Organizacja pogańskiej przestrzeni sakralnej Prusów na tle osadnictwa w okresie plemiennym – przykład Pomezanii, Pogezanii i Warmii_Kawiński,P.pdf

(4791 KB) Pobierz
Paweł Kawiński
orGaNIZacJa PoGańsKIeJ
PrZesTrZeNI saKralNeJ PrusóW
Na Tle osaDNIcTWa W oKresIe PlemIeNNym
– PrZyKłaD PomeZaNII, PoGeZaNII I WarmII
uwagi wstępne
W jednej ze swoich rozpraw wybitny niemiecki mediewista Reinhard Wenskus dokonał
próby ustalenia zależności między pogańskimi „miejscami świętymi” a osadnictwem
Prus przedkrzyżackich. Analizę tę przeprowadził ów badacz w oparciu o występujące
w źródłach pisanych (głównie dokumentowych) wzmianki na temat potencjalnych
dawnych pruskich ośrodków kultu, wykorzystując także materiał toponomastyczny
z terenu dawnych Prus – głównie niemieckie nazwy typu „Święty Gaj” (np.
Heiligen-
walde)
oraz zniekształcone toponimy pruskie (np.
Alkwalde, Schwentmedfeld
itp.). Po-
sługując się takimi danymi oraz informacjami historyczno-archeologicznymi dotyczą-
cymi średniowiecznego osadnictwa, Wenskus wykazał, że cały obszar Prus pogańskich
pokryty był siecią powtarzających się układów polityczno-terytorialnych, w których
skład wchodziły m.in. grody i znajdujące się zwykle nieopodal nich miejsca kultu
1
. Po-
mimo fragmentaryczności pozostającej do naszej dyspozycji bazy źródłowej, można
zatem w świetle ustaleń Wenskusa przyjąć, że w praktyce społecznej dawnych Prusów
przestrzeń (w tym: przestrzeń sakralną) kreowano w sposób zorganizowany, tzn. zło-
żona była ona z pewnych powiązanych ze sobą części.
Osiągnięte przez niemieckiego historyka wyniki zachęcają do kontynuowania
tego typu badań nad staropruskimi ośrodkami kultu w oparciu o metodę geograficzną,
z szerszym wykorzystaniem źródeł leksykalnych, a także z uwzględnieniem wielu nie-
znanych Wenskusowi materiałów historycznych, archeologicznych i etnograficznych.
Nie sposób oczywiście w tym miejscu dokonać ponownej analizy miejsc kultu pogań-
skiego z całego obszaru Prus plemiennych, skupimy się więc na ustaleniu zależności
zachodzących pomiędzy organizacją przestrzeni sakralnej a przedkrzyżackim osadnic-
1
R. Wenskus,
Beobachtungen eines Historikers zum Verhältnis von Burgwall, Heiligtum und Siedlung
im Gebiet der Prussen,
[w:] idem,
Ausgewählte Aufsätze zum frühen und preussischen Mittelalter,
Sig-
maringen 1986, s. 299–316.
Pruthenia, 2011, t. VI, s. 89–128
90
Paweł Kawiński
twem pruskim na przykładzie plemiennej Pomezanii, Pogezanii i Warmii. Obszar ten
został bowiem – w odróżnieniu od Prus Dolnych – omówiony w interesującej rozpra-
wie Wenskusa dość ogólnie. Tę lukę w odniesieniu do rozmieszczenia pruskich miejsc
kultu na obszarze Galindii i Sasinii wypełniają częściowo zwłaszcza ostatnie prace
Grzegorza Białuńskiego, Kazimierza Grążawskiego i Roberta Klimka
2
, a w odniesie-
niu do Pomezanii – niedawna rozprawa Seweryna Szczepańskiego
3
. Co ważne, obszar
plemiennej Pomezanii, Pogezanii i Warmii jest na ogół dobrze zbadany w literaturze
historycznej zajmującej się kwestiami średniowiecznego osadnictwa, a także cechuje
go dobre opracowanie materiałów archeologicznych, co toruje drogę do identyfika-
cji na tym terenie potencjalnych ośrodków kultu dawnych Prusów. Umożliwiłoby to
zwłaszcza próbę odpowiedzi na pytanie: czy poza funkcjami (z nowożytnoeuropej-
skiego punktu widzenia)
stricte
religijnymi staropruskie ośrodki kultu mogły spełniać
jakieś inne role oraz czy w związku z tym można pokusić się o jakąś typologię tychże
ośrodków? Jednym z istotnych zagadnień podejmowanych poniżej będzie także próba
weryfikacji pojawiającego się w literaturze historycznej poglądu o świadomym lokali-
zowaniu części świątyń chrześcijańskich w Prusach w miejscach dawnych pogańskich
ośrodków kultu
4
, która to praktyka miała być jedną z metod chrystianizacji, znaną
także w poprzednich wiekach w innych częściach Europy
5
.
Jak już częściowo zasygnalizowano, w publikacjach stawiających sobie za zadanie
identyfikację pogańskich miejsc sakralnych stosowane są w tym celu głównie kryteria
archeologiczne, historyczne, etnograficzne i językoznawcze
6
. W poniższym przeglą-
dzie korzystać będziemy ze wszystkich wymienionych kryteriów, nie roszcząc sobie
2
3
4
5
6
Por. G. Białuński,
Pruskie związki terytorialno-osadnicze w dorzeczu środkowej Łyny w XIII wieku,
Komunikaty Mazursko-Warmińskie (dalej KMW), 2004, nr 1, s. 9 i n., 15; idem,
O zasiedleniu ziemi
lubawskiej w okresie przedkrzyżackim w świetle źródeł pisanych i toponomastycznych,
Pruthenia, 2008,
t. IV, s. 305; K. Grążawski,
Ziemia lubawska na pograniczu słowiańsko-pruskim w VIII–XIII w. Stu-
dium nad rozwojem osadnictwa,
Olsztyn 2009, s. 120–124; R. Klimek,
Próba ustalenia zasięgu terra
Gunelauke w świetle źródeł archeologicznych,
KMW, 2009, nr 1, s. 81.
S. Szczepański,
Czy pruskie miejsca święte? Nazwy miejscowe i fizjograficzne z obszaru historycznej Po-
mezanii i obszarów sąsiednich w dokumentach krzyżackich,
Pruthenia, 2010, t. V, s. 133–160.
A. Olczyk,
Sieć parafialna biskupstwa warmińskiego do roku 1525,
Lublin 1961; J. Poklewski,
Święta
Lipka. Polska fundacja barokowa na terenie Prus Książęcych,
Warszawa-Poznań 1974, s. 34–42; J. Po-
wierski,
Bogini Kurkō i niektóre aspekty społeczno-gospodarcze wierzeń pruskich,
[w:] idem,
Prussi-
ca. Artykuły wybrane z lat 1965–1995,
t. I, Malbork 2004, s. 135–138; M. Kosman,
Zanik pogaństwa
w Prusach,
KMW, 1976, nr 1, s. 22; J. Ozols,
Zur Frage der heiligen Wälder im östlichen Ostseegebiet,
Zeitschrift für Ostforschung, 1977, 26, H. 4, s. 680 i n.
J. Kujawiński,
Spotkanie z „innym”. Średniowieczny misjonarz i jego sacrum w oczach pogan,
Rocz-
niki Historyczne, r. LXX, 2004, s. 45 i n.; J. Strzelczyk,
Kontynuacja miejsc kultu w teorii i praktyce
wczesnośredniowiecznego Kościoła,
[w:]
Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc
kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej,
red. K. Bracha i Cz. Hadamik, Warszawa 2010,
s. 14–23. Inaczej D. Sikorski,
Od pogańskich sanktuariów do chrześcijańskich kościołów na Słowiańsz-
czyźnie Zachodniej,
[w:]
Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie…,
s. 405–427.
V. Vaitkevičius,
Studies into the Balts’ Sacred Places,
Oxford 2004, s. 2–4; J. Cieślik,
Uwagi o stanie
badań nad miejscami kultu pogańskiego Słowian na ziemiach polskich,
[w:]
Sacrum pogańskie – sacrum
chrześcijańskie…,
s. 61–71.
Organizacja pogańskiej przestrzeni sakralnej Prusów na tle osadnictwa...
91
jednocześnie pretensji do całkowitego wyczerpania katalogu możliwych pogańskich
miejsc kultu na terenach zamieszkiwanych we wczesnym średniowieczu przez pruskie
plemiona Pomezanów, Pogezanów i Warmów.
Należy zwrócić uwagę, że po podboju krzyżackim nazwy części pruskich teryto-
riów plemiennych zostały zaadoptowane na określenie nowopowstałych jednostek po-
lityczno-administracyjnych, takich jak diecezja pomezańska i warmińska. W stosunku
do układów z okresu plemiennego były to jednak twory sztuczne – np. Warmia jako
ukształtowane ostatecznie w XIV w. władztwo biskupie obejmowała wschodnią część
dawnej plemiennej Pogezanii (wójtostwo pogezańskie), zachodnią część plemiennej
Barcji, północno-zachodnią część Galindii oraz terytorium plemiennej Warmii, okro-
jone jednak znacznie na wschodzie i zachodzie na rzecz dóbr zakonu krzyżackiego
(ryc. 1)
7
. Inaczej było w wypadku pruskich ugrupowań lokalnych średniego szczebla,
tzw. włości, na bazie których tworzono zwykle późniejsze krzyżackie komornictwa
8
.
Używając w niniejszej pracy nazw „Pomezania”, „Pogezania” i „Warmia” będziemy mie-
li zawsze na myśli terytoria plemienne, natomiast gdy będzie nam chodziło o jednostki
administracyjne z okresu krzyżackiego, każdorazowo to podkreślimy.
W tym miejscu wspomnieć musimy także o innych trudnościach, jakie wiążą się
z przedsiębraną analizą zależności między badanymi faktami za pomocą ich rozmiesz-
czenia w przestrzeni geograficznej. Na pierwszy plan wysuwa się tu oczywiście pro-
blem braku bezpośredniego dostępu do wytworów rzeczywistości myślowej badanej
przez nas ludności pruskiej, a także trudności w datowaniu części materiału źródło-
wego. Powoduje to, że uznanie lub nie uznanie danego miejsca za sakralne może mieć
często charakter arbitralny
9
.
Kolejnym problemem, jaki napotykamy, jest udział Prusów w kolonizacji wiej-
skiej państwa krzyżackiego
10
oraz sięgająca okresu wczesnonowożytnego produktyw-
ność języka pruskiego. Oznacza to, że z faktu iż dana wieś określana jest w źródłach
pisanych jako pruska lub posiada pruską nazwę nie wynika
a priori,
iż w jej okolicy
Prusowie zamieszkiwali już w dobie plemiennej
11
. Co więcej, ostatnie badania wskazu-
ją, iż na terenach zamieszkanych w okresie przedkrzyżackim przez Prusów osiedlana
była często pierwsza fala kolonistów niemieckich (w starszej literaturze przyjmowano
zwykle, że niemieckie wsie w Prusach lokowane były głównie na terenach wcześniej
J. Powierski,
Warmia,
[w:] idem,
Prussica…,
t. I, s. 221 i n.
H. Łowmiański,
Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego,
Poznań 1983, s. 275–283; R. We-
nskus,
Kleinverbände und Kleinräume bei den Prußen des Samlandes,
[w:] idem,
Ausgewählte Aufsät-
ze…,
s. 271 i n.; J. Powierski,
Uwagi o udziale Prusów w genezie struktury stanowej państwa krzyżackiego,
Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia, t. XVIII (Nauki Humanistyczno-Społeczne), 1982,
z. 128, s. 31 i n.; tam dalsza literatura.
9
Por. N. Vėlius,
The World Outlook of the Ancient Balts,
Vilnius 1989, s. 186.
10
M. Biskup, G. Labuda,
Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Gospodarka-Społeczeństwo-Państwo-
Ideologia,
Gdańsk 1988, s. 294–296;
Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo,
red. M. Biskup i R. Czaja, Warszawa 2008, s. 204 i n.; tam dalsza literatura.
11
J. Stephan,
Die Besiedlung der Komturei Elbing bis zur mitte des 15. Jahrhunderts,
Pruthenia, 2008,
t. III, s. 68 i n.
7
8
92
Paweł Kawiński
niezasiedlonych)
12
. W tym kontekście rozstrzygające zdanie przy próbach rekonstruk-
cji osadnictwa pruskiego w okresie przedkrzyżackim należeć powinno do archeologii,
aczkolwiek – jak się jeszcze przekonamy – źródłom pisanym w niektórych przypad-
kach należy przyznać w takich badaniach pierwszeństwo nad danymi archeologicz-
nymi. Dziać się tak powinno przede wszystkim wtedy, gdy mamy prawo twierdzić,
iż osadnictwo pruskie w okresie plemiennym miało na danym obszarze późną metrykę,
a co za tym idzie – mogło ono nie znaleźć dostatecznego odzwierciedlenia w zachowa-
nym materiale archeologicznym, a poświadczają je dane historyczne i językowe (pro-
blem ten występuje zwłaszcza w odniesieniu do terenu Pomezanii).
Wspominając o trudnościach wynikających z przemieszanego charakteru osad-
nictwa ludności pruskiej i niemieckiej w okresie krzyżackim należy także wspomnieć
o problemie kolonizacji litewskiej, rozwijanej głównie na północno-wschodnich tere-
nach Prus Zakonnych. Kolonizacja ta powodowała, że znaczna część występujących
na terenie dawnego państwa krzyżackiego toponimów bałtyckich, w tym domniema-
nych pogańskich nazw sakralnych, może być pochodzenia litewskiego a nie pruskie-
go
13
. Problem ten odnosi się jednak w mniejszym stopniu do analizowanych poniżej
zachodnich terenów Prus, albowiem osadnictwo litewskie występowało tu stosunko-
wo nieliczne i nie miało żywiołowego charakteru. Na omawianym obszarze było ono
głównie efektem inicjatywy Zakonu, a osiedlani Litwini byli już przeważnie chrześci-
janami
14
.
Pomezania
Pomezania (pr.
*Pamedē,
co oznacza „kraj pod lasami”)
15
, której nazwa pojawiła się
w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1231 r.
16
, należy do najmłodszych pruskich
ugrupowań plemiennych. Uformowało się ono w wyniku zajęcia przez Prusów na
przełomie XII i XIII w. obszarów między Osą i Wisłą a rzeką Dzierzgoń (ryc. 2)
17
, acz-
kolwiek penetrowanie przez nich terenów pustki osadniczej na południe od ostatniej
z wymienionych rzek rozpoczęło się zapewne już w XI w.
18
To nowopowstałe teryto-
12
13
14
15
16
17
18
Idem,
Osadnictwo pruskie i kolonizacja krzyżacka w komturstwie Dzierzgoń,
Studia Historia Slavo-
Germanica, 2006–2007 (2008), t. XXVII, s. 81; idem,
Die Besiedlung…,
s. 140 i n.
Por. H. Łowmiański,
Elementy indoeuropejskie w religii Bałtów,
[w:]
Ars Historica. Prace z dziejów
powszechnych i Polski,
Poznań 1976, s. 149.
M. Biskup, G. Labuda, op. cit., s. 452 i n.;
Państwo zakonu krzyżackiego…,
s. 381–383; tam dalsza lit.
H. Górnowicz,
Toponimia Powiśla Gdańskiego,
Gdańsk 1980, s. 212.
Preussisches Urkundenbuch
(dalej PrU), hrsg. v. R. Philippi, C.P. Woelky, Königsberg i. Pr. 1882, Bd. I,
nr 84.
J. Powierski,
Kształtowanie się granicy pomorsko-pruskiej w okresie od XII do początku XIV w.,
Zapi-
ski Historyczne, t. XXX, 1965, z. 2, s. 7–33; idem,
Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym
uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego,
Toruń 1968, s. 22, 33–54; M. Haftka,
Uwagi w sprawie wcze-
snośredniowiecznego osadnictwa północnej Pomezanii i kwestia lokalizacji Zantyra,
Pomorania Anti-
qua, t. IV, 1971, s. 455–457.
S. Szczepański,
Pomezański gród w Starym Dzierzgoniu,
Pruthenia, 2008, t. III, s. 17 i n.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin