Literatura i teatr pod presją cenzury w pierwszej połowie XIX wieku – na przykładzie życia kulturalnego Lublina_2009 [Elżbieta STOCH].pdf

(280 KB) Pobierz
Literatura i teatr pod presją cenzury w pierwszej
połowie XiX wieku…
elżbieta Stoch
Literatura i teatr pod presją cenzury
w pierwszej połowie XiX wieku — na przykładzie
życia kulturalnego Lublina
P
atrząc na dzieje literatury, można dostrzec, że
leitmotiv
stanowiła cenzura pisma
i książki. Bartłomiej szyndler podaje, że „już w V w. p.n.e. filozof grecki, pro-
tagoras z abdery, przyjaciel peryklesa, musiał uchodzić z aten, a dzieła jego spalono,
gdyż w jednym ze swoich traktatów powątpiewał o istnieniu bogów na olimpie”
1
. jest
to klasyczny przykład działania cenzury represyjnej.
przedmiotem refleksji w niniejszym studium są zagadnienia dotyczące cenzury ro-
syjskiej wobec literatury i teatru w pierwszej połowie XiX w. na przykładzie lublina,
który od 1815 roku znajdował się w królestwie kongresowym, a od 1837 roku stał się
stolicą Guberni lubelskiej. materiał egzemplifikacyjny stanowić będą m. in. dokumen-
ty archiwalne, zarządzenia cenzury, teatralia itp. pokażę — na wybranych przykładach
— działania warszawskiego komitetu cenzury (wkc) wobec arcydzieł literatury, od-
niosę je do cenzury książki w województwie lubelskim, a potem Guberni lubelskiej.
przedmiotem mojej uwagi będą także dramaty wielkich romantyków, które z uwagi
na „вред�½ое
�½aправле�½ие”
(szkodliwy kierunek), jaki dostrzegła w nich cenzura rosyj-
ska, długo czekały, by mogły pojawić się na afiszach i scenach ojczystych teatrów.
instrukcja rządu austriackiego z roku 1803, jak podaje Tadeusz Gutkowski:
określała za zakazane sztuki, w których by w najdrobniejszych choćby
rozmiarach ganiono czy też ośmieszano rząd, książąt czy urzędników,
1
B. szyndler,
Dzieje cenzury w Polsce do 1918 roku,
kraków 1993, s. 7.
142 elżbieta stoch
podobnie sztuki o satyrycznych ustępach, skierowanych na poszcze-
gólne stany, zwłaszcza na wojsko i szlachtę, na koniec i takie, gdzie
zbrodnia nie byłaby wyraźnie potępioną lub cierpiany byłby swobod-
niejszy stosunek między władcą a poddanymi
2
.
celem polityki wielkiego księcia konstantego w królestwie polskim, w granicach
którego po kongresie wiedeńskim (1815) znalazł się lublin, było m. in. ukrócenie
swobód polaków, a sprawą priorytetową stały się zarządzenia dotyczące ograniczenia
wolności słowa i druku. korzystając z przyzwolenia aleksandra i, wielki książę kon-
stanty wraz z senatorem nikołajem nowosilcowem prowadzili działalność zmierzają-
cą do ograniczenia swobód obywatelskich w królestwie
3
.
Terminus a quo
do niniejszych rozważań stanowią przepisy wykonawcze dotyczą-
ce cenzury opracowane przez komisję wyznań religijnych i oświecenia publicznego
w roku 1819. stanowiły one:
1. wszelkie gazety i pisma periodyczne w kraju wychodzące, przed
wydaniem na widok publiczny, mają być poddane pod roztrząsanie
cenzora od rządu ustanowionego.
2. zdanie cenzora, na piśmie wyrażone, jest obowiązujące dla autora,
redaktora i drukarza.
3. Gdyby autor, redaktor lub drukarz nie chciał przestać na zdaniu
cenzora, wolno mu będzie żądać, ażeby pismo jego niezwłocznie było
przysłane pod rozpoznanie i rozstrzygnięcie komisji rządowej wy-
znań religijnych i oświecenia publicznego […]
4
.
punkt 5. zawierał instrukcje dla cenzorów, aby:
nie drukowano zdań: a) znieważających religię [panującego — dop.
e. s.], b) każących moralność i dobre obyczaje, c) dążących do za-
chwiania lub obalenia porządku społecznego, d) znieważających pa-
nującego, rząd i prawa krajowe lub odwodzących od należytego im
posłuszeństwa, e) szkalujących wyraźnie czyjekolwiek imię i sławę
5
.
2
3
4
5
T. Gutkowski,
Cenzura w Wolnym Mieście Krakowie, 1832–1846,
kraków 1914, s. 78, 79.
zob. B. szyndler,
Dzieje cenzury w Polsce…, op. cit.,
s. 63.
Ibidem,
s. 67.
Ibidem.
literatura i teatr pod presją cenzury w pierwszej połowie XiX wieku… 143
wydany w 1826 roku rosyjski kodeks cenzury precyzował, „jakiego rodzaju dzieła
należało zaliczać do liczby zabronionych”
6
. Feldmarszałek iwan paskiewicz „świadomy
roli druku i sceny, jako środków przekazu myśli oraz kształtowania nastrojów politycz-
nych w zdobytym kraju — w ocenie Franciszki ramotowskiej — przede wszystkim
zatroszczył się o nałożenie kagańca zarówno na słowo pisane, jak i mówione. uczynił
to na mocy swojej władzy dyskrecjonalnej, zanim uzyskał odpowiednie pełnomocnic-
two, związane z późniejszą nieco nominacją na namiestnika”
7
.
działający w warszawie od 11 lutego 1832 roku komitet cenzury, jako organ cen-
tralny, uważnie kontrolował teksty literackie oraz repertuar teatralny grany w króle-
stwie polskim. współpracował w zakresie cenzury z prezesami komisji wojewódzkich
oraz naczelnikami wojennymi, pełniącymi nadzór na lokalną policją
8
.
zdzisław szeląg, pisząc na temat literatury zabronionej w okresie międzypowsta-
niowym, zauważył, że:
cenzura spełniała nie tylko funkcję prewencyjną, ale propagandową
i prohibicyjną. rezultatem jej działalności był m. in. indeks utworów
zakazanych do czytania, przechowywania i rozpowszechniania. nie
mniej groźne dla kultury polskiej były psychologiczne skutki cenzury.
chodzi o to, że zasady kontroli tekstów zniechęcały do publikowania
mniej odporne, ale znaczące jednostki i przyciągały miernoty godzące
się z reglamentacją słowa
9
.
Badacz dokonał klasyfikacji zabronionych wydawnictw z pierwszej połowy XiX w.,
które ujęto poniżej w formie tabeli.
m. inglot,
Carska cenzura w latach 1831–1850 wobec arcydzieł literatury polskiej,
„ze skarbca kultury”
1965, z. 17, s. 100.
7
F. ramotowska,
Warszawskie Komitety Cenzury 1832–1915,
w: „studia warszawskie” 1971, t. 9:
War­
szawa XIX w., 1795–1918,
z. 2, s. 268.
8
zob. B. szyndler,
Dzieje cenzury w Polsce…, op. cit.,
s. 119.
9
z. szeląg,
Literatura zabroniona (1832–1862). Zjawisko — rynek — rozpowszechnianie,
kielce 1989, s. 31.
6
144 elżbieta stoch
KLaSyFiKaCJa zaBRONiONyCH wyDawNiCTw z pieRwSzeJ pOł. XiX wieKU
10
Utwory wydane
tajnie, poza
modlitewniki, bowiem znajdowały się w nich „zwroty przypominające wolną
cenzurą, w tym
ojczyznę oraz zwycięskie bitwy znajdujące się w suplikacjach do matki Boskiej,
i opublikowane
królowej korony polskiej, stanisława kostki, jana kantego, jana nepomucena
kiedyś legalnie,
i innych świętych”
11
.
a wznawiane bez
kontroli
Utwory
niedopuszczone
według przybliżonych danych karola estreichera co czwarta książka nie
uzyskiwała pozwolenia na druk. ponadto zgody na druk nie uzyskały inne
do druku
publikacje, np. almanachy: „pierwiosnek za rok 1825”, „zorza”.
przez cenzurę
wewnętrzną
i.
dzieła wydane w rzeczypospolitej przedrozbiorowej, np. pamiętniki, mowy
patriotyczne, zbiory kazań, druki z okresu sejmu wielkiego, powstania
kościuszkowskiego. w grupie tej znalazły się teksty adama wawrzyńca
rzewuskiego
O formie rządu republikańskiego,
stanisława staszica, Hugona
kołłątaja, juliana ursyna niemcewicza (Powrót
posła)
czy
Kazania niedzielne
Utwory
i świąteczne
(1793) józefa wojciecha męcińskiego.
zdelegalizowane
utwory ogłoszone legalnie za zgodą cezury zaborczej po 1795 r., a następnie
przez cenzurę
zdelegalizowane, np.
Konrad Wallenrod
adama mickiewicza.
utwory opublikowane podczas walk o niepodległość i wystąpień
rewolucyjnych, np. wydane w czasie kampanii napoleońskiej, księstwa
warszawskiego, powstania listopadowego (Pieśni
ojczyste
z 1830 r.), wiosny
ludów.
utwory wydane w pozostałych zaborach, np.
Śpiewy historyczne
juliana ursyna
niemcewicza.
utwory ogłoszone staraniem polskich emigrantów politycznych (np.
Dziady
cz. iii,
Kordian,
z uwagi na szkodliwy kierunek polityczny czy rewolucyjny
Utwory zakazane
(Nie–Boska
komedia).
przez cenzurę
ii.
utwory wydane przez niepolskie emigracje polityczne.
zewnętrzną
(zagraniczną)
oficjalne publikacje narodów europejskich, np. utwory publicystyczne,
naukowe, literackie zawierające problematykę rewolucyjną, propagujące
radykalne teorie, np. prace ks. lamennais’go
Les paroles d‘un croyant
(Słowa
człowieka wierzącego)
czy polonofila richarda ottona spaziera, dramaty np.:
Fryderyka schillera, wiktora Hugo.
Utwory
np. polityczne wiersze okolicznościowe.
nieprzeznaczone
iii.
do druku
np. artykuły programowo–agitacyjne m. in.: księdza piotra ściegiennego,
ze względu na ich
Franciszka sawicza, szymona konarskiego.
„niecenzuralność”
publikacje
10
twórców
11
emigracyjnych — adama mickiewicza, maurycego mochnac-
kiego, juliusza słowackiego, zygmunta krasińskiego i innych długo musiały czekać, by
mogły być drukowane w kraju czy znaleźć się na afiszach i scenach polskich teatrów, prze-
10
11
Ibidem,
s. 43–55.
Ibidem,
s. 44.
literatura i teatr pod presją cenzury w pierwszej połowie XiX wieku… 145
szły swoistą „«drogę krzyżową» zakazów, rozkazów i paragrafów carskiej cenzury”
12
. wy-
kreślano całe utwory lub passusy, w których pojawiały się słowa–klucze: „ojczyzna”, „lud”,
„mścić się”, „tyran”, „okowy”, „polak”, „moskal”
13
, czy też „wisła”, „przyszłość”, najeźdź-
cy”, „patriota”, „wolność”, „demokracja”. poza „podejrzanym słownictwem” wychwytywa-
no aluzje, skupiano uwagę na nastroju utworu, jego tonacji itd
14
. sporządzano listy sztuk,
które po uzyskaniu odpowiedniej oceny kwalifikacyjnej (typu: „позволе�½о
це�½зурою”,
„позволе�½о c
исключе�½иями”,
„запреще�½о
для публики”,
„запреще�½о
безуслов�½о”
15
)
docierały w odpisach lub poprzez stosowne okólniki do ośrodków poza stolicą, w tym
do prezesa komisji województwa lubelskiego, a od 1837 do kancelarii Gubernatora lu-
belskiego. kontrolowano także egzemplarze teatralne, afisze, inseraty prasowe.
w lublinie, jak i w innych miastach polski, ogromną rolę w popularyzacji kul-
tury w okresie zaborów oraz rozpowszechnianiu zakazanych publikacji odgrywali
księgarze, i to oni stali się obiektem obserwacji policji. jan riabinin, archiwista i hi-
storyk dziejów lublina, w trakcie kwerendy archiwaliów zwracał uwagę na zarządze-
nia cenzury dotyczące druków wydanych podczas powstania listopadowego. ustalił,
że w roku 1832 księgarze lubelscy musieli złożyć deklarację, że nie będą sprzedawać
Historii Polski
(tj.
Historii Powstania Narodu Polskiego w roku 1830 i 1831, czerpanej z au­
tentycznych dokumentów, sejmowych akt, pamiętników, dzienników, piśmiennych i ustnych
podań najznamienitszych uczestników tegoż powstania)
autorstwa richarda ottona spa-
ziera
16
. książka została wydana w lipsku i uznano ją za „napisaną w duchu rewolu-
cyjnym”
17
.
szczególnie ciekawe dla badacza są lata 1833–1834 ze względu na zachowane archi-
walia.
Acta specialia tyczące się dzieł zakazanych
informują, że na liście ksiąg zakazanych
na lubelszczyźnie w latach 1833–1834 znalazły się publikacje:
–
Wybór pieśni, nucących tajemnice Chrystusa Pana, Najświętszej Matki Jego
i niektórych świętych
(książka ukazała się w częstochowie w 1832 roku),
–
Książeczka do pacierzy, nabożeństwa dla dzieci
[wiejskich podczas mszy
świętej — dop. e. s.]
18
.
m. inglot,
Carska cenzura…, op. cit.,
s. 103.
Ibidem,
s. 130.
14
zob. z. szeląg,
Literatura zabroniona…, op. cit.,
s. 40.
15
zob.
ibidem,
s. 42.
16
Tytuł podaję zgodnie z kartą tytułową książki (wydanie paryskie, 1833). richard otton spazier,
doktor filozofii był także autorem pierwszego tłumaczenia
Pana Tadeusza
na język niemiecki.
17
j. riabinin,
Fragmenty z dziejów cenzury lubelskiej 1831–1864 r.,
odbitka z „pamiętnika lubelskiego”,
lublin 1929, s. 9.
18
apl, kwl
Acta specialia tyczące się dzieł zakazanych,
sygn. 134, s. 116.
12
13

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin