BIBLIOTEKA PSYCHOLOGICZNA Pod redakcjš naukowš Marii ^łšcznikowej Stanisław Gerstmann Rozwój uczuć Korektor Danuta Boniecka <:!opyright Wydawnictwo Pedagogiczne Warszawa 1976 Printed ;n py^ Warszawa 1976 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Wydanie pierwsze. Nakład 15000+257 egzemplarzy ZakŁuady drukarskich 15,25; wydawniczych 11,76 Oddano do składania 13.J.1975 f. , ' i] ; ~\ / Podpisano do druku I. IV. 1976 r. AKC. ' A ; ^'l^ Druk ukończono w sierpniu 1976 r. ' l Papier druk. sat. kl. III, 80g, 61 x86 cm z fabryki w Kostrzyniu Zamówienie nr 2141/332. Cena zi 20. A-IO/4I WSiP Zaktady Graficzne w Bydgoszczy Slowo wstępne Uczucia stanowiš ważny element w kształtowaniu się oso- bowoci i na równi z innymi jej funkcjami muszš być celowo i systematycznie rozwijane przez poszczególne rodowiska wy- chowujšce. Psychologowie, zajmujšcy się tš problematykš, sygnalizujš poważne niebezpieczeństwa grożšce, gdy w ontogenezie do- chodzi do zaburzeń rozwojowych w reakcjach emocjonalnych dzieci i młodzieży. Na przykład E. B. Hurlock zwraca uwa- gę na to, że uczucia zabarwiajš znacznš większoć dowiadczeń człowieka, a być może w ogóle nie ma w naszym ży- ciu sytuacji, w których rozwišzywaniu nie brałyby one udzia- łu.1 Uczucia sš również motywami różnorodnych działań ak- tywizujšcych proces rozwoju człowieka. Niektóre uczucia przeżywane bardzo intensywnie często powstrzymujš rozwój osobowoci. Przykładem sš przypadki pozbawienia dzieci uczuć miłoci rodzicielskiej i sympatii innych ludzi spotykanych przez dziecko, uczucia niższoci i brak wiary we własne możliwoci działania. To wszystko izo- luje dziecko od społecznego otoczenia, powstrzymuje jego aktywnoć zmniejszajšc rozwojowe szansę. Dominacja uczuć negatywnych, lękowych i agresywnych utrudnia lub uniemo- 1 E. B. Hurlock: ROZWÓJ dziecka. Przekład z jeż. ang. B. Homowski, St. Kowalski i B. Rosemann. Wyd. 2. Warszawa 1961, PWN, s. 299. SS^A---- rea1^ s-T0^3 się UC2U^ Cort26 ldeaJny m0^ Iud^4 rZ^.T'0- ^^^Y te0^ ^"^odn.e Nowych ^S' ^"^"-tjedS S3^ w nas^ praictyce wychn1 c1 w pr2eb1^ o^oo2e ^"^ć mo- ^etny^":^ unlk^ ^ieJu yS^ P02waia - S%==ss-=^3: -"^.SiS-^E.^rs;'"" rosłego Ten n dnoci życia 1 ^^"^ch dziecku s^1 p^s:^-^0"^^^^^ u dou Psychicznych TlnT k2e ^"y^, poza c J ^^en^e ^"czućS^-0^10^ P^^any zTcL aami' fu^ '^"^s:^ -A^r^ ^^^SSSi?^^ 3 ^^^tę pełniš upzu- SS?^^ ^r^ont^-- s:^?^^?^?^^ St,ri1^^^^^ ^^a^^^ °d '""cionSo"'"'20'"""' "trellon^r"1.130'"^ "brew temu u? "'^"'''"wania się dn ^ ""^'nie ^'epnTc^a "". '''""'- '" C2y naw ^X- ^^IS1^ ^^- "y^^'^". ""ym, {^cj^y0-^^ runkowme pS, ^ga',Ł^m'"^i. Na pocS alym' "i-^- ^".ar^^^^ .^^a icierowanrceTo^ C2wle- ^y^cyjnrroT^T"1 proces6^ e^^T^1 wiad0- wo^ opano^? ^^"od J-edno^T "^-''^i ^h ' ^-"yc0^1,"^ PoJtr^^ ^ -o.h- ^ ,p. -e, .^^ .chSo^f^ -°- w zwišzku 7 ODJa- s.-.^iy^s^^^ ^ŁST" -^e^:00 P°^: teck0---"^^^^^^^^ 4 lcń Alzacji, nie orientuje się w warunkach działania, które mogš sprawiać, że cel nie da się osišgnšć. W tych sytuacjach przeszkoda w dš- żeniu do urzeczywistnienia zamiaru powoduje siine reakcje emocjonalne (frustracje). Z upływem czasu, w póniejszych tatach ontogenezy, podejmowanie decyzji opiera się na ana- lizie sytuacji, czyli subiektywnych i obiektywnych warunków powodzenia. Coraz łatwiej ustalić również stopień ryzyka i wišżšce się z tym prawdopodobieństwo sukcesu. Podobne przemiany zachodzš w stosunku człowieka do sa- mego siebie. W tym zakresie istnieje zawsze silna skłon- noć do indywidualnego, emocjonalnego oceniania swoich właciwoci, tworzenia obrazu samego siebie. Niemniej schy- łek wieku dorastania stwarza już szansę bardziej krytycznego spojrzenia na własne postępowanie, wykorzystania, opinii ro- dowiska i zobiektywizowania dotychczasowych sšdów. Mo- żliwie bezstronny stosunek jednostki do siebie stanowi bowiem jeden z podstawowych czynników wyznaczajšcych ustosun- kowanie się do społecznego otoczenia. Scharakteryzowany powyżej ogólny przebieg rozwoju uczuć jest uwarunkowany czynnikami, których znaczenie uję- to w dialektycznej teorii rozwoju osobowoci. Zawiera ona najogólniejsze, powszechne prawa, a wynikajš z niej postu- laty, które musi uwzględniać praktyka kształtowania uczuć, leżeli ich rozwój ma być jak najbliższy optymalnego. Właciwoci poszczególnych funkcji emocjonalnych sš uwarunkowane niektórymi cechami organizmu jednostki. Dlatego omówimy zależnoć stopnia pobudliwoci emo- cjonalnej od reaktywnoci tkanki nerwowej w orodkowym układzie nerwowym i od oddziaływania na jej stan funkcjo- nalny innych narzšdów organizmu, a głównie układów wy- dzielania wewnętrznego (dokrewnego), kršżenia i oddecho- wego. Ogólny stan zdrowia lub wyczerpania, zmęczenia, rów- nież wpływa na warunki przeżywania emocji. Druga grupa czynników warunkujšcych przebieg rozwoju uczuć wišże się z oddziaływaniem zewnętrznego, przede wszystkim społecznego rodowiska. Na czoło wysuwa- jš się tu wszystkie celowe zachowania Judzi dorosłych (wy- chowawców w rodzinie, szkole i in.), które kierujš i modelujš w optymalny sposób przebieg procesów rozwojowych. Brak kierowniczej ingerencji powoduje powstawanie wypaczeń, zaburzeń życia emocjonalnego, oddalanie się wyników wy- chowania od akceptowanego modelu uczuciowoci człowieka i drogi jej formowania się. Oprócz zorganizowanych celowo rodowisk wychowujš- cych na rozwój dziecka wpływajš sytuacje, zdarzenia nie- kontrolowane, przypadkowo pojawiajšce się w jego oto- czeniu. Ich znaczenie bywa rozmaite, znajduje się tu bowiem ródło zarówno korzystnych, jak i niekorzystnych doznań i dowiadczeń. Te ostatnie mogš być przedmiotem oddziały- wań reedukujšcych, a więc w jakim zakresie korekcyjnych. Pamiętajšc o roli otoczenia i samokontroli w rozwoju oso- bowoci, a w tym uczuć, wskażemy następny czynnik, równie jak scharakteryzowane poprzednio doniosły: aktywnoć człowieka. Podstawowym warunkiem rozwoju wszystkich funkcji organizmu wraz z psychicznymi jest działanie, po- sługiwanie się nimi w zwyczajnych, codziennych okoliczno- ciach życia. Ich sprawnoć i doskonalenie wymaga ćwiczenia i dowiadczeń. Ilociowy i jakociowy rozwój uczuć dokonuje się wówczas, gdy dziecko ma różnorodne w miarę moż- noci celowo dobrane sposobnoci ich przeżywania, gdy styka się ze ródłami wzbudzajšcymi pojawianie się procesów emocjonalnych. Więzi uczuciowe, np. koleżeństwo i przyjań, mogš poja- wić się tylko w odpowiednio przebiegajšcych interakcjach, w okrelonych, jeli chodzi o specyficzne właciwoci, sto- sunkach międzyludzkich. Jeżeli mylimy o zamierzonym wpływie wychowawczym, którego celem głównym ma być odpowiednie modelowanie przebiegu rozwoju uczuć, to chodzi przede wszystkim o orga- nizowanie aktywnoci dziecka i dorastajšcego oraz warunków bezporednio wpływajšcych na jej rodzaj. Wskazane powyżej problemy sš omówione w kolejnych rozdziałach tego tomu Biblioteki Psychologicznej". Przedsta- wiono w nich najważniejsze przejawy zróżnicowanego życia uczuciowego u noworodka i niemowlęcia, w wieku poniemo- wlęcym i przedszkolnym, w młodszym wieku szkolnym oraz w okresie dorastania. Taki sposób charakteryzowania przemian zachodzšcych w kształtowaniu się emocjonalnoci powinien ułatwić zrozumienie dzieci i młodzieży, których rozwojem kierujemy w poszczególnych okresach ontogenezy. Rola uczuć w życiu człowieka Co to sš uczucia? Człowiek orientuje się w rzeczywistoci, która jest terenem jego różnorakiej aktywnoci, za porednictwem treci proce- sów psychicznych, odzwierciedlajšcych otaczajšcy go wiat. Spostrzegamy przedmioty, ludzi i ich zachowanie się, zdaje- my sobie sprawę z ich wyglšdu, rozmieszczenia, właciwoci fizycznych. Wyobrażamy sobie to, co w danej chwili jest niedostępne spostrzeganiu poprzez zmysły, a z czym kiedy zetknęlimy się bezporednio. Mylimy o minionych zdarze- niach, o teraniejszoci i przyszłoci. Sš to procesy poznaw- cze cile powišzane funkcjami, dzięki czemu możemy od- zwierciedlać wiat w pełny sposób, przeżywajšc równoczenie obraz rzeczy i niedostrzegalne ich cechy za pomocš myli. , Wród procesów psychicznych, prócz poznawczych, wy- różniamy uczucia. Sš to takie przeżycia, jak miłoć, zazdroć, tęsknota i wiele innych. Współwystępujš one i w pewnym sensie współdziałajš z procesami poznawczymi wpływajšc na ich przebieg i treć oraz wzajemnie ulegajšc kierowniczej funkcji procesów poznawczych. Te obopólne zwišzki pozna- my w przebiegu ich rozwoju i kształtowania się. Uczucia także odzwierciedlajš wiat, umożliwiajš oriento- wanie się w rzeczywistoci. Wyraża się w nich stosunek jed- nostki do poszczególnych fragmentów otoczenia, _,' Wród uczuć wyróżnia się e mocje. (Zalicza się je do pier- wotnych funkcji psychicznych człowieka, wspólnych ludziom li i zwierzętom znajdujšcym się na wyższych poziomach rozwoju ewolucyjnego. Sš to na przykład strach i gniew. I. P. Pawłów zwrócił uwagę na znamienny zwišzek uczuć z procesami poznawczymi już na poziomie odruchów bezwa- runkowych. Gdy organizm znajdzie się w nowych warunkach, uruchamia się dziedziczny odruch, ustawiajšcy organizm i je- go narzšdy odbiorcze tak, aby można było zorientować się w otoczeniu. Jest to więc odruch badawczy, który Pawłów na- zwał odruchem ,,Có to takiego?"1. W tej sytuacji występuje równoczenie proces emocjonalny o charakterze przestrachu, tremy, uczuć niepewnoci, ponieważ nieznana sytuacja może zawierać ...
ed1280