Uwagi o udziale Jaćwięgów w kolonizacji krzyżackiej_Dobrosielska,A.pdf

(771 KB) Pobierz
Alicja Dobrosielska
UWaGI O UdZIeLe jaĆWIĘGÓW
W KOLONIZacjI KRZYŻacKIej
Gdy z pomocą Pana Jezusa Chrystusa podbito wszystkie plemiona ziemi pruskiej pozostało
jeszcze jedno i ostatnie, a mianowicie plemię Sudowów, silniejsze od innych. Bracia śmiało
na nich natarli, ponieważ zaufali nie ludzkiemu męstwu ani wielkiej liczbie wojowników,
lecz wsparciu Bożej pomocy. Sądzili, że zgodnie z nakazem Pana na ofiarę należy składać
nie tylko głowę i inne części ciała zwierzęcia ale i jego ogon. Zatem bracia, aby swoją ofiarę
złożyć do końca, wszczęli wojnę przeciwko ziemi Sudowów
1
.
Tymi słowami rozpoczyna krzyżacki dziejopis Piotr z Dusburga relację o pod-
boju ziem jaćwieskich, która nastąpiła w połowie lat 70. XIII w. Mieszkańcy Jaćwieży
jawią się w kronice Dusburga jako waleczniejsi od pozostałych Prusów, opisom walk
rycerzy krzyżackich z nimi poświęcił autor więcej uwagi niż w przypadku pozostałych
plemion pruskich
2
. W obliczu ciągłych ataków ze strony braci Jaćwięgowie, podobnie
jak członkowie innych plemion w czasie podboju, stanęli wobec wyboru czy walczyć
z najeźdźcą, czy też udać się na „wygnanie” na sąsiednią Litwę, czy na Ruś, czy z kolei
przyjąć ofertę krzyżacką – nowej wiary i nadań, wiążących się jednocześnie z udziałem
w krzyżackiej akcji kolonizacyjnej.
Z opracowań ogólnych, podejmujących zagadnienie kolonizacji i odnoszących
się do całego obszaru pruskiego można przywołać prace C. Krollmanna, W. Zieseme-
ra, W. Vogla, czy O. Zippela
3
. Gruntowne studium, poruszające całokształt koloniza-
cji, stanowi praca K. Kasiskiego, przedstawiająca obraz rozwoju osadnictwa w Prusach
1
Petrus de Dusburgk,
Chronicon Terrae Prussiae
(dalej Dusburg), wyd. J. Wenta i S. Wyszomirski, Po-
mniki Dziejowe Polski, seria II, t. XIII, Kraków 2007; polskie tłumaczenie: Piotr z Dusburga,
Kronika
ziemi pruskiej
(dalej Dusburg), III, 193:
Expugnatis favente Domino Iesu Christo cunctis gentibus terrae
Prussiae restabat adhuc una et ultima, scilicet Sudowitarum, et potentior inter omnes, quam fratres non in
humana virtute nec pugnatorum multitudine, sed in divinae protectionis auxilio confisi virliter sunt agressi
attendentes, quod non solum caput at alia pars corporis, sed etiam cauda hostiae secundum praeceptum Do-
mini in sacrificio iubetur offerri. Ut ergo fratres hostiae suae finem consummationis apponerent, inciperunt
bellum contra terram Sudowiae.
2
Dusburg, III, 193, 194, 197–200, 202, 204–207, 209–212, 217–219.
3
C. Krollmann,
Die Besiedlung Ostpreussens durch den Deutschen Orden,
Vierteljahrsschrift für Sozial-
und Wirtschaftsgeschichte, 1928, Bd. 21; W. Ziesemer,
Siedlungsgeschichte Ost- und Westpreussens,
Han-
sische Geschichtsblaetter, 1929, Bd. 33; W. Vogel,
Die Ordenskolonisation in den südlichen Küstenländer
der Ostsee,
Verhandlungen und wissenschaftliche Abhandlungen des 24. Deutschen Geographentages in
Danzig, 1931; O. Zippel,
Die Kolonisation des Ordenslandes Preussen bis zum Jahre 1309,
Altpreussische
Monatsschrift, 1921, Bd. 58.
Pruthenia, 2010, t. V, s. 113–131
114
Alicja Dobrosielska
do 1410 r.
4
, podobną metodą kontynuował pracę nad osadnictwem pruskim K. Riel
5
.
Dotychczasowa historiografia traktuje tylko ubocznie o udziale Prusów w procesach
osadniczych, poświęcając im krótkie wzmianki. Brak do tej pory monografii dotyczącej
uczestnictwa Prusów w procesie krzyżackiej kolonizacji. Kwestia ta pojawia się jedynie
marginalnie, przy okazji opisywania podboju, czy też w monografiach poświęconych
osadnictwu poszczególnych ziem państwa krzyżackiego
6
. Warto tu przytoczyć studium
M. Rousselle, poświęcone okręgowi Pruskiej Iławki
7
, pracę Motensenów o osadnictwie
sambijskim
8
, H. Wunder – o komturstwie dzierzgońskim
9
czy też P. Germershause-
na – o starostwach Pasłęka, Miłakowa i Morąga
10
, a z nowszych zwłaszcza rozprawy
G. Białuńskiego
11
dotyczące osadnictwa południowo-wschodnich obszarów państwa
krzyżackiego oraz J. Powierskiego
12
. W kwestii losów ludności jaćwieskiej nie moż-
na pominąć ustaleń Stanisława Zajączkowskiego
13
i Aleksandra Kamińskiego
14
, które
były następnie wielokrotnie powielane w literaturze, a które szczegółowo przywołam
w dalszej części tekstu.
W artykule tym chciałabym przedstawić kilka uwag dotyczących zagadnie-
nia udziału Jaćwięgów w kolonizacji krzyżackiej w końcu XIII i XIV w. W oparciu
o zwiększoną bazę źródłową pragnę jeszcze raz, po ponad 50. latach od ukazania się
książki Aleksandra Kamińskiego
15
,
przyjrzeć się kwestii kierunków przesiedleń ludno-
ści jaćwieskiej, wskazać okoliczności uzyskania przez nią nadań, określić ich wielkości
K. Kasiske,
Die Siedlugstätigkeit des Deutschen Ordens im östlichen Preussen bis zum Jahre 1410,
Königs-
berg 1934.
5
K. Riel,
Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens in Preussen in der Zeit von 1410–1466,
Altpreussi-
sche Forschungen, 1937, Jg. 12.
6
Wyczerpujące omówienie literatury do 1945 r. zob. H. Łowmiański,
Stan badań nad dziejami dawnych
Prusów,
Pruthenia, 2006, t. I, s. 157–159; a po 1945 zob. G. Białuński,
Stan badań nad dziejami daw-
nych Prusów po 1945 roku,
Pruthenia, 2006, t. I, s. 71–73.
7
M. Rousselle,
Woria,
Koenigsberg 1924; idem,
Die Besiedlung des Kreises Preussisch Eylau,
Altpreussi-
sche Forschungen, 1926, Jg. 3.
8
G. i H. Mortensen,
Die Besiedlung des nordöstlichen Ostpreussens bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts,
T. I:
Die preussischdeutsche Siedlung am Westrand der Grossen Wildnis um 1400,
Leipzig 1937; T. II:
Die
Wildnis im östlichen Preussen, ihr Zustand im 1400 und ihre frühere Besiedlung,
Leipzig 1938.
9
H. Wunder,
Siedlungs- und Bevölkerungsgeschichte der Komturei Christburg (13–16. Jhdt.),
Wiesbaden
1968.
10
P. Germershausen,
Siedlungsentwicklung der preußischen Ämter Holland, Liebstadt und Mohrungen vom
13. bis zum 17. Jahrhundert,
Marburg 1971.
11
G. Białuński,
Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początków XVIII wieku.
Starostwa leckie (giżyckie) i ryńskie,
Olsztyn 1996; idem,
Przemiany społeczno-ludnościowe południo-
wo-wschodnich obszarów Prus Krzyżackich i Książęcych (do 1568 roku);
idem,
Kolonizacja „Wielkiej
Puszczy” (do 1568 roku) – starostwa piskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie),
Olsztyn 2002.
12
J. Powierski,
Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie krzyżaków do Polski,
t. II, cz. 1–2, Malbork 2001.
13
S. Zajączkowski,
Podbój Prus i ich kolonizacja przez Krzyżaków,
Toruń 1935, s. 30.
14
A. Kamiński,
Jaćwież. Terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne,
Łódź 1953.
15
Ibidem.
4
Uwagi o udziale Jaćwięgów w kolonizacji krzyżackiej
115
oraz powinności beneficjentów wobec Zakonu, a także spróbować uchwycić – na ile na
to źródła pozwalają – dalsze losy potomków przesiedleńców. Chciałabym także spraw-
dzić, czy występuje zależność (korelacja) między wielkością i warunkami na jakich
nadawane były Jaćwięgom majątki, a sytuacją polityczną w jakiej znajdował się Zakon
w drugiej połowie XIII stulecia, kiedy podbój plemion pruskich zmierzał ku końcowi
i w XIV w., kiedy to Krzyżacy prowadzili zaciekłe walki z pogańską Litwą.
W studium tym wykorzystałam dwa podstawowe rodzaje źródeł pisanych: dy-
plomatyczne (dokumentacyjne) i źródła narracyjne (historiograficzne). Poszukując
jaćwieskich (sudowskich) uczestników krzyżackiej akcji kolonizacyjnej korzystałam
przede wszystkim ze źródeł dokumentacyjnych zgromadzonych i opublikowanych
w tomach
Preußisches Urkundenbuch
16
,
Urkundenbuch des Bisthums Samland
17
,
oraz
Codex diplomaticus Warmiensis
18
. Wydawcy zamieścili poszczególne dokumenty naj-
częściej w całości, po uprzedniej transliteracji, zaopatrzyli je także w niemieckojęzycz-
ne regesty, komentarze i liczne odwołania. Teksty owych nadań i ich potwierdzeń
wydanych przez Zakon wiernym Prusom zawierają imiona beneficjentów z dopiskiem
Sudow,
dicte Sudov,
imiona ich przodków, czy też następców, nazwy miejsc ich osa-
dzenia, wielkość majątków i warunki ich otrzymania. Dostarczyły mi więc informacji
o sytuacji prawnej i społecznej Jaćwięgów biorących udział w krzyżackich procesach
osadniczych.
Jako pierwszorzędne źródło narracyjne do omówienia zagadnienia udziału Ja-
ćwięgów w kolonizacji krzyżackiej przyjęłam
Kronikę ziemi pruskiej
Piotra z Dusbur-
ga. Jego dzieło jest najpełniejszym sprawozdaniem dotyczącym wydarzeń z XIII w.,
powstałym najpewniej około 1326 r. Tu zawarto imiona Jaćwięgów (Sudowów), któ-
rzy w trakcie podboju ziem pruskich, przyjęli krzyżacką ofertę oraz informację o ich
przesiedleniu na terytorium Sambii. Obraz losów Jaćwięgów mieszkających na półwy-
spie sambijskim próbuję dopełnić dzięki późniejszym nowożytnym źródłom historio-
graficznym
19
. Na uwagę zasługują tu zwłaszcza dwa źródła, dotychczas niewykorzy-
stywane w literaturze przedmiotu, są to: lista tzw. podatku tureckiego z 1540 r.
20
oraz
Wizytacja biskupstwa sambijskiego z 1569 r.
21
Preußisches Urkundenbuch
(dalej PU), T. I.1 hrsg. R. Philippi, C.P. Woelky, T. I.2, hrsg. A. Seraphim,
Königsberg 1882–1909.
17
Urkundenbuch des Bisthums Samland
(dalej SU), hrsg. C.P. Woelky, H. Mendthal, Leipzig 1861.
18
Codex Diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands
(dalej CDW),
wyd. C. P. Woelky, J. M. Saage, T. I–II, Mainz–Braunsberg 1860–1864; T. III, Leipzig 1879.
19
H. Malecki,
Wahrhaftige Beschreybung der Sudawen auff Samlandt, sambt jhrem Bock Heyligen und
Ceremonien,
Mitteilungen der Literarischen Gesellschaft Masovia, 1902, VIII; S. Grunau,
Preussische
Chronik,
hrsg. M. Perlbach, Leipzig 1876; K. Schütz,
Caspari Schützii rerum prussicarum historia,
Ge-
danii 1769.
20
Die Türkensteuer im Herzogtum Preußen 1540,
T. I, hrsg. H.H. Diehlmann, Hamburg 1998.
21
Wizytacje biskupstwa sambijskiego z 1569 roku,
wyd. J. Wijaczka, Toruń 2001.
16
116
Alicja Dobrosielska
I. Kierunki przesiedleń
W historiografii zgodnie przyjmuje się, że Jaćwięgowie, podobnie jak Skalowowie
i Nadrowowie zostali przesiedleni ze swoich pierwotnych siedzib w końcu XIII w.,
a na opustoszałym terytorium powstała pustka osadnicza. Z czasem tereny te porosły
puszczą i stąd też w literaturze zwane są
Grosse Wildnis,
czyli wielką puszczą
22
.
Kierunki przesiedleń ludności jaćwieskiej nakreślił Stanisław Zajączkowski
w opublikowanej w 1935 r., niewielkiej książeczce: „tych zaś [ Jaćwięgów – A.D.]
którzy się poddali, przesiedlali Krzyżacy w głąb Prus, osadzając ich w komturii kisz-
porskiej, dalej w okolicach Pruskiego Holądu (Preussisch Holland) i Pruskiej Iławy
(Preussisch Eylau), a przede wszystkim na półwyspie sambijskim, głównie na pół-
nocno-zachodnim jego cyplu, który potem długo nosił nazwę Sudowskiego Zakątka
(Sudauische Winkel)”
23
.
Tezę tę przyjął Aleksander Kamiński
24
, który opierając się na
dziewięciu tekstach nadań dla Jaćwięgów, kronice Dusburga i źródłach późniejszych:
dziełach Maleckich, Grunaua, Hartknocha, wykazał przesiedlenia Jaćwięgów w głąb
Prus, głównie do Sambii, okręgu Pasłęka, Pruskiej Iławki oraz Bałgi. Przywołane tek-
sty źródłowe z okresu XV–XVII w. pozwoliły autorowi wnioskować, iż potomkowie
przesiedleńców przetrwali na ziemiach swoich dziadów, zachowując jeszcze w XVI w.
pewne tradycje jaćwieskie np. język, zwyczaje. Ustalenia Kamińskiego dotyczące kie-
runków przesiedleń ludności jaćwieskiej, w tym na Sambię jako głównego terytorium
migracji były następnie powielane w literaturze dotyczącej dziejów Prusów
25
.
Pięć, spośród znalezionych tekstów nadań odniósł A. Kamiński
26
do Sambii:
–
Gedete otrzymał w okresie między rokiem 1288 a 1299 wieś
Medynitten,
identyfi-
kowaną z
Güter bei Mednicken im Gebiete von Wargen
na Sambii
27
;
–
czterech z imienia wymienionych Jaćwięgów Muntigin, Tholeike, Schare i Pod-
wale uzyskało w 1285 r. pole
Dymsteines
28
;
22
Henryk Łowmiański pisze o całkowitej eksterminacji ludności jaćwieskiej, zob. H. Łowmiański,
Pru-
sy–Litwa–Krzyżacy,
Warszawa 1989, s. 140–141. Podobnego zdania była Łucja Okulicz-Kozaryn, zob.
Ł. Okulicz-Kozaryn,
Dzieje Prusów,
Wrocław 2000, s. 414. Nie można wykluczyć, że drobne grupy
jaćwieskie ocalały i przetrwały na dawnym terytorium o czym mogą świadczyć choćby dane topono-
mastyczne, zob. A. Kamiński, op. cit., s. 96; zob. także: M. Biskup, G. Labuda,
Dzieje zakonu krzyżac-
kiego w Prusach,
Gdańsk 1989, s. 90, 190. Ponowne zasiedlenie opustoszałych w XIII stuleciu terenów
nastąpiło w XIV w. o czym szerzej: G. Białuński,
Przemiany społeczno-ludnościowe;
idem,
Kolonizacja
„Wielkiej Puszczy” (do 1568 roku).
23
S. Zajączkowski, op. cit., s. 30.
24
A. Kamiński, op. cit., s. 64– 67.
25
Np. Ł. Okulicz-Kozaryn, op. cit., s. 412–414.
26
A. Kamiński, op. cit., s. 65.
27
PU, I.2, nr 704.
28
PU, I.2, nr 471, miejscowości Dymsteines nie udało się zlokalizować, mimo to A. Kamiński uznał, że
nadanie dotyczy obszaru Sambii, zob. A. Kamiński, op. cit., s. 65; możliwe, ze chodzi tu jednak o Dym-
steins w Pogezanii, czyli Dymnik koło Krupina, gm. Rychliki, w pobliżu Dzierzgonia, zwłaszcza, że
przywilej został wystawiony w Dzierzgoniu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin