Marcisz-Czapla Beata - Pieczęcie biskupów lubuskich.pdf

(3006 KB) Pobierz
Beata Marcisz-Czapla
Pieczęcie biskupów lubuskich
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 11, 49-98
2004
NADWARCIAŃSKI ROCZNIK
HISTORYCZNO-ARCHIWALNY
NR 11/2004
Beata Marcisz-Czapla
Wrocław
Pieczęcie biskupów lubuskich
1
1. Zarys dziejów biskupstwa i kancelarii. Pieczęć na tle dokumentów i
praktyki kancelaryjnej
Diecezja lubuska powstała ok. 1124 r. w wyniku przeprowadzenia
za panowania Bolesława Krzywoustego reorganizacji terytorialnych do-
tychczasowych diecezji polskich
2
. Obejmowała ona Ziemię Lubuską oraz
księstwo Sprewian – tereny dopiero co podbite przez Krzywoustego – i
miała na celu wzmocnienie tam władzy księcia poprzez prowadzenie misji
chrystianizacyjnej wśród Luciców
3
. Stolicę diecezji ustanowiono w Lubu-
szu, grodzie leżącym nad środkową Odrą i kontrolującym szlaki handlowe
z Wrocławia do Brandenburgii oraz w dół Odry do Szczecina.
Biskupstwo, od czasu swego powstania pozostające pod patronatem
książąt polskich, na przełomie 1249 i 1250 r. przeszło we władanie abpa
1
2
3.
W poniższej pracy zastosowano nast. skróty: APW – Archiwum Państwowe we Wrocławiu;
AAW – Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu; BSuW – Brandenburgische Siegel und
Wapien; CDB –
Codex diplomaticus Brandenburgensis,
hrsg. A. F. R i e d e l, Berlin 1838-
1869; CDS –
Codex diplomaticus Silesiae,
Bd 7:
Regesten zur Schlesischen Geschichte,
l. 1-3,
Hrsg. C. G r ü n h a g e n, Breslau 1884-1886; KDM –
Die Kunstdenkmäler der Provinz Bran-
denburg,
Hrsg. T. G o c k e, Bd VI, . 1:
Kreis Lebus,
Berlin 1909, . 2:
Stadt Frankfurt am/O,
Berlin 1912; KDŚl –
Kodeks dyplomatyczny Śląska,
t. 2: 1205–1220, wyd. K. M a l e c z y ń s
k i, A. S k o w r o ń s k a, Wrocław 1959; KDW –
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski,
t. 1-4,
wyd. J. Z a k r z e w s k i, Poznań 1877–1881, t. 5, wyd. F. P i e k o s i ń s k i, Poznań 1908; SUb
–
Schlesisches Urkundenbuch,
t. 1-4, von H. A p p e l t, W. I r g a n g, Wien 1971-1988; WG – S.
W. W o h l b r ü c k,
Geschichte des ehemaligen Bisthums Lebus und Landes dieses Nahmens,
Bd
1-3, Berlin 1829–1832.
A. W e i s s,
Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu,
Studia kościelno-historyczne, t. I,
s. 45; szerzej zob.: J. M a t u s z e w s k i,
O biskupstwie lubuskim. Uwagi krytyczno-polemiczne,
Czasopismo Prawno-Historyczne, t. 2: 1949, s. 29-139; Z. S u ł o w s k i,
Początki biskupstwa
lubuskiego, Sprawozdania z czynności TN KUL,
t. 10: 1960, s. 193–199;
Historia Kościoła w
Polsce,
red. B. K u m o r, Poznań 1974, s. 82.
A. W e i s s,
Organizacja diecezji...,
s. 133–144.
50
Beata Marcisz-Czapla
magdeburskiego i margrabiów brandenburskich
4
. Mimo to biskupi lubu-
scy nadal utrzymywali kontakty z polskimi książętami i duchowieństwem,
zwłaszcza z Wrocławia, o czym świadczą liczne dokumenty, np.: bpa Wilhel-
ma (1252-1282) i bpa Konrada (1284-1299)
5
oraz bpa Stefana (1317-1345),
bpa Apeczki (1345-1352) i bpa Henryka (1353-1365), którzy także zostali
pochowani we wrocławskiej katedrze
6
.
Po podziale Ziemi Lubuskiej między margrabiów i arcybiskupa, wsku-
tek starań tego drugiego, stolicę biskupstwa przeniesiono w 1276 r. z Lubu-
sza do Górzycy; ale kiedy w 1325 r. (lub 1326) Górzyca uległa zniszczeniu,
siedzibą biskupów stał się nieoficjalnie Frankfurt nad Odrą. Stolica diecezji
ponownie wróciła do Lubusza, kiedy w 1354 r. bp Henryk z Bancz wzniósł
tam kościół katedralny
7
. W 1373 r., w czasie wojny sukcesyjnej w Marchii,
terytorium biskupstwa najechały wojska cesarskie, które zdobyły i zniszczy-
ły miasto. Spowodowało to konieczność kolejnego przeniesienia stolicy w
inne miejsce. W tym samym roku kapituła zadecydowała o tymczasowym
przeniesieniu katedry lubuskiej do Fürstenwalde. W 1385 r. bp Jan Kietlicz
(1382–1392) wyświęcił tamtejszy kościół parafialny na katedrę lubuską.
Fürstenwalde pozostało już stolicą diecezji aż do końca jej istnienia.
Od końca XIV w. kontakty polsko-lubuskie ulegały stopniowemu osła-
bieniu, a biskupstwo – mimo iż wciąż należało do metropolii gnieźnieńskiej,
a biskupi lub ich delegaci nadal brali udział w synodach prowincji Gniezna
i zjazdach duchowieństwa – coraz bardziej zaczęło ulegać wpływom mar-
grabiów brandenburskich. Do osłabienia pozycji biskupstwa, a w końcu do
jego upadku przyczyniła się ostatecznie reformacja. Ostatni jego biskup Jo-
achim Fryderyk (1556-1598), nie przyjął już nawet święceń kapłańskich, bę-
dąc w chwili wyboru małoletnim, a potem przechodząc na protestantyzm.
Tak więc rok 1556 można uznać za faktyczny koniec istnienia biskupstwa,
którego nazwa pozostawała jeszcze w tytulaturze Joachima Fryderyka do
1598 r., tj. do objęcia przez niego stanowiska elektora
8
.
4.
5.
6.
7.
8.
Była to forma zapłaty za pomoc księciu Bolesławie Rogatce, A. W e i s s,
Organizacja diecezji...,
s. 46–47.
CDS, t. 7,
Regesten zur schlesischen Geschichte,
Breslau 1868, nr 1653, 1655, 1658, 1924, 1930,
2021, 2023, 2409.
Zob. KDWP II, nr 1088, 1120; J. L e w a ń s k i,
Biskup Apeczko,
„Zaranie Śląskie”, R. 22: 1959, z.
2, s. 14-17; AAW, sygn. V 50, ok. 1355; Henryk, bp lub. wybiera miejsce swego grobu w katedrze
wrocławskiej.
A. W e i s s ,
Organizacja diecezji...,
s. 62–63.
Tamże, s. 224–225.
Pieczęcie biskupów lubuskich
51
Biskupstwo, mimo iż leżało na obrzeżach kraju i było najbiedniej upo-
sażoną polską prowincją kościelną
9
, przez cały okres swoich dziejów brało
czynny udział w życiu Kościoła i państwa. Przejawiało się to we wspo-
mnianym już wyżej uczestnictwie w synodach, zjazdach duchowieństwa,
soborach powszechnych, licznych kontaktach ze stolicą apostolską i wład-
cami Polski i Marchii, a zwłaszcza ze Śląskiem, gdzie we Wrocławiu biskupi
lubuscy posiadali nawet własny pałac
10
. Wysoką rangę polityczną biskupów,
zwłaszcza w XIII w., potwierdza również ich częste występowanie jako
świadków na dokumentach wystawianych przez książąt śląskich, małopol-
skich, wielkopolskich, mazowieckich oraz margrabiów brandenburskich
11
.
Miernikiem aktywności i znaczenia biskupów lubuskich jest również
działalność ich kancelarii, która obok prywatnego dworu biskupa i sądu du-
chownego (zwanego też konsystorzem) wchodziła w skład kurii biskupiej.
Na podstawie ilości sporządzanych w danej kancelarii dokumentów można
stwierdzić ponadto, jak była ona rozwinięta
12
. Nazwa „cancellaria” pojawi-
ła się w terminologii kościelnej u schyłku XIII w., a upowszechniła się od
wieku XIV
13
. W omawianej diecezji wyraz ten wystąpił w dokumentach do-
piero za czasów bpa Fryderyka Sesselmana (1455-1483), a więc dopiero w 2
poł. XV w.
14
Jednak gdy przyjąć za Mieszkowskim, że o początkach kancela-
rii można mówić wtedy, kiedy do pracy nad dokumentem została powołana
specjalna osoba, to datę tę należy przesunąć na okres wcześniejszy
15
.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Biskupi posiadali tylko niewielkie dobra w Brandenburgii, Wielkopolsce, Małopolsce, na Ślą-
sku i Rusi, szerzej: tamże, s. 71.
Tamże, s. 75; zob. też
Atlas Architektury Wrocławia,
t. I, red. J. H a r a s i m o w i c z, Wrocław
1997, s. 89.
M. G o l e m s k i,
Co wiadomo o kancelarii biskupów lubuskich w II poł. XIII wieku i I poł. wieku
XIV?,
w: Colloquia Lubuskie. Z dyplomatyki i heraldyki dawnego biskupstwa lubuskiego, Zie-
lona Góra, 1994, s. 10.
Kwestię tę rozważa M. G o l e m s k i w swoim artykule, polemizując z opinią A. W e i s s a,
który twierdzi, że kancelaria lubuska była przez długi czas mało rozbudowana, M. G o l e m s
k i,
Co wiadomo o kancelarii....
K. M a l e c z y ń s k i i in.,
Dyplomatyka wieków średnich,
Warszawa 1971, s. 245.
WG, t. 2, s. 268.
K. M i e s z k o w s k i,
Studia nad dokumentem katedry krakowskiej XIII w. Początki Kancelarii
biskupiej,
Wrocław 1974, s. 93. Tak też czyni, zajmujący się w swej pracy lubuska kancelarią A.
W e i s s oraz R. Ż e r e l i k, przy okazji kancelarii wrocławskiej, doszukując się jej początków
w okresie pontyfikatu bpa Cypriana (1193–1201, później bp wrocławski); A. W e i s s,
Organi-
zacja diecezji...,
s. 92; R. Ż e r e l i k,
Kancelaria biskupów wrocławskich do 1301 roku,
Wrocław
1991 (Acta Uniwersitatis Wratislawiensis No 1258, Historia XCII), s. 50.
52
Beata Marcisz-Czapla
Kancelaria zajmowała się sporządzaniem dokumentów dotyczących
fundacji biskupa, erekcji nowych parafii, nadawania dziesięcin i odpustów,
zamianą dóbr z klasztorami, lokacją wsi itp., redagowaniem ustaw i prze-
pisów prawa kościelnego, pisaniem listów, a od XV w. także przechowywa-
niem dokumentów w archiwach, prowadzeniem ksiąg czynności (rejestry
czynności biskupich, rejestry korespondencyjne, akta wizytacyjne). Kance-
laria prowadziła również korespondencję biskupa, prywatną i urzędową,
związaną z jego działalnością polityczną i sprawami gospodarczo-skarbo-
wymi, był to sekretariat i notariat biskupa zarazem
16
.
Na czele kancelarii lubuskiej w początkowym okresie stał jeden z no-
tariuszy, tzw. starszy notariusz, pozostający w stałym i bezpośrednim kon-
takcie z biskupem, zwany „scriba noster” albo „notarius noster”
17
. Był on
powoływany przez biskupa wyłącznie z osób duchownych i posiadał prawo
do wykonywania publicznego notariatu, czego wymagało prawo kościelne,
zwykli notariusze mogli tylko pisać
18
. Bp F. Sesselman dla usprawnienia
prac kancelarii stworzył nowy urząd sekretarza, zwanego odtąd kanclerzem
– „Stiskanzler”
19
. Kanclerz, osoba zazwyczaj duchowna – chociaż tutaj
pierwszy kanclerz był osobą świecką – zajmował się na dworze biskupa
sprawami ogólnoreprezentacyjnymi i kierował jego kancelarią, prawdo-
podobnie mógł też redagować dokumenty i uwierzytelniać je pieczęcią
biskupa
20
.
Na dworze lubuskim funkcje kancelaryjne, obok swych głównych po-
sług liturgicznych, spełniali także kapelani. Ich stanowisko jednak, tak jak i
kanclerza, nie było określone żadnymi przepisami prawnymi
21
. Uprawnio-
nym do sporządzania i wystawiania dokumentów o charakterze publicz-
nym był wyżej już wzmiankowany starszy notariusz (notariusz publicz-
ny). Dokument jednak, aby mógł tworzyć nowy stan prawny, musiał być
uwierzytelniony przez swego wystawcę. Początkowo wystarczającą cechą
autentyczności dokumentu był podpis wystawiającego, ale wraz z zanika-
niem sztuki pisania stracił on swoje walory prawne. Z czasem zastąpiono go
innymi środkami legalizacji, jak chirograf, wyliczenie świadków (testacja) i
pieczęć. Środki te zapowiadała koroboracja dokumentu.
16.
17.
18.
19.
20.
K. M a l e c z y ń s k i i in.,
Dyplomatyka wieków średnich,
s. 245.
A. W e i s s ,
Organizacja diecezji...,
s. 92.
A. T o m c z a k,
Kancelaria biskupów włocławskich w okresie księgi wpisów (XV-XVIII w.),
„Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 60:1964, z. 3, s. 66.
A. W e i s s ,
Organizacja diecezji...,
s. 93.
K. M a l e c z y ń s k i i in.,
Dyplomatyka wieków średnich,
s. 234.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin