Szczepański Jna Józef - BUTY I INNE OPOWIADANIA.rtf

Jan Józef Szczepański

BUTY i inne opowiadania

Od autora

Tak się jakoś złożyło, że opowiadania te, stanowiące moją trzecią z kolei pozycją wydawniczą, miały być kiedyś moim debiutem. Bardzo to przykro debiutować wstecz i na raty. Ale nie moja w tym wina.

Zastanawiałem się, czy pod opowiadaniami wchodzą­cymi w skład tego zbioru powinienem umieścić daty. Chociaż wszystkie one są już mniej lub więcej „sta­re” — powstawały przeważnie na przestrzeni lat 1945— 1950, i chociaż każde z nich napisałbym dzisiaj ina­czej, postanowiłem zrezygnować z tego. Nie chcę pro­sić o pobłażliwość.

Zbiór mój nie jest jednolity. Zarówno pod względem wartości literackiej poszczególnych opowiadań, jak też ich tematyki stanowi istotnie raczej zbiór aniżeli wybór. To jest jedna z konsekwencji spóźnionego debiutu. Ale nie jedyna. Jakieś osiem lat temu próbowałem wydać tom opowiadań okupacyjnych. Część z nich weszła do tej książki, jest jej zasadniczym trzonem. Przeglądając obecnie maszynopisy zdałem sobie zupełnie jasno spra­wę z tego, że pisząc każde z tych opowiadań nie mia­łem żadnej sprecyzowanej koncepcji ideologicznej, nie szukałem świadomie, żadnej syntezy. Pisałem tak, jak

się wspomina: bez planu — po prostu o tym, co czło­wieka nurtuje i niepokoi, co mu wewnątrz doskwiera i domaga się jakiegoś „potraktowania”. Zawsze podej­rzewałem, że pisarz przypomina pewien gatunek mor­skiego małża, który w perłową otoczką ubiera ziarnko piasku sprawiające mu ból. Proszą wybaczyć mi to po­równanie i traktować je jak najbardziej metaforycznie. Nie twierdzą bynajmniej, że nowelki moje są perłami. Wskazuję jedynie na pewną osobliwą cechę, charakte­ryzującą moim zdaniem proces twórczy. Ale rzeczą je­szcze bardziej osobliwą jest, że z takich na pół instynk­townych odruchów samoobrony powstaje jednak jakaś ciągłość, świadectwo postawy, wyraz, którym na różne sposoby chce się powiedzieć coś jednorodnego, własne­go, coś; co jest określonym stanowiskiem w nieustającej dyskusji o życiu i losie człowieka.

Tak oto, mimo całej przypadkowości tego zbioru, mi­mo dorywczego i fragmentarycznego charakteru jego dydaktyki, znajduję w nim coś na kształt tezy. Lecz i tym razem nie mówię tego na obronę wiłasnej skóry. Brnąc zuchwale w moim uzurpatorśkim przedsięwzię­ciu pragnę wstawić sięj za tego rodzaju „tezami orga­nicznymi”, nie zamkniętymi w żaden wyrazisty aforyzm, a wynikającymi z samej wrażliwości pisarza, z właści­wego mu sposobu reagowania na rzeczywistość. Sprawą uderzającą mnie w moich opowiadaniach okupacyjnych, jako rzecz najmniej przypadkowa, jest pewien brak, którego wytknięcie uznałbym za całkowicie uzasadnio­ne. Jest to brak hitlerowskiego zła pokazanego wprost — na gorącym uczynku. Nie wynika to oczywiście stąd, abym go nie dostrzegał. W każdym poszczególnym wy­padku było ono przyczyną pisarskiej reakcji, nigdzie jednak nie stało się bezpośrednim tematem. Jak czarna, burzowa chmura stanowi tło, na którym z niezwykłą

ostrością ujawniają się barwy znanego nam krajobrazu, tak owo zło ukazywało nas samych i nasze sprawy w odkrywczym i groźnym świetle.

Pisząc te opowiadania na dużej przestrzeni czasu, nie bardzo zdawałem sobie sprawę z tego, że ulegam wciąż tej samej fascynacji. Stwierdziwszy to teraz, doznałem W pierwszej chwili rodzaju wstrząsu. Właśnie ów wstrząs był dla mnie najsilniejszą ewokacją mojej oku­pacyjnej prawdy. Kiedy przypominam sobie przeżycia tamtych czasów, widzą> że zawsze najbardziej przejmo­wało mnie zło objawiające się wśród nas samych. Ile­kroć jakaś ówczesna sprawa stawała przede mną jako temat, ilekroć przybierała formĄ problemu i zaczynała męczyć póty, aż nie było już innej ucieczki jak kartka papieru i pióro, zawsze konflikt rozgrywał się po tej stronie frontu. To dlatego, że prawdziwe niebezpie­czeństwa tryumfującej brutalności, cynizmu, tchórzo­stwa i nihilizmu sięgających po władzę nad światem uświadamiałem sobie dopiero wówczas w całej pełni, gdy dostrzegałem je w sobie, we współtowarzyszach walki, w sercach ofiar i obrońców. Wtedy też rozumia­łem najlepiej, że zbrodnia nie jest czymś, co przychodzi z zewnątrz i może być przezwyciężone doraźnie, ale że stanowi aktualną możliwość, o której nie wolno zapo­minać ani na| chwilę. Cały mój stosunek do faszyzmu i do wojny skrystalizował się na tej zasadzie. Na zasa­dzie nie dającej się zagłuszyć obawy, że grozi nam nie tylko fizyczna porażka, ale i zarażenie, że nawet w zwy­cięstwie możemy okazać się nie dość odporni.

Styl rodzi się z tego, co pisarz ma do powiedzenia. Nie kadencja zdań i nie metaforyka decydują o nim w ostatniej instancji, ale wrażliwość i postawa pisarza ujawniająca się w specyfice jego problemów i konfli­któw, w typowości jego postaci.

Z poczuciem winy chylę głową przed surowością kry­tyków. Moi bohaterowie nie są pozytywni, ich poczy­nania nie są krzepiące. Interesuje mnie ludzka słabość, pogranicze moralnego upadku, rezygnacji, oportu­nizmu. Moje pole widzenia jest wąskie. Nie obejmuje —- przynajmniej w tych opowiadaniach — tak bardzo dla nas doniosłych zagadnień społecznych i politycznych. Ogranicza się do spraw indywidualnych. Wcale się tym nie szczycę. Jak najdalszy też jestem od spekulowania na znużeniu czytelników „modnymi” tematami. Ale wydobywając z szuflady te dawne historie, nie czynię tego wyłącznie dla wydania jeszcze jednej książki. Jak każdy autor żywię w sercu nadzieję, że to się komuś na ćoś przydał Ze sprawy, które mnie trapią, są, nie­stety, wspólnym dziedzictwem ludzi. I że nawet w swej niepełności i niedoókreśloności pobudzić mogą ową we­wnętrzną czujność, tak skutecznie tłumioną przez ru­tynę codziennego bezpiecznego życia.

J.JS.

Wszarz

Sierżant Skrzetuski zameldował powrót od fotografa. Wyglądał jak opryszek z amatorskiego przedstawienia. Cyfelistówka i jakiś niedorzeczny szalik. Tylko spod ko­żucha wystawały buty wojskowe i między rozchylonymi •połami prześwitywało sukno bryczesów. Jego ludzie rozchodzili się do kwater. Przez niskie okienko bunkra widać było ich nogi znikające wśród świerczków zagaj­nika. Porucznik nie przejął się wiadomością o podej­rzanym żebraku, który tkwił uparcie naprzeciw chału­py fotografa.              " *

—-■ Pytałem się ludzi we wsi, nikt go nie zna — po­wiedział Skrzetuski z ważną miną. Porucznik składał spokojnie parabellum, którego świeżo naoliwione czę­ści lśniły przed nim na stole.

^ Poleciłem Szarakowi, żeby miał oko na dziada — dodał Skrzetuski. Czekał jeszcze chwilę, a potem za­salutował do swojej głupiej cyklistówkd i wzruszając ramionami wyszedł.

Sierżant Hieronim przerwał stemplowanie szarych blankietów.

0Ę$ Gzas jemu na melinę, panie poruczniku — zaśpie­wał miękkim, wołyńskim głosem..— Ot, stary party-:

zant; gieroj. Teraz byle dziada zobaczy, już pełne portki. Zrobię ja jemu kenkartę, sam Frank nie po­zna.

Porucznik docisnął magazynek, położył delikatnie pi­stolet na sosnowym stole. Ziewnął szeroko. — Lepiej za dużo ostrożności niż za mało. — Przeciągnął się, wstrząsnął. Zimno tu czegoś. Od tej wody pod pod­łogą ciągnie, cholera! — Zerknął w kąt koło wej­ścia. — I piec czarny...

Hieronim odwrócił się na taiborecie, bystre, niebies­kie oczy utkwił w ciemnej wnęce dolnej pryczy. — W piecu zgasło J|grzekł tonem rozkazującym.

Kupa szarych koców poruszyła się leniwie. — Mnie ciepło — mruknął zaspany chłopięcy głos.

Hieronim trzepnął (pięścią w kolano. — Och, żeby ciebie diabli wzięli! Ciepło jemu!.— Porozumiewawczo kiwnął głową do porucznika. — Rozpuścił się gówniarz, jak Boga 'kocham.

—Te, Hieronim, daj se spokój z gówniarzami, radzę ci. Dziś nie opłaca ci się ze mną zaczynać.

Hieronim znów kiwnął głową w (bok i uśmiechnął się z ubolewaniem: do czego to doszło!

—              Tobie też na melinę, Zbirek — powiedział. Nerwy grają.

¡ira* W dupie mam twoją melinę.

—              To czort cię ¡bierz, zimuj w lesię.

—              W dupie mam twój las! — głos z pryczy stawał się ooraz bardziej piskliwy.

Porucznik szurnął nogami pod stołem.

—              Kapralu Zbirek...

—              Bo mnie denerwuje, panie poruczniku.

Hieronim przybrał .ton surowy i stanowczy: — Więc

jak ma ¡być? Pewnie ja pójdę po drzewo albo może pan porucznik. Jesteś najmłodszy czy nie jesteś?

—              Taak, najmłodszy... — rzekł Zbirek z ironią. Wy­lazł już ze swego barłogu. Niekształtna, żabia figurka, ¡po żaibiemu otyła. Pękaty kadłub i cienkie nogi. Nala­na, blada twarz przekarmionego dziecka, usta zacięte krnąbrnie.

Porucznik spuścił wzrok pod jego spojrzeniem, ro­giem chustki wydłubywał coś ipilnie spod języczka spus­tu.

Strzeliły tarcicowe drzwi. Trochę sosnowego łupieżu posypało się z nie korowanych belek powały.

—              No, proszę, panie poruczniku — powiedział Hie­ronim, kiedy na stopniach włazu umilkły niechętne kroki. — Za długo, za długo tego lasu. To tak ze stary­mi partyzantami. Najmłodszy z nas, prawda, a jednak, panie poruczniku: najstarszy. Z pierwszej dziesiątki. Od samego początku grupy...

Porucznik poruszył się niecierpliwie, ale nie odezwał się ani słowem.

Ja go rozumiem — podjął po chwili Hieronim, nie zrażony. — Złości mnie on czasem, cholernik. Ot, szcze- ,niactwo takie! Ale rozumiem. Przyjaciel mój jak by nie było, znam ja jego na wylot. — Przybił parę pieczątek, pokręcił głową. — Trzecia zima w lesie, czternaście ra­zy ranny, i to wszystko na te osiemnaście czy dziewięt­naście lat. Inny w tym wieku jeszcze u mamy.

—              Ot, wczoraj — przypomniał sobie. — Braliśmy tę mąkę w Nadolniku we młynie. Przygadał tam sobie dziewczynę, poszedł z nią na strych, na siano. Nie mi­nęło dziesięć minut, patrzę, złazi mój Zbirek. — Zachi­chotał krótko, bez wesołości. — Czerwony taki, łzy w oczach, głowę odwraca. „Cóż, Zbirek”, mówię, „nie udało się i teraz”. A on, panie poruczniku, jak nie sko­czy! Kaburę odpina, już by mnie strzelał. Musiałem mu łapę wykręcić. To z tego dzisiaj te grymasy. Widział

pan, jak on patrzy, panie poruczniku? Zabić! Zabić chce choćby kolegę. Kto jemu winien, że go tak paskudnie trafiło? — Hieronim pogładził w) zadumie koniec spi­czastego nosa. — Ale i on nie winien — rzekł jakby ze zdziwieniem. — Ot, trudno jemu pogodzić się z tym. Inny, starszy, dałby se może spokój, a tego nadzieja kusi. A nuż naprawi się coś samo... No, bo co taki z ży­cia miał? Niech pan powie, panie poruczniku. Nawet tymi swoimi ranami niej pochwali się, bo zawsze ktoś uśmiechnie się za plecami: „żabi ogier”. Ja mu dlatego i pobłażam. Jakby mi inny tak grymasił, tak się sta­wiał, to jak słowo daję...

Znów strzeliły drzwi, kopnięte gniewnie. Wionęło chłodem, cierpkim zapachem sośniny i butwiejących liści. Zbirek zwalił z rumorem naręcze szczap pod ścia­nę, ukląkł ciężko przed piecykiem.

—              Rozdmuchaj — powiedział Hieronim^ żaru jesz­cze dosyć.

—              Nie musisz mnie uczyć ś— warknął Zbirek.

Porucznik zapatrzył się w okienko, jakby skrawek

zdeptanej darni i kilka niskich chojaczków stanowiły widok godny uwagi.

—              Ilu jeszcze do fotografii? — zapytał po chwili nie odrywając oczu od szybki.

—              Ostatnich pięciu — rzekł Hieronim; — Pójdą z Głośnym.

—              Głośny na służbie?

—              Tak jest. Do południa.

Milczeli długo. Zbirek chrobotał polanami w żelaz­nym piecu. Te odgłosy były pełne urazy. Coś chilupnęło pod podłogą. Zapiszczał szczur. Porucznik westchnął. — Niech mi pan da tytoń, podzielę.

Hieronim wstał, z półki nad pryczami wygrzebał ma­ły, pękaty woreczek, rzucił na stół. Pacnęło miękko.

—              Zupełnie mokry.

—              Niech pan powącha, panie poruczniku. Śmierdzi jak zaraza.

—              Aha. Amoniakiem czy czymś»..

—              Ja wiem czym. Jszczą dranie do tego. Żeby było mocniejsze i większa waga. Cholerne świnie!

Porucznik rozwiązał z obrzydzeniem tasiemkę, wysy­pał na deski zawartość. Wyglądała jak kupka ciemne­go nawozu. Pociągnąłem nosem. — Cóż? Na bezpti- czu... — Sięgnął po wbity między belki bagnet i jego końcem zaczął oddzielać porcje.

*

—              Nic nowego ńie wymyśliłeś, bracie — iuknął Hie­ronim. — Każdy, ilu was jest, to samo: bibułki, bibuł­ki... Nie mam. Jakbym miał, tobyś dostał. Sam w ga­zecie kręcę. Radź se, jak umiesz. Liścia urwij, o!

Jarząbek mruknął coś pod nosem, zgarnął ze stołu garsteczkę tytoniowej mierzwy. W drzwiach zderzył się z Głośnym. Plutonowy Głośny miał biało-czerwoną opas­kę służbowego na ramieniu, ruszał się sprężyście. Na ba­czność przed porucznikiem wyszczekał formułę medun- ku i wiadomość, że Szarak przyszedł w ważnej sprawie.

Zabłocone gumiaki Szaraka przestępowały w miej­scu za szybą.

—- Dajcie go tu — rzekł porucznik.

Szarak położył na taborecie zieloną czapkę o przepo- conym denku, rozpiął łatany kabat, rękę każdemu u- ścisnął. Potem usiadł na pierwszej z brzegu pryczy wy­ciągając przed siebiej sztywną nogę; o kolano drugiej oparł laskę. Miała rączkę z kozłowego rogu. Garścią ze­brał wilgoć z wąsów, chuchnął w dłonie, zatarł je z chrzęstem.

—              Ciepło u was — rzekł. — Dziś rano był przymro­zek. Widzi mi się: ciężka zima idzie.

Z wewnętrznej kieszeni bluzy wydobył blaszane pu­dełko z tytoniem, częstował. Na wierzchu leżał zeszycik cienkiej bibułki. Kręcili zadowoleni, tylko Zbirek od­mówił. Mościł się z powrotem w swoim gnieździe z ko­ców.

—              Skąd pan ma taką fajną bibułkę, panie Szarak?

—              Dawali na przydział w nadleśnictwie. Jeszcze tam coś mają w magazynie.

—              Słowo daję, panie poruczniku, warto by zrobić ten magazyn — zapalił się Hieronim.

—              Nie, teraz nie róbcie — rzekł Szarak. — Ściągnę­li wczoraj batalion żandarmerii do miasta. Ja wam wy­kombinuję po cichu zei dwa kartony.

—              Szykują coś? — zapytał porucznik.

Szarak skrzywił się, rozłożył ręce.

—              Na to wygląda. Szpiclu ją po lesie. Właśnie o tym miałem mówić.

—              No? Gadaj pan.

—              Skrzetuski meldował panu o tym żebraku, panie poruczniku?

—              Mówił coś. Myślałem, że mu się wydaje.

Szarak pokręcił głową.

—              Podejrzany gość. Od trzech dni tu się plącze. Wczoraj widziałem go na przesiece koło waszej grobli. Jak mnie zobaczył, udał, że grzybów szuka. O tej porze!

—              E, może głupi jaki...

—              Oho ho, panie poruczniku! Głupi — niegłupi, swój rozum ma. Już on dobrze przewąchał. Kiedy wasi idą do Bentkowskiego fotografować się, ten już stoi pod kapliczką. Nie spóźni się o minutę. Zobaczy pan dzi­siaj...

Głośny poderwał się z taboretu, uderzył dłonią

w stół. — Panie poruczniku, mam pomysł! Ja go ale wypróbuję, pierona. —- Oczy zabłysły mu w zmiętej, szarej twarzy.

—i Ja przeca idę z chłopakami do Bentkowskiego po obiedzie. Odziejemy te żandarmskie anzugi, co je ma­my — będziemy widzieć, co zrobi.

Szarak aż tupnął zdrową nogą w podłogę. — Dobrze mówi, jak Boga kocham!

—              Ot, co głowa, to i rozum — pochwalił Hiero­nim. — Tak, to jest dobre, panie poruczniku. Głośny potrafi szkopa odstawiać aż miło, a tamci inni mogą Się wcale nie odzywać; tylko „jawol” i „befel”, czy jak tam trzeba. Oj dobre to,' dobre... — roześmiał się. Na­wet Zbirek zawtórował ze swego kąta.

—              Tak, to jest dobre — przyznał porucznik. — Tyl­ko musi pan uprzedzić wieś, panie Szarak, o tych żan­darmach, żeby nie było jakiej draki.

—              Rozumie się, może pan być spokojny, panie po­ruczniku.

—              A pan zamelduje mi się z ludźmi przed wyjściem, Głośny, chcę was obejrzeć.

...