Piotr Eberhardt, Koncepcja nawalizmu Alfreda Thayera Mahana.pdf

(1115 KB) Pobierz

Przeglad Geograficzny, 2013, 85, 4, s. 629-654

PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY

2013, 85, 4, s. 629–654

Koncepcja nawalizmu Alfreda Thayera Mahana

Alfred Thayer Mahan’s Navalism concept

PIOTR EBERHARDT

Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN

00-818 Warszawa, ul. Twarda 51/55; p.ebe@twarda.pan.pl

„Neptun był Bogiem, Mahan jego prorokiem,

a US Navy jedynym prawdziwym Kościołem”

Henry Stimson

Zarys treści.

Artykuł poświęcony jest działalności oraz poglądom geopolitycznym i geostra-

tegicznym Alfreda Mahana. Był on amerykańskim admirałem i zajmował się wpływem wojen

morskich na historię polityczną

świata,

a zwłaszcza przyczynami tworzenia się wielkich mocarstw

morskich. Starał się uzasadnić,

że

warunkiem potęgi imperialnej jest panowanie nad szlakami na

morzu. Przedstawiono drogę

życiową,

dokonania twórcze oraz koncepcje teoretyczne tego znanego

marynisty, który jest traktowany w literaturze przedmiotu jako prekursor

światowej

geopolityki.

Słowa kluczowe:

Alfred Mahan, nawalizm, geopolityka.

Wprowadzenie

Twórcą nawalizmu, koncepcji, w której posiadanie

potężnej

ﬂ

oty wojennej i handlowej oraz panowanie na

morzach stanowiło podstawowy atrybut mocarstwowo-

ści,

był amerykański admirał Alfred Thayer Mahan

Henry Stimson (1867–1950) zajmował w okresie 1911–1913 stanowisko sekretarza wojny w admi-

nistracji prezydenta Williama Tafta, w latach 1929–1933 był sekretarzem stanu u boku prezydenta

Herberta Hoovera. Po wybuchu II wojny

światowej

został w lipcu 1940 r. powołany przez prezydenta

Franklina Roosevelta na sekretarza wojny. Cytat Stimsona w wersji anglojęzycznej brzmi: „Neptune

was God, Mahan his prophet and the United States Navy the only true Church”

(Adams, 2008, s. 8).

Według spopularyzowanej w Polsce deﬁ nicji przez „nawalizm” rozumiemy: „strategiczną dok-

trynę militarną, której początek datuje się na rok 1890, kiedy ukazała się książka Alfreda Thayera

Mahana:

The Inﬂuence of Sea Power upon History 1660–1783.

Teoria nawalizmu zakłada budowę

nowoczesnej

ﬂ

oty wojennej do ochrony również nowoczesnej

ﬂ

oty handlowej, gdyż oba te czynniki

decydują o potędze państwa. Z czasem doktryna nabrała zabarwienia czysto militarnego” (Polski Ser-

wis Naukowy, hasło: Nawalizm).

http://dx.doi.org/10.7163/PrzG.2013.4.6

630

Piotr Eberhardt

Sformułowana przez niego propozycja badawcza w postaci spójnej doktryny, mia-

ła

oblicze nie tylko militarne, lecz również geopolityczne. Wyjaśniała siły spraw-

cze, a następnie genezę tworzenia, rozwoju i upadku wielkich państw. Według

Mahana wiązało się to prawie zawsze z rywalizacją na morzach. Sukcesy, powo-

dzenie gospodarcze i wojenne na morzach i oceanach stanowiły główną prze-

słankę do uzyskiwania przez państwo i jego naród rangi imperialnej.

W odróżnieniu od Mackindera i Haushofera, którzy uzasadniali,

że

o pry-

macie zadecyduje opanowanie kontynentu eurazjatyckiego (Eberhardt, 2009,

2011), Mahan, będący kolejno porucznikiem, kapitanem, a w końcu admirałem

ﬂ

oty amerykańskiej, wprost przeciwnie zakładał,

że

panowanie na morzach sta-

nowi podstawowy warunek siły i hegemonii politycznej państwa. Był przeświad-

czony,

że

imperium, które będzie kontrolowało szlaki morskie i zdetronizuje na

nich swoich faktycznych i potencjalnych rywali stanie się deﬁ nitywnie domi-

nującą siłą polityczną na

świecie.

Odmiennie niż Clausewitz

, który oczekiwał

starcia na lądzie, Mahan przewidywał,

że

wielkie konfrontacje militarne będą

odbywały się na morzach. Był przekonany i wielokrotnie starał się uzasadnić,

iż podstawą potęgi i dobrobytu państwa jest rozbudowana

ﬂ

otylla handlowa bio-

rąca udział w obrocie towarowym i potężna

ﬂ

ota wojenna dominująca na waż-

niejszych akwenach morskich. Powinna dysponować bazami morskimi, portami

przeładunkowymi, stoczniami oraz posiadłościami zamorskimi – jako

środkami

zaopatrzenia surowcowego i rynkami zbytu dla metropolii.

Niewątpliwie Mahan był reprezentantem i wyrazicielem rodzącego się impe-

rializmu amerykańskiego (Crowl, 1986, s. 463). Różnił się on całkowicie od

imperializmu niemieckiego i rosyjskiego. Te dwa mocarstwa kontynentalne

konsekwentnie zmierzały do zdobyczy terytorialnych. Dla przedstawiciela nowo-

czesnego społeczeństwa amerykańskiego, jakim był Mahan, tego typu ideolo-

gia, kierująca się polityką podbojów, była nie do zaakceptowania. Bliższy był mu

imperializm angielski, od którego jednak różnił go stosunek do kolonializmu.

Bardziej złożony był stosunek Mahana do militaryzmu. Jako profesjonalny woj-

skowy, preferował rozwiązania siłowe oraz pasjonował się wojnami na morzu.

W tej dziedzinie opracował wiele koncepcji z zakresu taktyki i strategii, które

miały doprowadzić amerykańską marynarkę do dominacji na morzach i oce-

anach. Do tej pory są wysoko oceniane ze względu na nowatorstwo, talent opera-

cyjny, dojrzałość intelektualną i inwencję strategiczną (Puleston, 1941; Seager,

1977; Naville, 1981; Hattendorf i Lynn, 1986). Jako kapitan pojedynczego okrętu

okazał się dowódcą raczej nieudolnym, był natomiast doskonałym wykładow-

cą z zakresu sztuki wojennej i autorem cennych książek poświęconych histo-

Carl von Clausewitz (1780–1831) pruski generał, strateg i historyk wojskowości. Autor tezy,

że

wojna jest kontynuacją polityki, tylko prowadzoną innymi

środkami.

Określał ją jako sferę działania

społecznego, która różni się od innych form działalności tym,

że

legitymizuje używanie przemocy do

osiągania zamierzonych celów politycznych. Klasyczne jego dzieło zostało przetłumaczone na język

polski (Clausewitz, 1995).

Koncepcja nawalizmu Alfreda Thayera Mahana

631

rii wojen morskich. Pomimo to przy ocenie sytuacji politycznej ważniejsze od

spraw wojskowych były dla niego problemy polityczne i handlowe. Uważał,

że

dla mocarstwa morskiego, jakim miały być w XX wieku Stany Zjednoczone, naj-

ważniejszą kwestią jest zapewnienie pokoju i stabilizacji na akwenach morskich

oraz swobodny dostęp do każdego morskiego portu. Rozwój nieograniczonego

żadnymi

barierami handlu w skali całego

świata

miał być gwarancją dobroby-

tu i rozwoju gospodarczego. Zapewnienie takich warunków wymagało posiada-

nia przez Stany Zjednoczone potężnej

ﬂ

oty wojennej. Wizja neoimperializmu

amerykańskiego była dla Mahana bliska i zrozumiała (Jean, 2003, s. 76). Uza-

sadniał tego rodzaju pogląd położeniem geograﬁcznym Stanów Zjednoczonych

między dwoma oceanami, prężnością gospodarki oraz wolnościowym modelem

życia

społeczeństwa amerykańskiego. Sądził,

że

jedynie Stany Zjednoczone są

w stanie kontrolować swobodę

żeglugi

i wymianę handlową między państwami

i kontynentami.

W literaturze geopolitycznej powszechnie przyjęto,

że

Mahan był tym

wielkim animatorem, który zapoczątkował erę nawalizmu (Moczulski, 1999,

s. 21–23). Uważa się,

że

on ją wykreował i w swoich dziełach wielokrotnie zapo-

wiadał jej nastanie (Mahan, 1898b; 1901). Jego przepowiednie w pewnym stop-

niu się sprawdziły. Nie oznacza to,

że

zmagania militarne odbywały się wyłącz-

nie na morzach, ale tylko te Mahana interesowały. Dlatego uzasadnione są

krytyczne opinie o mesjanizmie i determinizmie morskim leżącym u podstaw

rozumowania Mahana. Z racji pewnej jednostronności arbitralne i dogmatycz-

ne koncepcje Mahana były wyraziste, niezakłócone ograniczeniami teoretycz-

nym i faktograﬁcznymi. Mahan był zdeklarowanym wyznawcą, a następnie

kreatorem i głosicielem wyraźnie zdeﬁ niowanej doktryny, która w określonym,

przełomowym okresie historycznym częściowo wyjaśniała przyczyny i kon-

sekwencje zachodzących procesów politycznych i geopolitycznych. Poprzez

swoją działalność twórczą Mahan je spopularyzował, a następnie stał się ich

wyrazistym symbolem.

Droga

życiowa

Alfreda Mahana

Alfred Thayer Mahan urodził się 27 września 1840 r. w West Point w stanie

Nowy Jork

. Był synem Denisa Harta Mahana, wykładowcy w tamtejszej Aka-

demii Wojskowej, w której studiowali najwybitniejsi dowódcy armii amerykań-

skiej. Pod bezpośrednim naciskiem ojca młody Alfred rozpoczął studia na tej

słynnej uczelni, ale odmiennie niż ojciec nie wybrał kierunku lądowego, lecz

specjalizację związaną z marynarką wojenną. Ukończył ją w 1859 r. z drugą

lokatą wśród promowanych absolwentów i uzyskał pierwszy stopień oﬁcerski.

Po ukończeniu szkoły został skierowany do tzw. amerykańskiej eskadry bra-

Życiorys

Mahana zawierają opracowania: Seager (1977), Crowl (1986), Hattendorf i Lynn (1986).

632

Piotr Eberhardt

zylijskiej, gdzie awansował na stopień porucznika. W czasie wojny secesyjnej

służył na kilku okrętach wojennych, walcząc po stronie Unii. Był uczestnikiem

bitwy w cieśninie Port Royal, a potem brał udział w blokadzie wybrzeży mor-

skich Konfederacji. Po zwycięstwie Unii nastąpiła demobilizacja marynarzy

i stopniowa likwidacja

ﬂ

oty amerykańskiej. Decyzja ta wiązała się z wygraną

wojną domową oraz brakiem poważniejszego zagrożenia zewnętrznego. Ówcze-

sna polityka izolacjonizmu, lansowana przez kolejnych prezydentów amery-

kańskich też nie sprzyjała tworzeniu programów ekspansjonistycznych, które

wymagałyby rozbudowy

ﬂ

oty morskiej. Uważano powszechnie,

że

wybrzeża Sta-

nów Zjednoczonych są bezpieczne i utrzymywanie z budżetu państwa dużych

okrętów wojennych nie ma sensu politycznego ani wojskowego. W atmosferze

kwestionowania potrzeby posiadania potężnej

ﬂ

oty wojennej, w tym również

szkolenia marynarzy, możliwości awansu były ograniczone. Pomimo to Mahan

uzyskał w 1885 r. rangę kapitana, oraz zatrudniono go jako wykładowcę w Aka-

demii Morskiej w West Point. Wykazywał wyraźne predyspozycje intelektu-

alne do pracy naukowej i dydaktyczno-wychowawczej. Służba na morzu nie

pasjonowała go i nie dawała mu satysfakcji. Z tego powodu związał się na sta-

łe

z uczelnią, uzyskując stanowisko profesorskie, a następnie awansowano go

na stopień kontradmirała.

Od dzieciństwa Mahana interesowały zagadnienia historyczne, geograﬁcz-

ne i polityczne, a zwłaszcza dzieje państw osiągających sukcesy militarne. Ana-

lizował przebieg wojen i bitew morskich od strony operacyjnej i strategicznej

oraz oceniał słuszność decyzji podejmowanych na polu walki przez poszcze-

gólnych dowódców. Swoje przemyślenia i gromadzoną wiedzę postanowił nie

tylko przekazywać przyszłym oﬁcerom marynarki wojennej, ale także upo-

wszechnić. Zależało mu przede wszystkim na amerykańskiej elicie przywód-

czej, aby ta doceniła znaczenie

ﬂ

oty wojennej i handlowej i wspierała jej rozwój

i modernizację.

Z inicjatywy Stephena B. Luce’a (1827–1917) została powołana nowa uczel-

nia szkolenia kadr dla marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych – Naval War

College, usytuowana w Newport na Rhode Island. Mahan został w niej zatrud-

niony w 1890 r. Powierzono mu zajęcia z taktyki i strategii operacji militarnych

na morzu. Po kilku latach pracy uzyskuje nominację na komendanta uczelni.

Przerywa na krótko pracę wykładowcy i w randze kapitana okrętu wojennego

USS „Chicago” bierze udział w rejsie po portach europejskich. W trakcie tej

podróży odwiedza angielskie i francuskie wyższe akademie wojskowe, gdzie jako

człowiek znany i ceniony dzieli się swoją wiedzą teoretyczną na temat prowadze-

nia wojen na morzu.

W czasie wojny meksykańsko-amerykańskiej był ekspertem i doradcą w szta-

bie generalnym, a po jej zakończeniu – członkiem delegacji amerykańskiej

w konferencji pokojowej w Hadze. Końcowe lata

życia

poświęcił pracy naukowej

i wydawaniu kolejnych publikacji książkowych. W 1902 r. został nominowany

Koncepcja nawalizmu Alfreda Thayera Mahana

633

na prezesa Amerykańskiego Stowarzyszenia Historycznego. Zmarł w wieku 74

lat 1 grudnia 1914 r., w Qougne w stanie Nowy Jork – w stopniu admirała i jako

popularna postać w

środowisku

batalistów. Książki jego autorstwa były stopnio-

wo rozpowszechniane i w końcu stały się podstawowymi podręcznikami aka-

demickimi na wszystkich uczelniach morskich

świata.

Dostrzeżono ich walory

poznawcze wykraczające poza zakres czystej sztuki wojennej. Zwrócono uwagę

na ich wymowę geograﬁczną i historyczną, tłumaczącą przebieg procesów poli-

tycznych. Czołowi geografowie wykorzystali tworzone przez Mahana koncepcje

do wyjaśnienia aktualnych i przyszłych przemian geopolitycznych (np. Flint,

2008, s. 34, 82; Moczulski, 1999, s. 22–23).

Dorobek pisarski Alfreda Mahana

Pierwszą większą pracę –

The Gulf and Inland Waters

opublikował Mahan

w 1883 r., jednak dopiero jego obszerna monograﬁa o tzw. sile morskiej z 1897 r.

wzbudziła powszechne uznanie i do tej pory jest cytowana, omawiana i komento-

wana przez wojskowych i geopolityków (Mahan, 1897). Stała się klasyczną pozy-

cją, która nie utraciła swojej uniwersalności i oryginalności, pomimo

że

od jej

opublikowania minęło blisko 120 lat. Bardzo szybko została przetłumaczona na

język niemiecki, francuski, rosyjski i japoński. Została wydana pod tytułem

The

Inﬂuence of Sea Power upon History

(Wpływ siły morskiej na historię), który stał

się na tyle popularny,

że

pojęcie

the sea power

(potęga, względnie siła morza lub

morska) weszła w obieg naukowy i publicystyczny, i jest powszechnie stosowa-

ne w literaturze wojskowej

. Ta obszerna monograﬁa historyczno-geograﬁczno-

-polityczna składała się z trzech tomów i dotyczyła

łącznie

okresu 1660–1812.

Pierwszy i drugi tom, opublikowane w 1890 r., obejmowały lata 1660–1783 oraz

1660–1805. Trzeci, zatytułowany

The Inﬂuence of Sea Power upon the French

Revolution and Empire 1793–1812,

rozszerzony był o późniejszy okres związa-

ny z Rewolucją Francuską i wojnami prowadzonymi przez Napoleona. Wbrew

tytułowi nie był to typowy podręcznik z zakresu historii. Wynikało to z założeń

teoretyczno-metodologicznych i celu poznawczego, jaki sobie postawił autor –

pomimo

że

zaprezentował szczegółowo przebieg poszczególnych operacji militar-

Postać Mahana odnotowana została w monumentalnym dziele Moczulskiego, który stwierdził:

„Mahan cieszy się niezmienną estymą, lecz teoretycznych podstaw doktryny morskocentrycznej

prawie nikt nie próbuje pogłębić czy rozbudować” (Moczulski, 1999, s. 47). Mahan stał się również

obiektem zainteresowania polskiego specjalisty zajmującego się rozwojem myśli geopolitycznej na

świecie

(Potulski, 2010, s. 172–178). Na jego osiągnięcia zwracali także uwagę historycy zajmujący

się dziejami konﬂ iktów militarnych, a zwłaszcza teoriami wojennymi. Najwięcej informacji o tym

amerykańskim admirale znajduje się w książce poświęconej rozwojowi myśli wojskowej i jej twórcom

(Wyszczelski, 2009, s. 273–283). Ciekawy esej o dokonaniach Mahana został zamieszczony w inter-

necie (Jędrysiak, 2010). W odróżnieniu od literatury polskiej, w której Mahan jest tylko sporadycznie

wspominany, w

światowej

literaturze przedmiotu jego dorobek naukowy jest ciągle obiektem fascyna-

cji, względnie krytyki (zob. np.: Puleston, 1941; Seager, 1977; Naville, 1981; Crawl, 1986; Hattendorf,

Piotr Eberhardt, Koncepcja nawalizmu Alfreda Thayera Mahana.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: