z-przeszlosci.pdf

(455 KB) Pobierz
Ta lektura,
podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie
wolnelektury.pl.
Utwór opracowany został w ramach projektu
Wolne Lektury
przez
fun-
dację Nowoczesna Polska.
MARIA KONOPNICKA
Z przeszłości. Fragmenty dramatycz-
ne
Hypatia
Hypatia, córka sławnego matematyka Teona¹, urodziła się w Aleksandrii, przy końcu
IV wieku. Obdarzona bystrym i podniosłym umysłem, poświęciwszy się naukom pod
kierunkiem ojca swojego, wkrótce przewyższyła go w sławie. Wstąpiwszy do szkoły pla-
tońskiej², wykładała słuchaczom wszelkie działy filozofii i matematyki z właściwą sobie
poważną swobodą słowa, traktując wielkich mężów godnie i roztropnie. Napisała
anon
astronomiczny³
i komentarz do Diophanta⁴, jak również do
oni a sto c e a
Apolloniu-
sza⁵.
Piękna i kształtna, była w życiu sprawiedliwą i niepokalaną. Współobywatele czcili ją
dla jej szczególnej skromności — i z podziwem o niej mówili⁶. Wykłady swoje rozpoczy-
nała zwykle od matematyki, a oparłszy się o jedną z jej niezbitych podstaw, zstępowała
w pełnej siły i trafności dedukcji do różnych działów wiedzy, objętych wówczas wspól-
ną filozofii nazwą⁷. W liczbie uczniów tej młodej poganki, której audytorium stanowiło
wszystko, co było świetnym i wykwintnym w Aleksandrii, znajdowało się nawet wie-
lu chrześcijan; między innymi Synesius z Cyreny⁸, późniejszy biskup Ptolemaidy, który
w listach swoich złożył hołd wzniosłemu umysłowi Hypatii⁹.
Tak świetne powodzenie młodej filozofki, która objęła dziedzictwo dwuwiekowej sła-
wy wielkich aleksandryjskich myślicieli, wzbudziło niechęć w duchowieństwie, pożądają-
cym niepodzielnej nad umysłami władzy. Niechęć ta, wzrastając stopniowo, sprowadziła
nareszcie tragiczne rozwiązanie, które tak opisuje Wolf w przytoczonym już dziele swo-
im,
ulierum graecorum ragmenta
(Hamburg  r.): „Zdarzyło się raz, iż Cyryl¹⁰, bi-
¹
eon z le sandrii
(ok.  – ok. ) — gr. matematyk i astronom, ostatni przełożony Biblioteki Alek-
sandryjskiej, ojciec Hypatii.
²sz
oła plato s a
— tu: grupująca zwolenników neoplatonizmu, filozofii powstałej w II wieku n.e. pod
wpływem nauczania Platona oraz pogańskiej myśli religijnej.
³napisała „Kanon astronomiczny” — wg źródła z X w. Obecnie uważa się, że nie chodzi o oryginalną pracę
Hypatii, lecz o opracowane przez nią nowe wydanie
lgamestu,
kompendium astronomicznego Ptolemeusza lub
o nową redakcję astronomicznych
a lic podr cznyc
, tego samego uczonego.
⁴
omentarz do iop anta
— komentarz do
rytmety i
Diofantosa (–), działającego w Aleksandrii
wybitnego gr. matematyka, który zajmował się metodami rozwiązywania równań algebraicznych.
⁵„Konika”
polloniusza
—
oni a
(gr.:
to o e)
to cenione dzieło o krzywych stożkowych, autorstwa
Apolloniusza z Pergi (ok.  – ok.  p.n.e.), wybitnego gr. matematyka i astronoma, działającego w Alek-
sandrii.
⁶
z po i em o nie m ili
— J. Ch. Wolf,
ulierum graecorum ragmenta.
[przypis autorski]
do r nyc
iał
ie y o tyc
czas sp ln lozo i naz
— [por.] Socrates,
⁷zst
po ała
Historiae ecclesiasticae
[Sokrates Scholastyk,
Historia ościoła],
lib. VII, cap. . [przypis autorski]
⁸
ynesiusz z yreny
(–) — filozof neoplatoński, ojciec Kościoła, biskup miasta Ptolemaida w Cyre-
najce (płn.-wsch .Libia), uczeń Hypatii z Aleksandrii.
⁹
ynesius z yreny
listac s oic
—
ynesii episcopi yrenaei epistolae,
wyd. w Bazylei . [przypis
autorski]
¹⁰
yryl z le sandrii
(–) — hierarcha kościelny, teolog, święty; zaliczany do tzw. Ojców oraz Dokto-
rów Kościoła; niezwykle majętny, objął urząd patriarchy Aleksandrii () po swoim stryju; zaciekle zwalczał
oponentów religijnych i politycznych; intensywnie zaangażowany w spory chrystologiczne; odegrał kluczo-
wą, dominującą rolę podczas pierwszego soboru w Efezie (); jego nauczanie (formuła „unii hipostatycznej”,
skup kościoła chrześcijańskiego, przechodząc około domu Hypatii, ujrzał był wielki tłum,
tak koni, jak ludzi, z których jedni zbliżali się, inni oddalali, inni wreszcie pozostawali
na miejscu. I kiedy zapytał, co by to był za tłum i z jakiego powodu takie zbiegowi-
sko, odpowiadali mu przechodnie, że to tak odwiedzają Hypatię filozofkę i że to jest jej
dom. O czym dowiedziawszy się Cyryl, powziął taka zawiść, że poprzysiągł jej śmierć —
i to śmierć najhaniebniejszą. Gdy tedy Hypatia, według zwyczaju, wydalała się¹¹ z domu,
wielu namiętnych, wyzutych z bojaźni bożej ludzi, prowadzonych przez Piotra lektora¹²,
zmówiwszy się, ściągnęli ją z woza¹³ w pobliżu kościoła, zwanego
esareum¹⁴,
a obna-
żywszy z szat, okrutnie zabili, rozszarpane jej ciało kawałkami rozrzucając po mieście.
Stało się to w czwartym roku biskupstwa Cyryla, za konsulów Honoriusza dziesiątego
i Teodozjusza szóstego, w miesiącu marcu, podczas wielkiego postu”.
o rze e¹⁵ mors ie na pra o ida iały porty
¹⁶
domu Hypatii na le o przysta i rozpa-
lon latarni Faros¹⁷. urza. oc. zecz ie e si
le sandrii r. .
Burza
Z burzą mi spadasz! Myślałbym, żeś przebył
Przestrzeń, dzielącą cię od Aleksandrii,
Na chmurze jako na czarnym rumaku…
Żeś go popędzał wichrem jako biczem…
I żeś błyskawic ostrogi złociste
W obadwa¹⁸ boki wbijał mu zdyszane…
Cały gościniec od Nitrii¹⁹ aż tutaj
Grzmiał pod kopytem twojego rumaka…
A nawałnica, rwąc cedry²⁰ i palmy,
Długim ich włosem zmiatała twą drogę…
Przybywasz wreszcie jako duch, z rozwianym
Na wiatr kapturem…
grzmot zmaga si
…Grom wita cię salwą!
²¹
młody mnic z g r itrii
Ach, co słów próżnych! co słów!… Cicho!… cicho!…
Może ktoś słyszeć…
zjednoczenia dwóch natur w Chrystusie) odegrało ważną rolę w sporach chrystologicznych i ukształtowało
późniejszą doktrynę.
¹¹
ydala si
(daw.) — opuszczać jakieś miejsce.
¹²le
tor
— niska funkcja kościelna, powiązana z odczytywaniem agmentów Biblii podczas nabożeństw.
¹³z
oza
— dziś popr. forma D.: z wozu.
¹⁴
esareum
(łac.
aesareum)
a.
ezareum
— pierwotnie świątynia ku czci Gajusza Juliusza Cezara, ufun-
dowana po jego śmierci przez jego kochankę, Kleopatrę VII, ostatnią królową hellenistycznego Egiptu. Pod
koniec IV w. zamieniona na kościół chrześcijański.
¹⁵po
rze e
— wybrzeże, pas ziemi wzdłuż brzegu morza a. rzeki.
¹⁶porty — popularny w staroż. architekturze greckiej i rzymskiej rodzaj otwartej ontowej części budowli
z rzędem kolumn wspierających dach.
¹⁷rozpalona
latarnia Faros
— latarnia morska na przybrzeżnej wysepce Faros, w pobliżu Aleksandrii, je-
den z siedmiu staroż. cudów świata. Zbudowana za panowania pierwszych Ptolemeuszy (ok. – p.n.e.),
mierzyła ok.  m wysokości; na szczycie po zmroku rozpalano ogień, którego światło wzmacniały metalowe
zwierciadła.
¹⁸o
ad a
(daw.) — obydwa.
¹⁹
itria
— tereny wokół Jezior Sodowych, zwane też pustynią nitryjską, na zach. od Delty Nilu, kilka-
dziesiąt km na płd. od Aleksandrii (ob. dolina Wadi an-Natrun). Od IV w. centrum egip. życia pustelniczego
i monastycznego, w V w. zamieszkiwane przez kilka tysięcy mnichów.
²⁰cedr — drzewo iglaste z rodziny sosnowatych, rosnące w górach krajów śródziemnomorskich.
²¹
moniusz,
właśc.
mmoniusz
(z łac.) a.
mmonios
(gr.), mnich nitryjski — imię postaci historycznej: jeden
z grupy  uzbrojonych mnichów nitryjskich przybyłych na pomoc patriarsze Aleksandrii, biskupowi Cyry-
lowi, skonfliktowanemu z cywilnymi władzami miasta, broniącymi praw niechrześcijańskich obywateli. Mnisi
otoczyli powóz prefekta Orestesa, a Ammoniusz ranił go w głowę kamieniem. Napastnika pojmano i skazano
na publiczną śmierć na torturach. Ciało Ammoniusza Cyryl wystawił w kościele ogłaszając go męczennikiem.
Z przeszłości. Fragmenty dramatyczne
Co? przez Boga w niebie!
Taki w naturze dzisiaj straszny zamęt,
Że ledwo mogę usłyszeć sam siebie…
Czyś ty zapomniał, że ja od lat pięciu
Krzyczę w obadwa głuche miasta uszy
Wyjątki z Pisma?… Głos mi się naciągnął
Jak bęben… musi grzmieć, gdy go poruszą
Cóż tu nowego? Wezwałeś mnie…
Słuchaj,
Wszystko wre w mieście… lub kipi jak wrzątek…
Oddechy parą są rozpłomienioną…
Myśli — ukropem… słowa — sykiem żaru,
Kiedy nań padnie jadu lub krwi kropla…
Nie ma dnia tego — i nie ma tej nocy,
Żeby morderstwa czerwona kometa
Nie przeleciała nad miastem wzburzonym…
Od czasu, kiedy padła synagoga
Pod toporami chrześcijan, sprośni²² Żydzi
W zemście się swojej złączyli z pogaństwem²³…
Wczoraj w ulicy, dziś w amfiteatrze,
A jutro może w pałacu biskupa
Znajdziesz nóż krwawy, mordercę i trupa.
Wiara
Jak to, na Boga! Czyż braknie wam siły,
By zgnieść garść nędznych, rozproszonych pogan,
Którym zwalono ołtarze — i bogi —
I których szczuje prawo jako zwierza²⁴?
Nie tak są słabi, jak mniemasz; ich siła
Tkwi jeszcze w każdym odłamie kamienia
Zburzonych świątyń — i zda się przenikać
Całe to miasto tchem jakimś subtelnym,
Który głów tyle odurzył… Gnostycy²⁵
Nasi, to duchy zrodzone z ich ducha…
Kogóż wydała sławna nasza szkoła
Katechetyczna?… Tytusa Klemensa²⁶,
²²sprośny (daw.) — występny, potworny, godny potępienia.
²³
iedy padła synagoga
y i
zemście z poga st em
— kiedy sprowokowani Żydzi dokonali ataku na
chrześcijan, biskup Aleksandrii, Cyryl, zorganizował niszczenie synagog i plądrowanie domów oraz wygnanie
żydowskiej ludności z miasta ( r.); jego poprzednik, Teofil, przewodził tłumom, które burzyły pogańskie
świątynie.
²⁴pogan
t rym z alono ołtarze
i t ryc szczu e pra o
— cesarz Teodozjusz od roku  serią dekretów
zaprowadził konsekwentne, szeroko zakrojone prześladowania: ogłosił wyznanie nicejskie chrześcijaństwa religią
panującą, wydawał decyzje likwidacji pozostałych instytucji i obyczajów pogańskich, zakazał sprawowania ofiar
i odwiedzania świątyń, nakazywał zamykanie obiektów i miejsc kultu, aprobował i wspierał ich niszczenie na
terenie całego państwa.
²⁵gnostycy — wyznawcy gnostycyzmu (z gr.
gnosis:
poznanie), prądu rel.-filoz. kwitnącego w II-III w., gł.
w Egipcie i Syrii, który łączył idee hellenistycznego platonizmu z elementami ze źródeł chrześcijańskich i ży-
dowskich. Gnostyków cechował mistycyzm i silny dualizm: przekonanie o tym, że człowiek jako istota ducho-
wa został uwięziony w złym świecie materii, stworzonym przez Demiurga, będącego bytem niższym od Boga,
a sposobem wyzwolenia duszy z materii jest poznanie duchowe.
²⁶
itus Fla ius lemens,
znany jako
lemens le sandry s i
(ok.  – ok. ) — gr. filozof i teolog wcze-
snochrześc., nauczyciel Orygenesa; jego teologia wykazywała bardzo silne wpływy filozofii hellenistycznej, gł.
Z przeszłości. Fragmenty dramatyczne
Którego w rzędzie swoich filozofów
Hellenizm może policzyć bez błędu;
Orygenesa²⁷, który całą siłę
Potężnej swojej wymowy obracał
Na to, by błahy platonizm zjednoczyć
Z wiarą w Chrystusa: Justyna²⁸, co mniemał,
Że filozofia grecka jest tą drogą,
Która prowadzi wprost do objawienia…
I innych wielu, których już pomijam.
Dziś, gdy ci mówią, że: »nie ma nauki,
Której by wiara nie wspierała« — nie wiesz,
Czy przytaczają Arystotelesa²⁹,
Czy też proroka… a z dysput uczonych
Widzisz zbyt jasno, że pod wpływem tego
Powietrza, którym tak długo oddychał
Aleksandryjskich zastęp Ptolomejów³⁰,
W znacznej się części zatarła różnica
Między Chrystusa słowem — a Platona…
Czy myślisz, że te ariańskie wywody³¹
O Trójcy, albo błędy nestorianów³²
Powstać by mogły w kościele, gdzie pycha
Akademickich rozpraw jest nieznaną?
Na Boga! Jeśli każdy już w tym mieście
Chce filozofem być, na co im biskup?
Władza Cyryla nie jestże³³ złudzeniem?…
platońskiej i stoickiej; za właściwe odczytywanie Biblii uważał interpretację symboliczną i mistyczną, z zasto-
sowaniem koncepcji platońskich.
²⁷
rygenes
(ok. –) — gr. filozof i teolog wczesnochrześc. z Aleksandrii; zdobył wielki autorytet jako
pierwszy z uczonych chrześc., erudyta i płodny autor, szczególnie komentarzy do Biblii, którą interpretował
symbolicznie i alegorycznie; ukształtował tradycję filoz.-teolog. szkoły aleksandryjskiej, opartą na koncepcjach
neoplatońskich; w późniejszych czasach w głównym nurcie chrześc. niektóre jego poglądy stały się kontrower-
syjne, część potępiono.
²⁸
ustyn
a.
ustyn
czenni
(ok. –) — filozof i autor wczesnochrześc.; występował w obronie nowej
wiary przeciwko poganom i żydom; pierwszy filozof chrześc., zaadoptował stoicką doktrynę „zapładniającego
Słowa”, stwierdzając, że prawda objawiona została zaszczepiona wszystkim ludziom, jej elementy można znaleźć
również poza chrześcijaństwem, w naukach największych filozofów.
²⁹
rystoteles
(– p.n.e.) — gr. filozof i przyrodoznawca, zajmujący się również teorią państwa i pra-
wa, ekonomiką i logiką formalną; najwszechstronniejszy z uczonych staroż., osobisty nauczyciel Aleksandra
Wielkiego; jego dorobek i system filozoficzny wywarły wielki wpływ na rozwój nauki i filozofii europejskiej,
zwłaszcza w średniowieczu.
³⁰
toleme o ie
— dziś popr.:
tolemeusze,
dynastia pochodzenia macedońskiego panująca w staroż. Egipcie
w latach – p.n.e., założona przez jednego z wodzów Aleksandra Wielkiego, Ptolemeusza (gr.
tolema os)
I Sotera. Nazwa dynastii pochodzi od imienia założyciela oraz kolejnych władców, którzy nosili to samo imię.
Pod rządami Ptolemeuszy stolica ich państwa, Aleksandria, stała się największym miastem świata śródziemno-
morskiego oraz głównym centrum nauki i kultury hellenistycznej. Po śmierci ostatniej władczyni, Kleopatry
VII, Egipt został prowincją rzymską.
³¹aria
s ie y ody o r cy
— Ariusz (ok. –), duchowny i teolog z Aleksandrii, stwierdzał, że Syn
Boży, jako zrodzony przez wiecznego Boga, musiał mieć początek, więc nie był równy Bogu, lecz, mimo bo-
skości, niższy w hierarchii bytów. Wystąpienie Ariusza silnie spolaryzowało chrześcijaństwo, co doprowadziło
do zwołania w  soboru nicejskiego, na którym uchwalono, że Syn Boży jest całkowicie równy Bogu Ojcu
i taki sam co do istoty. Wyznaczyło to pierwszy etap formułowania doktryny Trójcy Świętej (statusu Ducha
Świętego nie ustalono). Rozstrzygnięcie nie zostało powszechnie przyjęte i mający wielu wyznawców arianizm
do  r. cieszył się nawet poparciem cesarzy.
³²nestorianie — wyznanie chrześc. wywodzące się z poglądów chrystologicznych Nestoriusza (–), mni-
cha antiocheńskiego, który po objęciu urzędu patriarchy Konstantynopola (–), zaczął podkreślać w kaza-
niach potrzebę rozróżniania odrębności boskiej i ludzkiej natury Chrystusa, m.in. krytykując termin
eoto os
(gr.: rodzicielka Boga) jako mylący i proponując w zamian
ristoto os
(gr.: rodzicielka Chrystusa). Na soborze
efeskim (), zdominowanym przez biskupa Cyryla, patriarchę rywalizującej z Konstantynopolem i Antiochią
Aleksandrii, Nestoriusza potępiono, usunięto z urzędu i wygnano. Prześladowani nestorianie uciekli do Per-
sji, skąd prowadzili intensywną akcję misyjną na wschodzie, od Azji Środkowej po Chiny. Za życia Hypatii
nestorianizm jeszcze nie istniał.
³³nie
est e
— konstrukcja z partykułą -że; znaczenie: czyż nie jest.
Z przeszłości. Fragmenty dramatyczne

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin