FILOZOFUJ!_9(2016).pdf

(8752 KB) Pobierz

2016 › nr 3 (9)

Cena 10 zł

(w tym 5% VAT)

Nakład 1200 egz.

magazyn popularyzujący ﬁlozoﬁę

Prawda jest celem wszelkich dążeń

intelektualnych

Wywiad z prof. Simonem Blackburnem

Semantyczna

definicja prawdy

Jacek Juliusz Jadacki

Wyobraźnia, emocje

i paradoks fikcji

Amy Kind

Prawda

ISSN 2392-2249

Wydawnictwo

filozofuj.eu

redakcja@filozofuj.eu

Academicon

Autoreklama

Od redakcji

Academicon

wydawnictwo naukowe

Zapraszamy

AUTORÓW

monograi, prac

doktorskich, habilitacyjnych

i innych prac naukowych,

popularnonaukowych

i dydaktycznych do wydania

książki w

nowoczesnym

wydawnictwie.

Zapraszamy także do

współpracy wydawniczej

REDAKTORÓW

czasopism,

serii wydawniczych i prac

zbiorowych.

Drodzy Czytelnicy,

wyobraźmy sobie świat, w którym prawda nie jest dla nas

dostępna lub nie jest celem naszych dążeń. W pierwszym

przypadku świat bez prawdy oznaczałby, że bylibyśmy no-

torycznie w błędzie i – co za tym idzie – sam fakt błądze-

nia też nie byłby dla nas uchwytny. Mylilibyśmy się co do

tego, czy coś istnieje, czy nie istnieje, fałszywie poznawa-

libyśmy, z jakimi przedmiotami mamy do czynienia oraz

jakie one mają cechy, położenie, przeznaczenie itd. Czy

byłoby wówczas możliwe jakiekolwiek działanie poza ta-

kim, które przypominałoby jakiś szaleńczy i chaotyczny

taniec bezradności? Czy w ogóle można by mówić o oso-

bowym istnieniu? W drugim przypadku natomiast, rezyg-

nując z dążeń do prawdy, ryzykowalibyśmy, że nasze dzia-

łanie – oparte na mirażach – obróci się przeciwko nam i na

własne życzenie pogrążymy się w chaosie.

Widzimy więc, jak ważne miejsce w naszym życiu zaj-

muje prawda. Sama jej natura okazuje się jednak bardzo ta-

jemnicza i rodzi wiele problemów. Wydaje się, że już Ary-

stoteles trafnie wyraził intuicję istoty prawdy: poznanie,

że jest tak a tak, jest prawdziwe, gdy tak właśnie jest. To

zagadkowe określenie nie zamknęło, lecz otworzyło dys-

kusję na temat prawdy, która trwa już ponad dwadzieś-

cia stuleci. Próba bowiem bliższego objaśnienia tej intui-

cji okazała się niełatwa. Mówi ona o jakiejś relacji między

dwoma elementami: treścią poznania i rzeczywistością,

do której się ona odnosi. Ale czym ta relacja jest? Zgod-

nością? Podobieństwem? Sprawy dodatkowo się skompli-

kowały, gdy pokazano, że nie tylko relacja „prawdziwo-

ści” jest zagadkowa, ale i oba jej człony – treści poznania

tkwiące w umyśle, czyli nośniki prawdy, oraz sama rze-

czywistość, czyli jej przedmiot.

Oprócz dociekania istoty prawdy filozofowie pytają także

o inne kwestie z nią związane. Między innymi o to, jakie są

kryteria prawdziwości, tzn. jakie mamy narzędzia, by od-

różnić prawdę od fałszu. A może prawda jest nieosiągalna?

Czy prawda jest ważna? Dlaczego? Czy można w uspra-

wiedliwiony sposób rezygnować z dążenia do prawdy albo

wręcz głosić nieprawdę? Czy prawda zniewala, jak twier-

dzą niektórzy? A może jest warunkiem wolności?

Próby odpowiedzi na wiele z tych pytań podjęli się au-

torzy tekstów tematycznych niniejszego numeru. Zapra-

szamy do ich czytania, ale także do refleksji i dyskusji,

w której mają pomóc załączone do artykułów pytania.

Dopełnienie części tematycznej stanowi wywiad z Simo-

nem Blackburnem, uznanym filozofem brytyjskim, popu-

laryzatorem filozofii, autorem wielu książek poświęconych

prawdzie. Pewne urozmaicenie rozważań o prawdzie sta-

nowi ankieta, w której na temat prawdy wypowiadają się

nasze koleżanki i koledzy filozofowie.

Jak zwykle w numerze znalazły się stałe działy. Propo-

nujemy Wam kolejne części kursów logiki, sztuki argu-

mentacji, eksperyment myślowy dotyczący obowiązku

prawdomówności, etyczne refleksje na temat literatury,

tym razem

Zbrodni i kary

Fiodora Dostojewskiego. Za-

praszamy także do kolejnej podróży po świecie idei sta-

rożytnych Greków – w tym numerze ideą przewodnią jest

aletheia,

od której pochodzi współczesne pojęcie prawdy.

W obrębie tematyki bliskiej zagadnieniu prawdy pozo-

stają artykuł Jana Woleńskiego, którego tematem jest po-

jęcie racjonalności, esej Jacka Jaśtala o wielkiej iluzji czy

rozważania Amy Kind o tym, dlaczego fikcyjne historie

wywołują w nas emocje. Mamy nadzieję, że ciekawą i in-

spirującą lekturą okaże się dialog między niczym, czymś

i wszystkim na temat tego, co istnieje, którego autorami

są Achille Varzi i Roberto Casati.

Staramy się poszukiwać nowych form popularyza-

cji filozofii. W tym numerze będziecie mogli przeczytać

wywiad z filozofem z przeszłości autorstwa Jacka Woj-

tysiaka. Mamy nadzieję, że jest to początek serii. Pierw-

szym przepytywanym jest Immanuel Kant. Pewnym

no-

vum

jest także satyra Piotra Bartuli ukazująca negatywne

strony uprawiania filozofii akademickiej. Oczywiście nie

mogło zabraknąć filozoficznej recenzji filmowej, spotka-

nia z filozofią sztuki, odcinka filozofowania z dziećmi, fi-

lozoficznego kalendarium, omówienia ksiażki z półki fi-

lozofa, krzyżówki oraz komiksu.

Życzymy satysfakcjonującej lektury „Filozofuj!”.

Redakcja

Grupa Academicon

Usługi dla

środowiska

akademickiego i biznesowego

ego

Wydawnictwo

Studio DTP

Księgarnia

Webmastering

Telewizja

Portal

Publikuj

z nami!

www:

http://wydawnictwo.academicon.pl/,

e-mail:

wydawnictwo@academicon.pl,

tel.:

603 072 530

Wydawnictwo

2016 › nr 3 (9)

magazyn popularyzujący ﬁlozoﬁę

Filozofuj!

›

2015

›

nr 2

www:



lozofuj.academicon.pl

e-mail:

filozofuj.eu redakcja@filozofuj.eu



lozofuj@academicon.pl

Academicon

filozofuj.eu

redakcja@filozofuj.eu

Filozofuj!

›

2016

›

nr 3 (9)

Kalendarium

Ilustracja na okładce: Malwina Adaszek

2016 › nr 3 (9)

Cena 10 zł

(w tym 5% VAT)

Spis treści

Nakład 1200 egz.

5 lipca 1687 r.

–

Isaac Newton

opubli-

kował swoje główne dzieło –

Matematyczne

zasady filozofii przyrody.

Zawarł w nim trzy

prawa ruchu, znane obecnie jako trzy prawa

dynamiki Newtona, a także bronił tezy, że

za spadanie ciał na ziemię oraz za ruchy pla-

net wokół Słońca odpowiada ta sama siła –

grawitacja. Przez długie wieki sądzono, iż

w świecie podksiężycowym i nadksiężyco-

wym działają odmienne przyczyny i rządzą

odmienne prawa.

LIPIEC

woju handlu i przemysłu w Europie. Do-

robek naukowy Smitha stał się podstawą

do wyodrębnienia ekonomii jako osobnej

dziedziny nauki. Jest jednym z najbardziej

cenionych autorów prac z zakresu kapita-

lizmu, gospodarki rynkowej i liberalizmu.

W kręgu zainteresowań Adama Smitha

znajdowała się także etyka – przez 13 lat

wykładał filozofię moralną na Uniwersy-

tecie w Glasgow.

26 lipca 1925 r.

– w Bad Kleinen zmarł

Gottlob Frege

– niemiecki matematyk, filo-

zof i logik. Twórca pojęcia logicyzmu, zgod-

nie z którym twierdzenia matematyczne są

wyprowadzane z zasad logicznych, a poję-

cia matematyczne – sprowadzane do pojęć

logicznych. Jego dziełem jest także opraco-

wanie nowej arytmetyki, której twierdzenia

można wyprowadzić z założeń logicznych

oraz sprowadzić do praw myślenia, które

miały opierać się na obiektywnych prawach

logicznych. Krytykiem arytmetyki Fregego

był Edmund Husserl.

realizm – najprostsze z możliwych wyjaśnie-

nie sukcesu nauki brzmi: nauka głosi prawdę.

magazyn popularyzujący ﬁlozoﬁę

Prawda jest celem wszelkich dążeń

intelektualnych

Wywiad z prof. Simonem Blackburnem

7 lipca 1973 r.

– w Norymberdze zmarł

Max Horkheimer

– niemiecki filozof i so-

cjolog. Lider szkoły frankfurckiej oraz

współtwórca (obok Theodora Adorno) teo-

rii krytycznej, stojącej w opozycji do teorii

tradycyjnej. Jednym z głównych zagad-

nień przewijających się na wszystkich

etapach kształtowania teorii krytycz-

nej jest relacja między filozofią a nauką.

Horkheimer jest przeciwnikiem stano-

wisk skrajnych: zarówno neopozyty-

wistycznego scjentyzmu, dającego na-

26 lipca 1889 r.

uce prym w dziedzinie poznania, jak – w Wiedniu uro-

i neoromantycznego antyintelektuali- dził się

Tadeusz

zmu, gloryfikującego filozofię. Zdaniem

Czeżowski

– wy-

filozofa nauce nie należy przypisywać

bitny przedstawi-

wyłącznych kompetencji poznawczych ciel szkoły lwow-

oraz wyolbrzymiać jej znaczenia w życiu jed- sko-warszawskiej.

nostkowym i społecznym, z drugiej zaś strony Uważał teorie lo-

nie sposób zakwestionować jej roli kulturo- giczne za schema-

twórczej. W teorii Horkheimera rozum ma

tyczne wersje nauk

wprawdzie większą siłę poznawczą od roz- s z c z e gó łow yc h,

sądku, nie potrafi on jednak obejść się bez

a filozofię trakto-

pracy tego drugiego jako narzędzia.

wał jako naukę o rzeczywistości, a nie o wie-

dzy, wbrew panującemu wówczas neopozy-

15 lipca 1930 r.

– w El Biar (Algieria) uro- tywizmowi. Poznanie w filozofii proponował

dził się

Jacques Derrida

– francuski filo- oprzeć na szeroko rozumianym doświad-

zof, zaliczany do grona najwybitniejszych czeniu, obejmującym także np. intuicję

oraz najbardziej kontrowersyjnych myśli- aksjologiczną.

cieli współczesnych. Twórca koncepcji de-

konstrukcji. Wyróżnił trzy jej główne

31 lipca 1926 r.

konteksty: antymetafizyczny, etyczny – urodził się

Hilary

i literacki. Dekonstrukcja antymeta-

Putnam

– a me-

fizyczna jest stanowiskiem opozycyj- rykański filozof,

wykładowca MIT,

nym do panującej w filozofii zachodniej

Uniwersytetu Har-

od czasów Platona metafizyki obecno-

varda czy Uniwer-

ści, czyli filozofii podporządkowanej

ontologii. Kontekst etyczny, czyli fi- sytetu w Princeton.

lozofia zdarzenia, stara się opisywać Zakwalifikowanie

to, co się wydarza po odrzuceniu ka- Putnama do okre-

tegorii konstytuujących jednostko- ślonego nurtu fi-

wość danego zdarzenia. Wymiar lite- lozoficznego jest

racki splata się z antymetafizycznym, gdyż, o tyle trudne, że

przez lata działalności zmieniał on diame-

zdaniem Derridy, literatura nie ma stałej

istoty, a literac kość dowolnego tekstu za- tralnie swoje poglądy. Jednym ze stałych

leży jedynie od kontekstu, w jakim zosta- wątków jego rozważań jest dialog z trady-

cją kartezjańską oraz badanie jej wpływu na

nie umieszczony.

współczesną filozofię. Przez większość ka-

17 lipca 1790 r.

– w Edynburgu zmarł

riery zajmował się również zagadnieniami

Adam Smith

– szkocki filozof. Jego

Ba-

związanymi z filozofią języka i epistemolo-

dania nad naturą i przyczynami bogactwa

gią. W swej wczesnej myśli skłaniał się ku re-

narodów

są jedną z pierwszych prób usy- alizmowi naukowemu, będąc jednym z twór-

stematyzowania wiedzy o historii roz- ców argumentu, który głosi, iż – zakładając

21–26 sierpnia 2008 r.

– w Krakowie od-

był się VI Europejski Kongres Filozofii Anali-

tycznej (Sixth European Congress of Analytic

Philosophy) – głównym celem odbywających

się co trzy lata kongresów ECAP (zaliczanych

do czołowych w skali światowej wydarzeń na-

ukowych w dziedzinie filozofii) jest budowa

oraz umacnianie sieci współpracy między

europejskimi uczonymi zajmującymi się fi-

lozofią analityczną i naukami pokrewnymi.

W polskiej edycji wzięło udział ponad 500 de-

legatów z całego świata, program kongresu

obejmował obrady podzielone na dziewięć

sekcji tematycznych, trzy wykłady plenarne,

dziewięć walnych wystąpień oraz pięć tema-

tycznych paneli warsztatowych. Możliwość

organizacji kongresu z cyklu ECAP w Krako-

wie to duża nobilitacja dla polskiego środo-

wiska filozoficznego, potwierdzająca wartość,

jaką do XX-wiecznej filozofii wnio-

sły myśli filozofów takich, jak Kazi-

mierz Ajdukiewicz czy Alfred Tarski.

20–25 sierpnia 1996 r.

– w Ka-

tolickim Uniwersytecie Lubelskim

pod hasłem

Freedom in Contempo-

rary Culture

odbywał się V Światowy

Kongres Filozofii Chrześcijańskiej,

w trakcie którego powołano Polskie

Towarzystwo Tomasza z Akwinu. Za

główny cel PTTA obrało propagowa-

nie uprawiania filozofii w stylu klasycznej fi-

lozofii realistycznej, czego niedoścignionym

mistrzem, zdaniem o. prof. Mieczysława

A. Krąpca, jest św. Tomasz z Akwinu. Styl

Akwinaty cechuje się nakierowaniem pozna-

nia przede wszystkim na świat osób i rzeczy.

Klasyczna filozofia realistyczna ma

za zadanie udzielać odpowiedzi na

pytania o ostateczną rację istnienia

świata i człowieka.

26 sierpnia 1910 r.

– w Tamworth

zmarł

William James

– amerykań-

ski filozof i psycholog. Jeden z naj-

ważniejszych myślicieli XIX-wiecz-

nych Stanów Zjednoczonych, który

przyczynił się do wyodrębnienia fi-

lozofii z teologii. Współtwórca prag-

matyzmu, który jego zdaniem powi-

nien być również stosowany do oceny wiary

i poglądów religijnych. W dziedzinie psycho-

logii jest znany jako zwolennik funkcjona-

lizmu oraz popularyzator behawioryzmu.

Autor pytania o istnienie świadomości oraz

pojęcia jaźni, której wyróżnił trzy rodzaje:

materialną, społeczną i duchową.

Opracowały Karolina Mierczak i Joanna Luc

Zilustrowała Malwina Adaszek

SIERPIEŃ

Semantyczna

definicja prawdy

Jacek Juliusz Jadacki

Wyobraźnia, emocje

i paradoks fikcji

Amy Kind

Greka i łacina z wielkimi klasykami

Starożytni o tym, co nie-zapomniane

〉

Michał Bizoń

Prawda

Czym jest prawda? – infografika

Eksperyment myślowy:

Czy obowiązek mówienia prawdy

jest bezwzględny?

〉

Artur Szutta

Prawda

Prawda i iluminacja

〉

Stanisław Judycki

Jesteśmy istotami z natury dążącymi do poznawania prawdy. Jest ono

możliwe dzięki zdolności naszego rozumu do pojmowania, której nie

da się wyjaśnić przez odwołanie do czysto fizycznych czynników.

ISSN 2392-2249

Wydawnictwo

filozofuj.eu

redakcja@filozofuj.eu

Academicon

Filozofia indyjska

Budziszewska

Mistycyzm indyjski... u Adama Mickiewicza

〉

Nina

Etyka w literaturze

Felieton

Raskolnikow i etyka ezoteryczna

〉

Natasza Szutta

Wielka iluzja

〉

Jacek Jaśtal

Polemika – o wielości prawd

Szubka

Filozofowie mają nieodpartą skłonność do operowania

ogólnymi, abstrakcyjnymi kategoriami, bez poświęcenia

należytej uwagi różnorodności, która się za nimi kryje.

〉

Tadeusz

Al-Utrab w krainie Kalopów

〉

Satyra akademicka

Piotr Bartula

#2: Racjonalizm niejedno ma imię

〉

Rozmaitości filozoficzne

Jan Woleński

Cała prawda i tylko prawda

〉

Adam Grobler

Wywiad

Do rabina przyszło dwóch żydów, aby rozsądził ich spór. Wysłuchał

rabin jednego i rzekł: „Masz rację”. Wysłuchał drugiego i

rzekł: „Masz rację”. Wtrącił się trzeci: „Rebe, nie może być tak, że

jeden i drugi ma rację”. „Ty też masz rację” – rzekł rabin.

〉

Wywiad z Immanuelem Kantem

〉

Jacek Wojtysiak

Dialog

Wiem czy nie wiem, że nic nie wiem?

Damian Leszczyński

Obok zdziwienia wątpienie jest drugim ze źródeł filozofii. Czy możemy

cokolwiek wiedzieć? Czy możemy wiedzieć o tym, czy możemy cokolwiek

wiedzieć? Czy jesteśmy w stanie w ogóle sensownie o to pytać? Oto kwestie

podstawowe, przed którymi nie może uciec żadna poważna filozofia.

Nic, coś, wszystko

〉

Achille Varzi, Roberto Casati

#2: Problemy z definicją sztuki

〉

Estetyka

Beniamin Bukowski

Wokół tematu

Semantyczna definicja prawdy

Jacek Juliusz Jadacki

〉

Wyobraźnia, emocje i paradoks fikcji

〉

Amy Kind

Wywiad

Zagrajmy w filozofię

〉

Filozofia dla dzieci

Filozofia w filmie

Dorota Monkiewicz-Cybulska

Prawda jest celem wszelkich dążeń intelektualnych

〉

Wywiad z prof. Simonem Blackburnem

Antygona w Auschwitz

〉

Władysław Tatarkiewicz

〉

Marta Soniewicka

Narzędzia filozofa

Logika:

#5: Predatoryzacja logiki

〉

Rafał Urbaniak

Who is who w polskiej filozofii

Warsztat logiczny:

#2: Mechanizm powstawania

i eskalacji urojeń

〉

Witold Marciszewski

Teoria argumentacji:

#5: Argumenty

ad hominem

–

jak je oceniać, jak się przed nimi bronić

〉

Krzysztof

A. Wieczorek

Paweł Rzewuski

Kobiety i prawda – komiks filozoficzny

Z półki filozofa...

Filozofia z przymrużeniem oka

Filozofuj!

›

2016

›

nr 3 (9)

filozofuj.eu

redakcja@filozofuj.eu

filozofuj.eu

redakcja@filozofuj.eu

Filozofuj!

›

2016

›

nr 3 (9)

Prawda

Prawda i iluminacja

Stanisław

Judycki

Profesor filozofii,

kierownik Zakładu

Metafizyki, Filozofii

Religii i Filozofii

Współczesnej

Uniwersytetu

Gdańskiego. Zajmuje

się epistemologią,

filozofią religii

i historią filozofii

współczesnej.

Prawda

i iluminacja

Sąd

= myśl będąca

sensem zdania.

Probabilistyczny

= prawdopodobny.

Myśli są

spójne,

jeśli są między

sobą powiązane

rzeczowo i nie

ma wśród nich

takiej, która

byłaby sprzeczna

z pozostałymi.

Podanie istoty lub składników rozumu

jest bardzo trudne, ale można powie-

dzieć, że rozum jest zdolnością do uj-

mowania związków między różno-

rakimi treściami oraz zdolnością do

analizy siebie samego, w tym do kry-

tyki wydawanych przez siebie sądów,

przyjmowanych twierdzeń, akcep-

towanych ocen itd. Nasz ludzki ro-

zum jest w stanie formułować ogólne

i konieczne prawa w pewnych dzie-

dzinach, np. w logice i matematyce,

ale w wielu obszarach musi się zado-

wolić jedynie prawami o charakte-

rze

probabilistycznym

. Jednak nawet

tylko prawdopodobne prawidłowości

mają dużą wartość zarówno czysto po-

znawczą, jak i praktyczną. Jednocześ-

nie w trakcie poznawania różnego ro-

Słowa kluczowe: prawda, kryteria prawdy, rozum, poznanie

dzaju praw i prawidłowości rozum cały

czas jest „czujny” wobec samego sie-

bie, a to ze względu na wspomnianą

ówienie o prawdzie, zasta- kich sądów, i zawodny, czyli może nas właśnie zdolność do krytyki własnych

nawianie się nad nią cechują mylić. Doświadczenie jest kryterium wytworów.

z pewnością każdą wyżej prawdy, lecz może nas na różne spo-

Co jest zasadniczym celem rozumu?

rozwiniętą kulturę.

soby mylić.

Spójność

danej myśli z już

Należy sądzić, że jedynym od-

przyjętymi twierdzeniami może być

powiednim dla rozumu celem

Istotą prawdy jest zgodność

kryterium prawdy, lecz możliwa jest

jest prawda. Rozum nasz byłby

między tym, co myślimy,

przecież spójna bajka, która nie ma nic

czymś całkowicie bezużytecz-

a tym, jak się rzeczy mają.

wspólnego z rzeczywistością. Prak-

nym, gdyby nie dążył do prawdy.

tyka może być takim kryterium, lecz

Zgodność ta nie musi wszakże dotyczyć nie da się go stosować we wszystkich

wyłącznie rzeczy fizycznych. Uznajemy dziedzinach ludzkiej aktywności (np. Można nawet obrazowo powiedzieć,

bowiem za prawdziwe także twier- mogę praktyczne sprawdzić, czy sąd że rozum żywi się prawdą. Na to jed-

dzenia matematyczne (np. 2 + 2 = 4) „Ta zupa jest gorąca” jest prawdziwy, nak ktoś może zareagować twierdze-

oraz

sądy

dotyczące przedmiotów ale nie mogę praktycznie sprawdzić, niem, że rozum nie zawsze zmierza

fikcyjnych (np. prawdą jest, że Mały czy prawdziwy jest sąd: „Każdy byt fi- bezinteresownie do prawdy, lecz jego

Książę z książki Antoine’a de Saint- zyczny składa się z substancji i przy- celem jest przeżycie organizmu, w któ-

-Exupery’ego mieszkał na planetoidzie padłości”). Czyjeś świadectwo lub rym jest zakotwiczony, lub tym ce-

B 612). To „zgodnościowe” rozumie- autorytet również wchodzą tu w ra- lem mogą być różnorakie korzyści

nie prawdy zostało nazwane w filozo- chubę, lecz świadkowie sami mogą się i przyjemności, oszustwo, manipula-

fii klasyczną lub korespondencyjną de- mylić, a autorytety czasami okazują cja itd. Ta diagnoza jest jednak krótko-

finicją prawdy.

się pozorne. Jako niezawodne kryte- wzroczna, bo aby przeżyć, trzeba mieć

Od istoty prawdy w powyższym sen- ria prawdy zostają więc elementarne prawdziwy obraz otaczającego świata,

sie należy odróżnić jej kryteria, czyli oczywistości, np. „Jeśli a = b, to b = a”, aby manipulować i oszukiwać, trzeba

sposoby odróżniania sądów praw- ale tego rodzaju oczywistości jest nie- znać prawdę na temat wielu rzeczy.

dziwych od nieprawdziwych. Najle- wiele. Należy jednak zwrócić uwagę, Inaczej osiąganie niegodziwych ce-

piej byłoby, gdybyśmy dysponowali że nawet częściowe i zawodne kryte- lów byłoby niemożliwe. W tym aspek-

kryteriami, które byłyby jednocześ- ria są mimo wszystko w jakimś stop- cie rozum oszukujący i manipulujący,

nie powszechne i niezawodne, jed- niu użyteczne, gdyż uzasadniają nasze a jednocześnie zdający sobie sprawę

nakże większość kryteriów prawdy roszczenia do prawdy, które co chwila z prawdy tego, co czyni, bliski jest su-

ma charakter częściowy, czyli nie po- wypowiadamy w życiu codziennym mieniu, które potrafi nas „gryźć” na-

zwala rozpoznać prawdziwości wszyst- oraz w różnorakich naukach.

wet wtedy, gdy popadniemy w prawie

Prawda i rozum

Jesteśmy istotami z natury dążącymi do

poznawania prawdy. Jest ono możliwe

dzięki zdolności naszego rozumu do

pojmowania, której nie da się wyjaśnić przez

odwołanie do czysto fizycznych czynników.

Być może nasz mózg powstał w wyniku

skomplikowanych przemian, które na-

zwaliśmy ewolucją biologiczną, być

może jest do pewnego stopnia zorga-

nizowany tak, jak nasze komputery.

Maszyna niema mentalnie

Te fakty – o ile są to fakty – nie mogą

Jeśli więc rozumu nie da się pojąć bez wyjaśnić, w jaki sposób podobna do

prawdy i jeśli my, ludzie, jesteśmy tym, zwierzęcej struktura jest zdolna do

kim jesteśmy, dzięki temu, że posia- poznawania, do odkrywania tak wielu

damy rozum, to należy wnioskować, że skomplikowanych prawd, skąd pocho-

nie bylibyśmy tym, kim jesteśmy, gdy- dzą jej twórcze zdolności.

byśmy nie posiadali idei prawdy i do

niej nie dążyli. Owszem, nasz rozum

Należy więc wnioskować, że

jest związany z ciałem, z systemem

aby mogło nastąpić odkrywa-

nerwowym, zmysłami i mózgiem, lecz

nie prawd, skomplikowane

nie ma żadnej sprzeczności w przy-

zwoje naszego mózgu muszą

być oświetlane pozafizycznym

puszczeniu, że nasz mózg, mimo całej

światłem, i to ono sprawia, że

swojej komplikacji, mógłby być całko-

wicie niemą mentalnie maszyną bio-

logiczną. Wiemy przecież, że mózgi

niektórych gatunków zwierząt są bar-

dzo podobne do naszego w aspekcie

ich wielkości i poziomu biologicz-

nej komplikacji, a jednak w porów-

naniu z naszym mózgiem są „głuche

i ślepe”. Chociaż w przypadku niektó-

rych rodzajów zwierząt pojawiają się

„ślady” rozumu, to jednak zdajemy so-

bie sprawę, że są to tylko ślady, i wiemy

także, choć często wstydzimy się do

tego przyznać, że ślady tego rodzaju

odbieramy jako niekiedy wprawdzie

wzruszającą, ale tylko karykaturę ro-

zumu ludzkiego.

Nie te ślady jednak, lecz co innego

jest bardziej dobitnym przykładem

przepaści między zwierzęciem a czło-

wiekiem. Zdarzają się sytuacje, w któ-

rych oczy udomowionych zwierząt

jakby szukają w oczach ludzkich po-

rozumienia i uczestnictwa, lecz trwa

to tylko chwilę i oczy zwierzęcia za-

padają ponownie we własną zmysłową

wewnętrzność. Porozumienie jest nie-

możliwe, bo tzw. architektura mózgu

nie jest tym samym, co światło, które

nas oświetla, i sprawia, że jesteśmy

istotami rozumnymi. Spojrzenie zwie-

rzęcia, które w oczach ludzkich szuka

porozumienia i poczucia uczestni-

ctwa, wyraża, niemożliwą dla niego

do uświadomienia, tęsknotę za tym

światłem.

całkowity stan samooszustwa. Zatem

jeszcze raz: rozum żywi się prawdą,

prawda jest zawsze celem rozumu, bez

niej nigdy nie mógłby nawet zacząć

funkcjonować.

Pozafizyczne światło

ta plątanina komórek za-

czyna rozumieć i tworzyć.

Gdy weźmiemy pod uwagę rozwój ma-

tematyki, lecz nie jako nauki o liczbach,

jak się ją powszechnie rozumie, lecz

jako nauki o abstrakcyjnych struktu-

rach, to nie widać żadnego powodu, aby

sądzić, że to, co w tej dziedzinie do-

tąd odkrył rozum ludzki, będzie miało

jakikolwiek koniec: jak mogłoby wy-

glądać zobaczenie, że wyczerpaliśmy

całą dziedzinę abstrakcyjnych struk-

tur, którą nazywamy matematyką?

Podobnie ma się rzecz z twórczoś-

cią artystyczną: jak mogłaby wyglą-

dać konstatacja, że w sztuce, malar-

stwie, muzyce itd. powiedzieliśmy już

wszystko, co da się powiedzieć, że do-

S. Judycki,

O klasycznym pojęciu

prawdy,

„Roczniki

Filozoficzne” 2001,

T. 49, nr 1, s. 25–62

[dostępny online].

S. Judycki,

Rozum

i illuminacja,

„Znak”

2006, nr 613 (6), s. 53–

70 [dostępny online].

R. Pasnau,

Divine Illumination,

w: Stanford

Encyclopedia of

Philosophy 2015

[dostępny online].

Warto

doczytać

1. Czym różni się istota prawdy od kryteriów prawdziwości?

2. Czy istnieją jakieś niezawodne kryteria prawdziwości? Na jakie kry-

teria wskazuje autor?

3. Czy zgadzasz się z autorem, że prawda jest zawsze celem rozumu?

Czy można sobie wyobrazić jakieś kontrprzykłady dla tego twierdzenia?

4. Na czym polega ujmowanie prawdy? Czy domaga się ono wykrocze-

nia poza możliwości czysto materialnego mózgu? Czy może prawda

byłaby w zasięgu na przykład sztucznej inteligencji?

Pytania do tekstu

Filozofuj!

›

2016

›

nr 3 (9)

filozofuj.eu

redakcja@filozofuj.eu

filozofuj.eu

redakcja@filozofuj.eu

Filozofuj!

›

2016

›

nr 3 (9)

Ilustracja: Hanna Urbankowska

Prawda

Cała prawda i tylko prawda

Polemika –

o wielości prawd

Tadeusz

Szubka

Profesor zwyczajny In-

stytutu Filozofii Uniwer-

sytetu Szczecińskiego,

autor m.in. czterech mo-

nografii:

Metafizyka ana-

lityczna P. F. Strawsona

(1995),

Antyrealizm se-

mantyczny. Studium ana-

lityczne

(2001),

Filozofia

analityczna. Koncep-

cje, metody, ograniczenia

(2009) oraz

Neopragma-

tyzm

(2012). Obecnie pra-

cuje nad książką meta-

filozoficzną o roboczym

tytule

Filozofia jako eks-

presja postaw

oraz dru-

gim wydaniem antolo-

gii

Metafizyka w filozofii

analitycznej.

W wolnych

chwilach chętnie zbiera

grzyby i słucha muzyki

rockowej.

Ilustracja: https://freepik.com

tarliśmy do „kresu twórczości” w tych

dziedzinach? Być może mniej oczywi-

sty jest argument dotyczący pozna-

nia świata fizycznego, bowiem „kres

fizyki” jest dzisiaj sugerowany przez

pojawiające się od czasu do czasu za-

powiedzi odkrycia równania opisu-

jącego wszystkie podstawowe zjawi-

ska fizyczne w naszym wszechświecie.

Trzeba jednak zwrócić uwagę, że sam

fakt użycia wyrażenia „nasz wszech-

świat” już świadczy o tym, iż przyj-

mujemy, że są możliwe inne tego ro-

dzaju struktury, wyposażone w inne

cząstki elementarne i w inne rządzące

nimi prawa. Jak więc mogłaby wy-

glądać konstatacja, że doszliśmy do

„kresu fizyki”?

Już dawno temu Arystoteles zauwa-

żył, że istnienie pewnej ilości prawd

wskazuje, że istnieje ogrom prawd, do

których ujęcia nasz rozum w tej chwili

nie jest dostosowany:

[Metafizyka, tłum. K. Leśniak,

Warszawa: PWN, 1983, 993b]

Życie wieczne osób ludzkich, na

które wielu ma nadzieję, nie musi być

zatem, jak chcą krytycy, nudą, lecz bę-

dzie wejściem w obszar niekończącego

się odkrywania nowych rzeczy i no-

wych prawd.



Bo tak jak oczy nietoperzy są

oświetlane blaskiem dnia, tak

też i rozum naszej duszy jest

oświetlany przez rzeczy najbar-

dziej z natury widoczne.

Cała prawda

i tylko prawda

Do rabina przyszło dwóch żydów, aby

rozsądził ich spór. Wysłuchał rabin jednego

i rzekł: „Masz rację”. Wysłuchał drugiego

i rzekł: „Masz rację”. Wtrącił się trzeci: „Rebe,

nie może być tak, że jeden i drugi ma

rację”. „Ty też masz rację” – rzekł rabin.

Ilustracja: https://freepik.com

Adam

Grobler

Profesor, dyrektor In-

stytutu Filozofii Uni-

wersytetu Opolskiego

i wiceprzewodniczący

Komitetu Nauk Filozo-

ficznych PAN. Zajmuje

się metodologią nauk,

teorią poznania, filozofią

analityczną i dydaktyką

filozofii. W wolnym cza-

sie gra w brydża sporto-

wego. Wdowiec (2006),

w powtórnym związku

(od 2010), ojciec czwórki

dzieci (1980, 1983, 1984,

1989) i dziadek, jak na

razie, pięciorga wnucząt.

Mieszka w Krakowie.

grobler.artus.net.pl,

e-mail: adam_grobler@

interia.pl.

Filozofowie mają nieodpartą

skłonność do operowania ogólnymi,

abstrakcyjnymi kategoriami, bez

poświęcenia należytej uwagi

różnorodności, która się za nimi kryje.

Grad ogólnych kategorii

ustriacki filozof Ludwig Witt-

genstein, który w młodości

był owładnięty tą skłonnością,

a później się z niej wyzwolił, utrzy-

mywał, iż prowadzi ona filozofów

w całkowitą ciemność. Stanisław Ju-

dycki sądzi, że jest odwrotnie, gdyż

od ogólnego pojęcia prawdy możemy

przejść do idei rozumu ludzkiego,

oświetlanego blaskiem prawdy i wy-

W kierunku pluralizmu

kraczającego poza porządek czysto Wątpliwości tego rodzaju spowodowały

naturalny. Czy jednak owo światło w minionym stuleciu stopniowe od-

nie jest szczególnego rodzaju błęd- chodzenie od tradycyjnych koncepcji

nym ognikiem, wytwarzanym przez prawdy – zmagających się z ustaleniem,

żonglowanie ogólnikami? Czy za-

miast tajemniczej prawdy, do której

wszyscy dążymy, nie mamy do czy-

nienia z rozmaitymi trafnymi twier-

dzeniami o bardzo różnych elemen-

tach rzeczywistości, a sam termin

„prawda” i pokrewne służy nam po

prostu do łatwego odnoszenia się do

całego tego galimatiasu?

czy istotą prawdziwości jest korespon-

dencja z rzeczywistością, czy koheren-

cja (spójność), czy też tak lub inaczej

rozumiana użyteczność – w kierunku

podawania w wątpliwość zasadności

tak wybujałego teoretyzowania. Pod-

kreślano, że z całego tego balonu ogól-

nych dywagacji o prawdzie należy stop-

niowo spuszczać powietrze lub go po

prostu przekłuć, aby raz na zawsze pękł

z hukiem. Jednym ze sposobów takiego

spuszczania powietrza jest utrzymy-

wanie, że nie ma jednej prawdziwości,

lecz jest bardzo wiele jej rodzajów, od-

powiednio do tego, czy jest ona przypi-

sywana twierdzeniom o rzeczywistości

fizycznej, czy o sferze wartości etycz-

nych i estetycznych, czy też o obiek-

tach fikcyjnych itd. Innymi słowy, nie

ma prawdy, lecz jest wiele różnych ro-

dzajów prawd. Do takiej pluralistycz-

nej wizji prawdziwości doszedł m.in.

po trwających ponad pół wieku docie-

kaniach, zmarły w tym roku, wybitny

amerykański myśliciel Hilary Putnam.

Jeśli zgodzimy się z tą koncepcją, to

nie ma jednej prawdziwości oświet-

lającej rozum ludzki. Niewielka to

wszakże strata, gdyż prawdopodobnie

nie ma czegoś takiego jak jeden rozum

ludzki, lecz są tylko różnorodne, mniej

lub bardziej rozumne aktywności

ludzkie.



Słowa kluczowe: prawda, relatywizm, absolutyzm

Relatywizm contra

absolutyzm

wadzaniem stanowiska przeciwnika

do absurdu. Skoro głosi on, że nie ma

rzyznając rację obu stronom prawdy absolutnej, to i jego pogląd

sporu, rabin stanął na stanowi- nie jest absolutnie prawdziwy. Pogląd

sku relatywizmu. Głosi ono, że przeciwny zaś jest równie prawdziwy.

to, co jest dla jednego prawdą lub do- Wbrew przeważającej opinii uważam,

brem, dla drugiego może być fałszem że to rozumowanie nie jest skuteczne.

lub złem, i na odwrót. Kwestię dobra Relatywista bowiem, na przykład

Pe-

i zła zostawmy na boku, zajmijmy się

ter Unger,

chętnie się zgodzi z remiso-

prawdą. Relatywizm ma ten urok, że wym rozstrzygnięciem kontrowersji.

nikomu nie wytyka błędów, każdemu Według niego relatywizm w starciu

przyznaje nieomylny rozum. Niemniej z absolutyzmem gra na remis. Czemu

kiedy wszyscy są jednakowo kompeten- zresztą nasz rabin przytaknął.

tni, nie ma komu rozstrzygnąć ewen-

tualnej różnicy zdań. A przynajmniej

Prawda

rozsądzić na gruncie rozumu. Gdy zaś Absolutyzm potrzebuje zatem mocniej

argumenty nie mają swej siły, pozo- okopać się na swoich pozycjach. Czyni

staje nam jedynie siła pięści. Niechętny to zazwyczaj, rozwijając określoną teo-

bijatyce świadek rozprawy przed rabi- rię prawdy. Weźmy pod uwagę najbar-

nem opowiada się po stronie absolu- dziej klasyczną z nich, z braku miejsca

tyzmu: prawda jest jedna – leży zatem pomijając pozostałe. Tzw. korespon-

co najwyżej po jednej stronie.

dencyjna teoria prawdy głosi, że zda-

Absolutysta często atakuje relaty- nie jest prawdziwe, jeśli koresponduje

wizm ulubioną bronią filozofów – spro- z rzeczywistością, czyli jej odpowiada.

Znaczy to mniej więcej tyle, że rze-

czy, o których zdanie mówi, mają ta-

kie własności i wchodzą między sobą

w takie relacje, jakie im ono przypi-

suje. Na przykład „Adam jest łysy” jest

prawdziwe, jeśli rzecz nazwana Ada-

mem ma własność nazwaną przymiot-

nikiem „łysy”, zaś „Adam jest ojcem

Barbary” jest prawdziwe, jeśli między

rzeczą nazwaną Adamem a rzeczą na-

zwaną Barbarą zachodzi relacja nazy-

wana ojcostwem. Zdefiniowanie praw-

dziwości zdań złożonych jest bardziej

skomplikowane, ale dzięki biegłości

w logice można sobie z nimi nieźle

poradzić. Szczegóły znowu pominę.

W takim ujęciu zdanie dla kogoś

prawdziwe może być dla kogoś innego

fałszywe tylko wtedy, gdy ten inny

inaczej posługuje się wyrażeniami ję-

zyka: na przykład gdy łysym nazywa

rudego, a ojcem szwagierkę. Można

wręcz wtedy powiedzieć, że mówi in-

nym językiem, choć używa tego sa-

eter

nger

(ur.

1942) – amerykań-

ski filozof, profesor

Uniwersytetu No-

wojorskiego, zwo-

lennik sceptycyzmu

i relatywizmu.

Filozofuj!

›

2016

›

nr 3 (9)

filozofuj.eu

redakcja@filozofuj.eu

filozofuj.eu

redakcja@filozofuj.eu

Filozofuj!

›

2016

›

nr 3 (9)

Plik z chomika:

piwowar3

FILOZOFUJ!_9(2016).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: