalić. Oczywiście osoby [pracujące w domu] musiały
być bardziej wydajne, w związku z tym pracować więcej i ciężej. Zarabiają one mało a warunki
pracy są opłakane. Dziennie muszą one spędzać w fabryce 12-13 godzin, a często nawet 16. Zmia-
ny nocne czy nadgodziny nie są dodatkowo płatne.
Warunki mieszkalne pracownic są również nieodpowiednie. Pokoje są ciemne, brudne,
zakurzone, z niewielkim przepływem powietrza. Często sypiają na podłodze albo po dwie osoby
w jednym łóżku. Rzadko otrzymują świeżą żywność. Zarobek przeciętnej szwaczki to 7-15 rubli
miesięcznie, tylko osoby z dłuższym stażem i specjalnością zarabiają więcej.
W Moskwie zarabia się mniej, 5-12 rubli. Niekiedy pracownik musi opłacić z tej sumy miej-
sce noclegowe. 20-25 rubli płacą jedynie duże przedsiębiorstwa tam jednak za „lenistwo” można
uzyskać wysoką karę pieniężną. Czas pracy nie jest regulowany prawnie a zarobki niskie.
Jeśli chodzi o pośredników, zarabia się u nich 30 rubli miesięcznie. Pracownikowi ustala
się datę i ilość wyprodukowanego towaru, jeśli nie zostanie dostarczony, jakiś musi pracować za
darmo, najczęściej od 2 do 5 miesięcy.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin