Michał Bobrzyński - (1876) „Kazania Sejmowe” Skargi.pdf

(3204 KB) Pobierz

Wykład publiczny

MICHAŁA BOBRZYŃSKIEGO

miany w d. 29 marca 1876 r.

W KRAKOWIE.

KAZANIA SEJMOWE SKARGI

W KEAKOWIE.

NAKŁADEM I DRUKIEM WŁ. L. ANCZYCA I SPÓŁKI,

pod zarządem St. Gralichowskiego.

Biblioteka Narodowa

Warszawa

30001005002789

1\ ajświetniejsze karty nowszych dziejów Rzeczypospolitej

polskiej przypadają niewątpliwie na wiek siedemnasty. Wi

dok narodu, który zespoliwszy się wewnętrznie podnosi się

wobec Europy jako groźna na całej północy i wschodzie

militarna potęga, który zgromiwszy kilkakrotnie Szwedów

i chwilowo znowu przez nich zawojowany, wielkićm patryo-

tyczném wysileniem wydobywa się z ich mocy, obce za

stępy z kraju wyrzuca i za morze je ściga, który stutysięcz

nym tłumom bisurmańskim staje jako przedmurze chrześci

jaństwa, a pod Wiedniem siłę półksiężyca ostatecznie łamie...

widok ten, imponujący każdemu, sprawiedliwą nas napełnia

radością i dumą. A jednak wszystkie te wspomnienia Kir-

cholmu, Kłuszyna, Chocima i Wiednia nie są w stanie uwagi

naszej dłużej przy sobie utrzymać, bo myśl nasza i serce

nasze ciągnie nas nieprzeparcie w wiek XVIty, w Zygmun-

towskie czasy. Im bliżej się im przypatrujemy, im je dokła

dniej badamy, tern czasy te większy na nas wywierają urok.

Dlaczego? zwykle w to nie wchodzimy, dość że jesteśmy

pod urokiem, że czujemy się ogrzani i oświetleni tém słoń

cem, któremu w obrazie naszego mistrza, na Zygmuntow-

skim dzwonie, nie mogliśmy się niedawno do syta napatrzyć.

Pytanie „dlaczego?" powraca jednak dla historyka, który

w wieku szesnastym nie może odnaleść ani tćj siły i roz

maitości charakteru w panujących, ani tych tryumfów na-

rodu, które tak tłumnie występują na tle XVlIgo stulecia.

Historyk sięga więc głąbiej, w stosunki wewnętrzne, my

śląc że odkrył z łatwością zagadką, skoro w wieku chwały

orężnej znalazł smutne rokosze, znalazł wojny kozackie,

znalazł najwyższy wyraz anarchii — liberum veto. Ale wkrótce

przychodzi mu na myśl, że złe wewnętrzne, które tak ja

skrawo wystąpiło za Jana Kazimierza, istniało już za cza

sów Zygmuntów, że swawola szlachty, wojna kokoszą, roz

terki religijne, pierwsze elekcye, niepohamowana buta panów —

dość wspomnieć gniazdo Zborowskich — wszystko to trawiło

sam rdzeń Rzeczypospolitej już w XVI stuleciu. Odpowiedź

na pytanie nie jest więc łatwą, a po głębokim namyśle

w tém ją dopiero znajdziemy, że naród polski w wieku

XVII patrzy się już na swój rozstrój i upadek wewnętrzny

obojętnie, bezmyślnie, kiedy przeciwnie w wieku XVltym

czuje złe, które go trawi i zrywa się nieustannie, aby się

z niego otrząsnąć. Ta samowiedza w narodzie, to nieustanne

kuszenie się o rozwiązanie najwyższych zagadnień ludzkości,

te wspaniałe kolejne usiłowania naprawy wyciskają na cza

sach Zygmuntowskich niezatarte piętno wyższości, czynią

je pełnemi treści, budzą najwyższy, najszczytniejszy interes.

szlachty, która, powołana świeżo do udziału w politycznćm

życiu, nie była jeszcze do życia tego dojrzałą, a wodzona

na pasku przez możnych, udaremniała najmądrzejsze usiło-

Avania króla, na swoją widoczną szkodę, a na rzecz ura

żonej ambicyi panów lub zagrożonego ich stanowiska. Wojna

kokoszą z r. 1636 jest już świadectwem tak smutném ogól

nego rozstroju, wróżbą tak nieszczęśliwą, że należało zwąt

pić , czy społeczeństwo, które się do tego stopnia rozprzę-

gło, zdoła się jeszcze pod jakićmkolwiek hasłem do pracy

organicznej skupić, do jednolitego silnego występu nakłonić.

Potrzeba było jakiejś nowej, nieznanej idei, któraby mogła

wszystkiemi umysłami gwałtownie wstrząsnąć i w jednym

je popchnąć kierunku. Tylko idea religijna posiadała tę siłę.

Widzimy też rzeczywiście, że reformacya w pierwszym

swoim gwałtownym występie takim się objawiła skutkiem.

Nie wchodzimy tu w jéj wewnętrzną wartość, nie zapusz

czamy się w rozbiór ważnego pytania, czy myśl kościoła

narodowego miała rzeczywistą podstawę w charakterze i uspo

sobieniu narodu, zaznaczamy jedynie fakt, że w pierwszej

chwili, kiedy myśl ta wydobyła się na jaw, w pierwszej

połowie panowania Zygmunta Augusta, szlachta, która nie

dawno przedstawiła obraz takiego rozprzężenia pod Lwo

wem, która jeszcze na sejmie z r. 1548 w sprawie małżeń

stwa królewskiego z Barbarą obcym dała się powodować

wpływom, zmieniła się nie do poznania. Terroryzm reli

gijny skupia jej wszystkie dążenia, izba poselska staje na

czele i występuje z polityczno-kościelnym programem we

wnętrznej reformy, do którego należy także naprawa szkół

i unia wszystkich krajów wchodzących w skład Rzeczy

pospolitej. Modrzewski, Przy łuski, Marycki program ten

uzasadniają w swych dziełach; Siennicki, Leszczyński, Przy-

jemski, Niemojewski kierują jego przeprowadzeniem na polu

sejmowćm. Duchowieństwo wyższe, które nader podówczas

upadło, dość wspomnieć takich Uchańskich, Zebrzydow-

Spojrzyjmy, o ile czas na to pozwala, na te wielkie

usiłowania XVIgo stulecia.

Rozpoczyna je Zygmunt Stary ze szczupłćm gronem

mężów, których bystre jego oko umiało wśród ciżby dwora

ków dopatrzyć i którzy podniesieni na najwyższe dostojeń

stwa umieli dzielić z królem jego niezachwianą powagę,

głębsze zrozumienie rzeczy i usilną pracę. Wszystkie atoli

reformy podjęte przez Zygmunta Starego na

polu ustawo

dawstwa, wojskowości i skarbowości, rozbiły się o opór

skicli, Drojohewskieh, zapomina o swém powołaniu, kokie

tuje z ruchem reformacyjnym, byleby za te ceną uratować

swe dziesięeinne snopy. Ludzie, którzyby zdolni byli z prze

ciwnym programem wystąpić, jak Ilozyusz i Kromer, nie

znalazłszy poparcia, ustępują z pola walki i gotują się na

późniejsze czasy. Szlachta tak jest do reformy kościelnej sfa-

natyzowaną, że chwilami zdaje się być gotową do ustępstw

na rzecz władzy królewskiej , byleby Zygmunt August myśl

jéj pieszczoną, kościół narodowy, urzeczywistnił. Atoli Zyg

munt August nie odziedziczył po swoim rodzicu jego stało

ści przekonania i zasad. Prawdziwy Hamlet naszych dziejów

nie zdobył się na to, ażeby jako monarcha katolicki otwar

cie przeciw reformacyi wystąpić, nie odważy) się aa to,

ażeby 'zerwać z Rzymem i reformacyę poprzeć. Wahanie to

ustawiczne podkopało powagę tronu, siało się otuchą dla

żywiołów anarchicznych reprezentowanych podówczas prze

ważnie w senacie, udaremniło projekt reformy szlacheckiej

w istotnych jéj punktach. Zamiast jedności religijnej i pa

nującego kościoła otrzymała Polska tolerancyę, rozdział ko

ścioła od państwa wątpliwej wartości ; z projektowanej re

formy politycznej utrzymało się tylko wojsko kwarciane, na

rewindykacyi roztrwonionych dóbr królewskich oparte; z za

mierzonej unii ścisłej centralistycznej tylko unia lubelska,

ze zgubnym dualizmem w rządzie, uświęcająca prawo wol

nej elekcyi bez ujęcia go w pewne określone karby. Zu

pełnym rozstrojem wewnętrznym kończyło sic też pano

wanie ostatniego Jagiellona, a nowa gwiazda, jaka we

szła na widnokręgu polskim, wielki doktryner Jan Za

mojski, ujął na polach elekcyjnych wszechwładztwo czyli

anarchię szlachecką w dogmata ściśle sformułowane, naj-

zgubnićj uzasadnione.

W rozpaczliwém tern położeniu nie opuściła jednak

kraju naszego Opatrzność. Na dane przez nią hasło rozbitki

gromadzą się w nieliczny wprawdzie ale silny przekonaniem

zastęp, na którego czele staje osiwiały w zapasach religij

nych Hozyusz i żarliwy Stanisław Karnkowski. Pod sztan

darem katolicyzmu skupiają ślę wszystkie siły żywotne,

Zamojski zmienia swe przekonania, na tronie zasiada dzielny

Stefan Batory, a król ten wychowany w aryanizmie ocenia

przecież bystrym wzrokiem, że reformacya po stanowczej

przegranej nie jest już żywi ' im politycznym dodatnim ;

uznaje w idei katolickiej jedyną siłę zdolną do zwalczenia

anarchii i w tym jawnym celu łączy się z tą świeżo powsta

jącą potęgą. Rozpoczyna się epopeja wojenna, która rozgo

rączkowane sporami religijnemi umysły narodu na inne pole

zwraca — a na wewnątrz dzieło politycznego odrodzenia,

zjednoczenia kościoła i wzmocnienia tronu. Padają pod to

porem kata głowy Ościka i Samuela . sad sejmowy na Krzy

sztofa Zborowskiego ogłasza infamię. Nagły zgon Batorego

na chwilę tylko przerywa tę p.iacę, bo chwytają wkrótce

z nietakim może talentem, ale z równćm przekonaniem i z nie

małym charakterem Zygmunt trzeci. Wówczas to jako nie

zrównany szermierz odrodzenia politycznego w duchu kato

lickim występuje ksiądz Piotr Skarga Pawęski. Już w pierw

szej jego próbie, w piśmie przeciw konfederacyi z roku

1573, zapewniającej wolność wszystkim

religijnym wyzna-

niom, widzimy zapowiedź jego późniejszej działalności i pracy.

Długo jednak musiał się słowem i pismem zaprawiać Skarga

do boju, zanim w r. 1588 zdobył sobie kazalnicę sejmową,

stanowisko, na którćm dopiero talent jego niepospolity w peł-

ném mógł zabłysnąć świetle. Było uświęcone zwyczajem, że

sejm w pełnym swym składzie, to jest król, senat i izba

poselska uczestniczyli przed otwarciem i po zamknięciu obrad,

oraz każdej niedzieli wśród sejmu przypadającej w uroczy-

stem nabożeństwie, którego najwyższym niemal punktem

było kazanie do okoliczności zastosowane, politycznej treści.

Kaznodzieja królewski, który z prawa i obowiązku dzierżył

kazalnicę sejmewą, miał tu wielkie zadanie, ażeby narodowi

•

umysł narodu do polemiki politycznej, w której na tle mnó

stwa drobnych, zajadliwie namiętnych pisemek wydobywały

się przedewszystkiem dziełka pisane w postaci dyalogów pla

tońskich z niezrównaną werwą i życiem. Celowali w tym

rodzaju Stanisław Orzechowski i Łukasz Górnicki. Odradza

jący się wreszcie z końcem tego wieku katolicyzm, przy

swoiwszy literaturze swej politycznej wszystkie formy po

przednio wynalezione, stworzył rzecz nową, pierwej nieznaną:

Kazania sejmowe. Powiedzmy lepiej, rzecz tę stworzył ory

ginalnie Skarga. Kaznodzieje bowiem królewscy miewali

wprawdzie i przedtem wśród sejmów kazania, atoli pierwszy

Skarga pojął potęgę swego stanowiska, on pierwszy wstą

piwszy na kazalnicę sejmową ogłosił się „posłem, ale nie

z jednego powiatu", on też pierwszy odezwał się w kościele

z mową na wskroś politycznej treści i z tego wzniosłego

miejsca wygłosił narodowi w wielkich rysach program od

rodzenia Rzpltéj. Odtąd więc kazania sejmowe, rozpowszech

nione drukiem, nabrały nowego znaczenia, stały się jedną

tych dróg i postaci, jakie obierała literatura polityczna

ówczesna, aby do umysłów narodu trafić, ażeby do jego

przekonania przemówić. Co więcej, kiedy wszystkie poprze

dnie polityczne dzieła i pisma przemawiały do rozumu, do

wykształcenia, do ambicyi i dumy narodu, kazania Skargi

odezwały się niemal pierwsze do jego uczuć i poruszeniem

téj najtkliwszćj struny zdobyły sobie najgłębszy wpływ, naj

silniejszy rozgłos. Przypatrzmy się ich wzniosłej a tak prze

źroczystej, tak jasnej wewnętrznej budowie.

II.

„Zjechaliście się w imię Pańskie, od tego rozpo

czyna Skarga*), na opatrowanie niebezpieczności ko-

*) Wyd. Bibl. polskiej Turowskiego w Krakowie 1857. Kaz. I. str. 1.

zgromadzonemn przez swoich reprezentantów skreślić stano

wisko kościoła katolickiego wobec państwa i społeczeństwa

polskiego i ze stanowiska tego prace sejmowe oświecić,

miał sposobność do skupienia w jednym obrazie całej dzia

łalności kościoła w tym kierunku podjętej i nakreślenia jej

dalszego programn. Nie było zaś w kościele polskim nikogo,

ktoby z zadania tego umiał wywiązać się tak świetnie, tak

porywająco, jak to właśnie uczynił Skarga. Szczęściem dla

nas nie poprzestał Skarga na wygłoszeniu kazań wobec sej

mujących stanów. Pragnąc bowiem, ażeby zasady i poglądy,

jakie z kazalnicy sejmowej rozwijał, stały się udziałem ca

łego narodu, streścił je jako całość ściśle w sobie zam

kniętą i wydał pod tytułem powszechnie znanym „Kazań

sejmowych."

W ten sposób powstał jeden z najpiękniejszych po

mników literatury naszej politycznej piętnastego i szesnastego

stólecia. Literatura ta, zaiste olbrzymia, rysując się na ogól-

ném'tle wymowy parlamentarnej, rozpoczęła od traktatów

czyli uczonych rozpraw, w których, jak n. p. w głośnym

traktacie Zaborowskiego zdrowe poglądy i myśli wydoby

wały się z mozołem z pod scliolastycznéj formy, a błysnęła

nagle w genialnym, wyższym nad swój wiek memoryale

Ostroroga. Za Zygmunta Starego, w czasie odrodzenia klasy

cyzmu, ubrała się ona w poważne, z wielką siłą i misternćm

wygładzeniem stylu napisane mowy, a tuż obok otworzyła

nieprzejrzane szeregi ulotnych pism, zjadliwych wierszy,

paszkwilów zaprawnych attycką solą, a przypominających

satyry rzymskie lub komedye Arystoianesa, Przytaczamy

mowy Modrzewskiego za karą śmierci, wiersze Krzyckiego,

sejm niewieści Bielskiego. Za Zygmunta Augusta powstały

pod hasłem przedsięwztętćj przez naród naprawy Rzpltej,

wielkie dzieła Przyłuskiego i Modrzewskiego politycznej treści,

zdumiewające niepospolitą erudycyą, ogromem pracy i otwar

tym poglądem. Spory religijne rozkiełznały jednak ruchliwy

Plik z chomika:

marian_491

Michał Bobrzyński - (1876) „Kazania Sejmowe” Skargi.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: