Piotr Eberhardt, Twórcy ukraińskiej geopolityki.pdf

(1054 KB) Pobierz

PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY

2009, 81, 2, s. 145–171

Twórcy ukraińskiej geopolityki

The founders of the Ukrainian geopolitics

PIOTR EBERHARDT

Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN,

00-818 Warszawa, ul. Twarda 51/55; p.ebe@twarda.pan.pl

Zarys treści.

Niniejszy tekst jest poświęcony twórcom ukraińskiej geopolityki. Zaliczono

do nich Mikołaja Michnowskiego, Stefana Rudnickiego, Dymitra Doncowa, Włodzimierza

Kubijowicza oraz Jerzego Lipę. Uzasadniali oni konieczność utworzenia niepodległej Ukrainy

i byli przekonani, że przyszłe państwo ukraińskie będzie rozległe i potężne. Wykreślali w różny

sposób granice polityczne Ukrainy, która powinna objąć wszystkie obszary zamieszkałe przez

ludność rodowodu ukraińskiego. Dokonania intelektualne tych kreatorów koncepcji geopolitycz-

nych były inspiracją do konkretnych zamierzeń politycznych.

Słowa kluczowe:

Ukraina, geopolityka, geopolitycy ukraińscy.

Wprowadzenie

Problematyka związana z położeniem geograficznym i usytuowaniem geopo-

litycznym Ukrainy stosunkowo późno stała się obiektem analiz i studiów ukraiń-

skich badaczy i działaczy politycznych

. Wynikało to z całokształtu uwarunko-

wań historycznych.

Ziemie zamieszkałe przez Ukraińców były politycznie podzielone i znajdowa-

ły się pod zwierzchnictwem silniejszych sąsiadów. Część zachodnia, położona

po prawej stronie Dniepru (tzw. Prawobrzeże), poddana była wpływom polskim

i utraciła swą elitę, która uległa polonizacji i katolicyzacji. Obszary wschodniej

Ukrainy stanowiły peryferie imperium carskiego i zwane były przez Rosjan

Małorosją. Obszary południowe po pokonaniu Tatarów stały się integralną czę-

ścią Cesarstwa Rosyjskiego i przez pewien czas nosiły nazwę „Nowej Rosji”.

Podlegały one rolniczej kolonizacji, głównie przez ludność ukraińską i rosyjską.

O niestabilnym statusie prawnym ziem ukraińskich zadecydowały uwarunko-

wania zewnętrzne i wewnętrzne. Do tych pierwszych należała celowa polity-

Niniejszy artykuł stanowi kontynuację prac autora poświęconych problematyce geopolitycznej

Ukrainy (Eberhardt, 2007).

146

Piotr Eberhardt

ka państwa rosyjskiego, dążąca do zatarcia wszelkich odrębności etnicznych

(narodowych, językowych i religijnych) między Rosjanami a Ukraińcami. Dru-

gie wynikały ze słabości narodowego ruchu ukraińskiego, który zmierzał do

uzyskania autonomii kulturalnej, nie zaś pełnej suwerenności politycznej nad

całością ziem ukraińskich.

Wszystko to było przyczyną tego, że rozległość ziem ukraińskich ujmowano

dość dowolnie, a samo pojęcie „Ukraina” było różnie rozumiane i interpretowane

nie tylko przez Rosjan i Polaków, ale również przez samych Ukraińców. Pomimo

tych niesprzyjających okoliczności kwestia ukraińska w miarę zbliżania się do

końca XIX w. zaczęła nabierać coraz większego znaczenia politycznego. Wyni-

kało to z wielu uwarunkowań, związanych z ewolucją świadomości narodowej

społeczności ukraińskiej i istotnych przemian w imperium rosyjskim, a także

ujawniających się sprzeczności interesów między mocarstwami europejskimi.

Na obszarze zamieszkałym przez Ukraińców rozpoczął działalność ruch naro-

dowy, który nie tylko domagał się autonomii kulturowej, ale zaczął wysuwać

żądania podmiotowości politycznej. Miał on już wówczas swoich reprezentantów

– grupę działaczy coraz bardziej oddanych sprawie wyzwolenia ludu ukraińskie-

go. Równocześnie dwie ważne stolice europejskie – Berlin i Wiedeń – zaczęły

dostrzegać problem ukraiński jako ważny czynnik nacisku, który będzie można

wykorzystać w przypadku ewentualnego konfliktu militarnego w Europie

Początki ukraińskiego ruchu narodowego wiążą się z powstaniem w Kijowie

w latach 1840. tzw. Bractwa Cyryla i Metodego. Do tej półtajnej organizacji nale-

żeli między innymi Mykoła Kostomarow, Pantelejmon Kulisz oraz Taras Szew-

czenko

. Nie planowali oni oderwania ziem ukraińskich od Rosji, a tym bardziej

utworzenia niepodległego państwa ukraińskiego. Dość eklektyczna ideologia

Bractwa nawiązywała do bizantyńskiej tradycji chrześcijańskiej, ukraińskiego

ruchu autonomicznego w okresie kozaczyzny, polskiego ruchu demokratyczne-

go oraz idei rosyjskich dekabrystów (por. Kozak, 1990). Jego członkowie stali

w obronie ludu ukraińskiego, który pozbawiony był praw obywatelskich. Marzy-

ła im się też wspólnota wolnych narodów słowiańskich. Zamiast istniejącego

imperium rosyjskiego ze stolicą w Petersburgu proponowali utworzenie federa-

cji słowiańskiej, której centrum znajdzie się w pradawnym Kijowie. Mieli do niej

należeć Wielkorusowie Północy (tzn. Rosjanie) z Białorusinami, Małorusowie

z Południa (tzn. Ukraińcy), Polacy, Czesi, Słoweńcy, Łużyczanie, Illiro-Serbo-

wie z Chorwatami i Bułgarzy. Każdy z tych ludów powinien mieć w ramach

W berlińskim czasopiśmie Die Gegenwart w 1889 r. pojawił się artykuł niemieckiego filozofa

Eduarda von Hertmana, proponujący oderwanie od Rosji ziem ukraińskich i utworzenie z nich Kró-

lestwa Kijowskiego. Artykuł wywołał rezonans polityczny w Berlinie, Wiedniu i Sankt-Petersburgu.

Podobno jego powstanie zainspirował kanclerz Otto von Bismarck, który brał pod uwagę możliwość

wojny Niemiec i Austrii z Rosją (Hrycak, 2000, s. 95).

Ten ostatni stworzył ukraiński język literacki głównie na podstawie dialektów północnoukraiń-

skich oraz języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Stanowiło to istotną przesłankę do uformowania się

odrębnej kultury ukraińskiej.

Twórcy ukraińskiej geopolityki

147

jednolitej wspólnoty własny narodowy rząd i przestrzegać zasady równości oby-

watelskiej, bez względu na pochodzenie, wyznanie i status stanowy.

Pozostałe elementy programu były równie utopijne i idealistyczne, inspiro-

wały jednak do działań na rzecz ukraińskiego ludu. Działacze Bractwa wyraź-

nie podkreślali różnice etniczne między Rosjanami i Ukraińcami. Uważali, że

ziemie ukraińskie różnią się od ziem rosyjskich kulturą i mentalnością swych

mieszkańców; umiłowanie wolności i swobody jest typową cechą narodu ukraiń-

skiego, zaś posłuszeństwo wobec siły i władzy ukształtowało naród wielkoruski.

Ukraińskie tendencje egalitaryzmu i indywidualizmu są sprzeczne z rosyjskim

kolektywizmem. Zwracanie uwagi na te różnice świadczyło o szukaniu przez

nich odrębności etnicznych. Uważali też, że granicą geograficzną między obu

społecznościami na wschodzie jest rzeka Don. Te skromne tendencje separaty-

styczne w późniejszym czasie zaczęły przynosić coraz istotniejsze konsekwencje

polityczne

Na terytorium Galicji Wschodniej, należącej do Cesarstwa Austriackiego,

polityka władz centralnych, zwłaszcza po 1867 r., była coraz bardziej liberal-

na. Wykorzystywali to najpierw Polacy, a następnie miejscowa ludność grecko-

katolicka. W 1848 r. utworzona została pierwsza organizacja rusko-ukraińska

o nazwie Hołowna Ruśka Rada. W swym manifeście Rada ogłosiła, że galicyjscy

Rusini stanowią część narodu ukraińskiego i domagała się podziału Galicji na

dwie części: polską i ruską. W swej działalności Rada uzyskała pewne wsparcie

ze strony rządu austriackiego usiłującego osłabić pozycję galicyjskich Polaków.

W drugiej połowie XIX wieku nastąpił w Galicji rozłam wśród działaczy

rusińskiego ruchu: jedni powoływali się na historię Rusi Kijowskiej i Księstwa

Halicko-Wołyńskiego i uważali się za odrębny naród, inni – i to większość – przy-

jęła orientację promoskiewską. Negowali oni istnienie odrębnego ukraińskiego

narodu i uważali się za część narodu rosyjskiego. Walka ideowa między obu

ugrupowaniami trwała przez kilka dziesięcioleci i zakończyła się zwycięstwem

ruchu narodowego. Na klęskę odłamu moskalofilskiego złożyło się wiele przy-

czyn. Ukraiński ruch narodowy był konsekwentnie popierany przez rząd wie-

deński, który widział w nim sojusznika osłabiającego dominację polityczną, kul-

turową i ekonomiczną miejscowych Polaków. Austriacy postrzegali moskalofil-

stwo jako ruch o charakterze wyraźnie odśrodkowym, inspirowany przez Rosję.

Równocześnie nastąpiło umocnienie związków między ukraińskim ruchem

narodowym działającym w Galicji a tym rozwijającym się na Ukrainie Nad-

dnieprzańskiej. Idea wspólnoty ukraińskiej stała się coraz bardziej oczywista,

zarówno we Lwowie, jak i w Kijowie. Odłam moskalofilski stopniowo ulegał we

wschodniej Galicji marginalizacji. Odtąd ta prowincja, uważana przez Polaków

za integralną część historycznej Polski, zaczęła stawać się „Piemontem” odro-

Tworzenie się wspólnoty narodowej i szukanie różnic i podobieństw między Ukraińcami i Rosja-

nami było zagadnieniem nie tylko etnograficznym, ale również w pełni politycznym (por. Pawluczuk,

1998; Hnatiuk, 2003).

148

Piotr Eberhardt

dzenia całego narodu ukraińskiego. Orientacja moskalofilska poniosła spek-

takularną klęskę w czasie I wojny światowej. Krótkotrwałe (od września 1914

do lata 1915 r.) opanowanie wschodniej Galicji przez wojska carskie nastawiło

wrogo miejscowych mieszkańców do okupacyjnych władz rosyjskich. Zwłaszcza

polityka administracji rosyjskiej wobec Cerkwi Greckokatolickiej była przyczyną

powstania nieufności, a następnie wrogości. Internowanie i wywiezienie metro-

polity Andrzeja Szeptyckiego w głąb Rosji oraz prześladowanie duchownych

greckokatolickich i nakłanianie ich do przejścia na prawosławie nie mogło być

zaakceptowane przez wiernych.

W trakcie letniej ofensywy austriackiej i ewakuacji przeprowadzonej przez

Rosjan wielu aktywnych moskalofilów opuściło wschodnią Galicję. Pozosta-

li, poddani represjom i ostracyzmowi, utracili wpływy i możliwości działania.

Współczesna autorka rosyjska stwierdziła z ubolewaniem, że „wyzwolenie”

przez armię rosyjską wschodniej Galicji nie przyniosło oczekiwanych rezultatów,

a odwrotnie – umocniło separatystyczny antyrosyjski ruch ukraiński (Bachtu-

rina, 2000, s. 70–112).

Na ziemiach ukraińskich należących do Rosji sytuacja była bardziej złożona

niż w Galicji. Władza carska zwalczała wszelkie przejawy odrębności języko-

wej i kulturowej Ukraińców. Na podstawie edyktu z 1876 r. zakazano publika-

cji literackich i naukowych w języku ukraińskim. Nie przyniosło to oczekiwa-

nych rezultatów. Wprost przeciwnie, dyskryminacja kulturowa umocniła wiarę

w sens walki o prawa poniżanego ukraińskiego ludu. Działacze ukraińskiego

odrodzenia narodowego zaczęli wysuwać coraz dalej idące żądania. Przy tym

nie zamierzali odrywać Ukrainy od Rosji. Powstające wówczas ukraińskie sto-

warzyszenia głosiły hasła autonomiczne. Według ich opinii Rosja powinna się

przekształcić w federację, a jednym z jej członów powinna być Ukraina, kul-

tywująca swoją odrębność kulturową. Czołowymi ideologami i liderami tych

organizacji byli młodzi działacze z Kijowa, Odessy, Charkowa i Połtawy (Jan

Lipa, Borys Hriczenko, Mychajło Kociubynśkyj, Dmytro Antonowycz, Lew Maci-

jewycz, Mychajło Rusow)

Organizacje i partie o ukraińskim obliczu narodowym na Naddnieprzu

powstawały w innych warunkach politycznych niż te w Austro-Węgrzech, a ich

cele były często rozbieżne. Pierwsze z nich działały w państwie despotycznym,

drugie zaś miały możliwości artykułowania swoich aspiracji społecznych i kul-

turowych. Ukraińcy mieszkający w Rosji od 1839 r. stali się prawosławnymi.

Było to rezultatem decyzji władz carskich, które zlikwidowały Kościół unicki

(greckokatolicki) i wiernych tego obrządku włączyli do prawosławia. Ludność

Literatura na temat działaczy ruchu narodowego, ich idei i wizji jest bogata. W każdym pod-

ręczniku poświęconym historii Ukrainy jest wiele na ten temat (np. Serczyk, 1990, 1993; Subtelnyj,

1993; Olszański, 1994; Hrycak, 2000). Powstały również liczne dzieła specjalistyczne, w których

kwestie te poddano analizie i merytorycznej ocenie. Jedną z pierwszych polskich prac na ten temat

było klasyczne już dzieło L. Wasilewskiego (1925). Z ostatnich opracowań można wymienić książki

W. Baluka (2002), R. Szporluka (2003) i A. Wilsona (2004).

Twórcy ukraińskiej geopolityki

149

ukraińska (rusińska) mieszkająca poza granicami imperium rosyjskiego (Gali-

cja, Bukowina, Ruś Zakarpacka) zachowała zaś obrządek greckokatolicki.

Wszystko to powodowało, że kwestia jedności Ukrainy nie była rozstrzygnię-

ta. Istniała groźba podziału na dwa narody. Ta sprawa na przełomie XIX i XX w.

stała się bardzo aktualna i była przedmiotem dyskusji, która miała znaczenie

nie tylko naukowe. Wiele na ten temat pisał Mikołaj Hruszewski, autor wielo-

tomowej historii Ukrainy, która odegrała kluczową rolę w ukształtowaniu się

nowoczesnej świadomości narodowej Ukraińców. Opublikował w 1906 r. artykuł

pt.

Galicja i Ukraina,

w których ostrzegał swych rodaków, że jeżeli nie podejmą

właściwych kroków, to spotka ich los Serbów i Chorwatów – dwóch narodów

mających wspólny rodowód etniczny (Szporluk, 2003, s. 105).

Ważnym wydarzeniem w życiu galicyjskich Ukraińców było objęcie w 1900 r.

metropolii halickiej przez Andrzeja Szeptyckiego. Od tego momentu Kościół

greckokatolicki i jego wierni przyjęli opcję narodową. Na identyfikację młodej

inteligencji ukraińskiej w Galicji wpłynęła też stymulująco twórczość Iwana

Franki

W tym czasie wolniejsze procesy narodotwórcze zachodziły nad Dnieprem.

Represyjna polityka władz carskich zmierzała do unifikacji wszystkich prowin-

cji w ramach scentralizowanego państwa rosyjskiego. Główny nacisk był skiero-

wany na Małorusinów (nazwy tej, jak już wspomniano, używali Rosjanie wobec

Ukraińców), traktowanych jako odłam wielkiego narodu rosyjskiego. Politycy

i autorzy wielu dzieł rosyjskich oceniają krytycznie początki narodowego ruchu

ukraińskiego. Twierdzą, że tzw. odrodzenie ukraińskie powstało w rezultacie

zaplanowanej inspiracji austriackiej, polskiej i niemieckiej. Twórców i zwolen-

ników tego ruchu zaliczają do separatystów, którzy w sposób całkowicie nie-

uzasadniony rozczłonkowali wspólnotę wschodniosłowiańską, w tym oderwali

naród małoruski od wielkoruskiego. Przedstawiają liczne dowody historyczne,

polityczne i językowe, wskazujące, że tzw. naród ukraiński jest tworem sztucz-

nym, wymyślonym przez wrogów Rosji, zmierzających do jej osłabienia politycz-

nego (Uljanov, 1996; Smolin, 1998; Turjanica, 2000; Michutina, 2003; Sido-

renko, 2005).

Pomimo wyjątkowo niesprzyjających warunków przedstawiciele nielicznej

inteligencji ukraińskiej stale wysuwali hasła terytorialnej i narodowej autono-

mii w ramach demokratycznej Rosji. Obiektywne uwarunkowania nie sprzyja-

ły bowiem powstawaniu bardziej ambitnych programów politycznych. Sądzono

powszechnie, że wyodrębnienie się Ukrainy, a tym bardziej zjednoczenie ziem

ukraińskich, jest wizją mało realistyczną, wręcz utopijną. Ukraińska myśl poli-

tyczna w imperium rosyjskim aż do przełomu XIX i XX w. ograniczona była do

formułowania postulatów dotyczących języka, kultury i możliwości kultywowa-

nia folkloru ludowego. W takiej sytuacji rozważania na temat geograficznego

O specyfice galicyjskiej, w której wpływy Zachodu i Wschodu odcisnęły swoje piętno na cało-

kształcie życia społeczno-gospodarczego, interesującą książkę napisał O. Suchij (1997).

Plik z chomika:

Michal_Raj

Piotr Eberhardt, Twórcy ukraińskiej geopolityki.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: