Muzyka fortepianowa Karola Szymanowskiego w pierwszym okresie twórczości
Początki twórczości fortepianowej Karola Szymanowskiego wiążą się z pobytem kompozytora w Warszawie, a także z mającymi miejsce w pierwszych latach XX wieku podróżami (m.in. do Monachium, Bayreuth). W okresie tym Szymanowski zdobywał wiedzę na temat kompozycji – odbył studia teoretyczne w zakresie harmonii u Marka Zawirskiego, a także kontrapunktu i kompozycji u Zygmunta Noskowskiego. W tym czasie nawiązał także znajomość z Pawłem Kochańskim, skrzypkiem, z którym potem współpracował, i z Ludomirem Różyckim.
W publikacji Wightmana podkreślone jest podnadto duże znaczenie wydarzeń roku 1904. To wtedy młody Szymanowski poznał Stefana Spissa i jego matkę Jadwigę Spiss, która patronowała jego twórczości i umożliwiła mu wyjazdy zagraniczne.
W tym okresie działalności kompozytorskiej Szymanowskiego powstało wiele utworów. Oprócz twórczości fortepianowej warto wspomnieć o pieśniach. Do najważniejszych utworów fortepianowych tego okresu należą Wariacje b-moll op. 3, Wariacje na temat polski h-moll op.10, Fantazja C-dur op. 14 i pierwsza sontata w twórczości Szymanowskiego – Sonata C-dur op. 8.
Wariacje op. 3 powstały w okresie 1901–1903. W utworze tym pojawiają się elementy polifoniczne, nieraz całkiem zaawansowane. Kompozytor umieszcza temat w głosie środkowym (w pierwszej wariacji), ale zestawia także temat i jego diminucje (wariacja 5) i wprowadza trzygłosowy kanon (wariacja 11). W toku utworu pojawia się dodatkowo mazurek (wariacja 3).
Wariacje op. 10 zostały oparte na polskim temacie ludowym. Jednak temat ten pochodzi ze zbioru melodii ludowych Kleczyńskiego i wpływa wyraźnie na utratę autentuzmu ludowego tej melodii. Utwór został ukończony w 1904 roku. W tym cyklu kompozytor traktował temat z większą swobodą. Cykl wariacji został ponadto poprzedzony introdukcją. Przejścia między wariacjami następują płynnie.
Fantazja op. 14 powstała prawdopodobnie w 1905 roku. Utwór ten wykazuje budowę trzyczęściową i przypomina rozbudowaną formę sonatową. Uwagę zwraca ponadto rozbudowana wirtuozeria fortepianowa i patos tej kompozycji. Harmonika w utworze jest funkcyjna, ale wyraźnie widać wpływy niemieckie – Richarda Straussa i Richarda Wagnera.
Najbardziej monumantalnym utworem tego okresu jest Sonata c-moll. Utwór powstał w czasie studiów u Noskowskiego i sam Szymanowski dostrzegał w nim brak dojrzałości i szkolność. Wielokrotnie podejmował zresztą próby, aby utwór poprawić. Utwór został zadedykowany Witkiewiczowi. Kompozycja jest trzyczęściowa i składają się na nią następujące fragmenty:
Allegro moderato;
Adagio. Molto tranquillo e dolce;
Tempo di Minuetto. Comodo;
Introduzione. Fuga.
Cześć pierwsza prezentuje w zasadzie cechy formy sonatowej. Cechuje się dużym bogactwem harmonicznym i częstym stosowaniem dźwięków wzbogacających tę stronę utworu (dźwięki przejściowe, prowadzące). Utwór jest tonalny, ale wykazuje wpływ romantyzmu niemieckiego. Dotyczy to także faktury – pojawiają się gęste akordy, dwojenia aktawowe.
Druga część jest formą repryzową ABA`. Co ciekawe, kompozytor połączył w repryzie melodię pierwszej części i rodzaj akompaniamentu obecny w B. W utworze dostrzec można także polimelodykę. Menuet zachowuje fakturę homofoniczną.
Zamykającą utwór fugę poprzedza introdukcja (którą zamyka kadencja). Fuga jest dwutematowa, a charakter tematów pozwala na wykazanie związków tego utworu z formą sonatową (tak więc mamy do czynienia z syntezą formy fugi i formy sonatowej). Pierwszy z tematów jest silnie schromatyzowany, drugi z kolei liryczny. Oba tematy są najpierw opracowywane niezależnie, a dopiero w końcowej części utworu kompozytor łączy je. Na zakończenie pojawia się wirtuozowska coda.
Jak wspomina Jarosław Iwaszkiewicz, Szymanowski grał czasem ten utwór (chodzi o lata 1917–18), wprowadzał jednak pewne zmiany. Rezygnował na przykład z niektórych środków – przebiegów, zastępując je prostszymi technicznie, ale dającymi lepsze efekty brzmieniowe. Przykładem jest tutaj rezygnowanie z łamanych oktaw i zastępowanie ich zwykłymi oktawami.
W pierwszej Sonacie Szymanowskiego dostrzec można kilka interesujących zjawisk. Cała forma wykazuje szereg wspólnych elementów, które jednoczą utwór motywicznie. W kompozycji można również zauważyć zjawiska dobrze charakteryzujące cały dorobek fortepianowy kompozytora z tego okresu. Harmonika w utworze jest jeszcze funkcyjna, choć pojawiają się tendencje do wychodzenia z tego systemu. Dostrzec można silne wpływy niemieckie i nawiązywanie do wzorców R. Straussa i Wagnera. Specyficzna jest również faktura fortepianowa. Kompozytor dąży do uzyskania jak najsilniejszego brzmienia instrumentu, w niektórych momentach wyraźnie próbując naśladować właściwości brzmieniowe orkiestry. Pojawia się zatem bardzo gęsta faktura, z częstymi strukturami akordowymi i dwojeniami. Dostrzec można predylekcję do dynamiki forte, której rozwój jest w zakończeniach uzyskiwany przez dodatkowe zwiąkszanie liczby głosów i zdwajanie dźwięków. Utwóry cechują się znacznym skomplikowaniem technicznym i obecnością środków wirtozowskich. Obecny jest ponadto patos.
3
muzykzam