prawo_prasowe_w_unii_europejskiej.doc

PRAWO PRASOWE W UNII EUROPEJSKIEJ

WSTĘP

              W związku z niezwykle dynamicznym rozwojem zarówno prasy drukowanej, jak i telewizji, radia oraz Internetu wewnątrzkrajowe regulacje prawne dotyczące praw autorskich oraz mediów w ogóle przestały być wystarczające i zaistniała konieczność uregulowania tych kwestii na płaszczyźnie międzynarodowej.

              Istnieje wiele źródeł odnoszących się do funkcjonowania mediów w szerokim rozumieniu tego słowa, aczkolwiek ze względu na dość wąski zakres niniejszego opracowania pod uwagę wzięto jedynie te najważniejsze, które odnoszą się do praw autorskich i praw pokrewnych prawom autorskim, funkcjonowania telewizji oraz Internetu, a także Dyrektywę w sprawie najmu i użyczenia niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej.

MEDIA A EUROPEJSKA KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI ORAZ KARTA PRAW PODSTAWOWYCH UNII EUROPEJSKIEJ

              Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności została podpisana 4 listopada 1950 r. w Rzymie, a zaczęła obowiązywać trzy lata później – 8 września. Do chwili obecnej zarówno Konwencja, jak i jej mechanizm egzekucyjny przeszły znaczną ewolucję. Aktualnie, na mocy Protokołu Nr 11 do Konwencji, każde państwo członkowskie Rady Europy musi ją ratyfikować, a w przypadku wniesienia skargi indywidualnej lub międzypaństwowej, zobowiązane jest poddać się kontroli Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

              Polska ratyfikowała Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 19 stycznia 1993 r. i od 1 maja 1993 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka, mający swą siedzibę w Strasburgu, może rozpatrywać skargi wniesione również przeciwko Polsce.

              W Konwencji obok tak podstawowych praw, jak prawo do życia czy prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, zawarto prawo do wolności wyrażania opinii. Zgodnie z artykułem 10 w/w Konwencji wolne, niezależne i pluralistyczne media stanowią podstawę funkcjonowania demokratycznego społeczeństwa.

Artykuł 10 – wolność wyrażania opinii[1]:

§ 1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych.

§ 2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej.

              Z przytoczonego artykułu wynika, iż na wolność wypowiedzi składają się trzy podstawowe wolności: posiadania poglądów, otrzymywania informacji i idei oraz ich przekazywania. Swobody te istnieją niezależnie od granic dzielących poszczególne państwa, a władze krajowe są zobligowane do powstrzymania się od ingerencji w proces komunikowania i uzyskiwania zarówno wiadomości, jak i poglądów.[2]

              Należy równocześnie pamiętać o tym, że swoboda wypowiedzi nie jest jedynie przysługującym prawem, lecz łączy się również z pewnymi obowiązkami i odpowiedzialnością, w związku, z czym nie jest ona swobodą absolutną. Władze danego kraju mogą ingerować poprzez wprowadzanie pewnych ograniczeń, muszą jednak zostać spełnione pewne warunki[3]:

ð     ograniczenie musi być przewidziane przez wcześniej istniejące i znane prawo krajowe

ð     ingerencji można dokonać tylko wtedy, gdy służy ochronie zamkniętego katalogu wyraźnie wskazanych w ust. 2 art. 10 celów, są to m.in.: bezpieczeństwo państwa czy integralność terytorialna

ð     ingerencja musi być konieczna w demokratycznym społeczeństwie

              Szczególnym przypadkiem, w którym ingerencja władz państwa jest dozwolona jest dopuszczenie w ust. 1 art. 10 do regulowania działalności radiowej, telewizyjnej i kinematograficznej w drodze wydawania zezwoleń (koncesji).

              Problemem związanym z regulacjami Konwencji jest to, że zawiera ona jedynie bardzo ogólne wskazania, a dodatkowo jest ona „żywym instrumentem”, co oznacza, iż podlega ciągłej ewolucji. Niezwykle istotne w doprecyzowaniu przepisów Konwencji jest orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, którego analiza pozwala zrozumieć, czego Konwencja wymaga od państw członkowskich. Do kwestii, w sprawie których wypowiadał się Trybunał należą m.in.:

·         swoboda wypowiedzi w debacie politycznej

·         swoboda wypowiedzi w dyskusji wokół zagadnień wywołujących publiczne zainteresowanie

·         swoboda wypowiedzi a ochrona powagi i bezstronności wymiaru sprawiedliwości

·         swoboda wypowiedzi a ochrona informacji poufnych

·         swoboda wypowiedzi artystycznej

·         swoboda wypowiedzi komercyjnej

·         swoboda wypowiedzi a zatrudnienie w służbie publicznej

·         swoboda wypowiedzi w wojsku i policji

·         ochrona dziennikarskich źródeł informacji

              Jednym z najistotniejszych wyroków Trybunału jest orzeczenie Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii, którego tezy były powtarzane i rozwijane w kolejnych rozstrzygnięciach. W swojej decyzji sędziowie oznajmili, że swoboda wypowiedzi stanowi „jeden z zasadniczych filarów społeczeństwa, jeden z podstawowych warunków jego postępu i rozwoju każdej osoby. (…) Nie ogranicza się do informacji i poglądów, które są odbierane przychylnie, uważane za nieobraźliwe lub neutralne, lecz odnosi się także do tych, które obrażają, oburzają lub wprowadzają niepokój w państwie lub części społeczeństwa. Takie są wymagania pluralizmu, tolerancji, otwartości na inne poglądy, bez których nie istnieje demokratyczne społeczeństwo”.[4]  

              W orzeczeniach późniejszych Trybunału sędziowie doprecyzowali, że prasa pełni niezwykle ważne zadanie niejako „publicznego kontrolera”, które polega na informowaniu oraz komentowaniu wszystkich wydarzeń a zwłaszcza tych, które mają kluczowe znaczenie dla demokratycznego społeczeństwa. Równocześnie sędziowie rozróżnili media drukowane od elektronicznych, które dzięki obrazowi są w stanie przekazywać treści, jakich prasa nie pokaże. W związku z powyższym można różnicować obowiązki i odpowiedzialność wymagane od poszczególnych rodzajów mediów.[5]

              W Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej, która została opracowana, przy uwzględnieniu praw wynikających z Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, prawo do wolności wypowiedzi i informacji zostało zawarte w artykule 11.

Artykuł 11 – wolność wypowiedzi i informacji[6]:

§ 1. Każdy ma prawo do wolności wypowiedzi. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe.

§ 2. Szanuje się wolność i pluralizm mediów.

PRAWO WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ

              Funkcjonowanie prasy drukowanej, telewizji, radia i Internetu jest nierozerwalnie związane z tworzeniem i wykorzystywaniem niezliczonej liczby utworów, chronionych prawami autorskimi i innych dóbr niematerialnych chronionych w ramach, tzw. praw pokrewnych.

              Dynamiczny wzrost możliwości dostępu społeczeństwa do różnego rodzaju dzieł rozpoczął się od momentu upowszechnienia się techniki druku. Z chwilą rozwoju radia i telewizji dostęp ten zyskał jeszcze bardziej na znaczeniu, a korzystanie z chronionych dzieł nabrało charakteru masowego. Natomiast technologia satelitarna i informatyczna doprowadziła do tego, że z technicznego punktu widzenia dostęp do tych samych utworów i przedmiotów chronionych prawami pokrewnymi mogą mieć praktycznie ludzie na całym świecie. Ta sytuacja sprawia, że zabezpieczenie autora jedynie normami prawnymi funkcjonującymi wewnątrz państwa, w którym ten autor mieszka, nie chroniłoby w dostatecznym stopniu jego interesów.

              W związku z powyższym już w II połowie XIX wieku podejmowano pewne kroki mające na celu stworzenie wielostronnych porozumień w tym zakresie tj. konwencji międzynarodowych, których celem miałaby być stopniowa unifikacja ochrony autorskiej, a w konsekwencji wypracowanie w miarę jednolitych standardów ochrony prawnej utworów w poszczególnych krajach.[7] 

              Najbardziej powszechnym porozumieniem wielostronnym, a jednocześnie pierwszym chronologicznie, jest Konwencja Berneńska z 9 września 1886 r. o ochronie dzieł literackich i artystycznych. Twórcy Konwencji mieli na celu sformułowanie podstawy prawnej do wzajemnej ochrony dzieł autorów umawiających się stron i stworzenie zalążka ustawodawstwa ponadkrajowego. Od momentu stworzenia kilkakrotnie była ona zmieniana celem uwzględnienia nowych form eksploatacji dzieł. Działanie konwencji opiera się na dwóch podstawowych zasadach[8]:

ð     zasadzie tzw. minimum ochrony, zgodnie z którą wszystkie kraje podpisujące Konwencję zobowiązują się zapewnić obywatelom innych krajów członkowskich co najmniej pewną minimalną ochronę wytyczoną postanowieniami Konwencji

ð     zasadzie asymilacji – traktowania krajowego – zgodnie z którą autorzy będący obywatelami jednego z krajów członkowskich korzystają we wszystkich innych państwach związanych postanowieniami konwencji z takiej samej ochrony jak autorzy będący obywatelami danego kraju

              Kolejnym porozumieniem międzynarodowym odnoszącym się do praw autorskich jest Konwencja Powszechna o Prawie Autorskim zawarta 6 września 1952 r. w Genewie, a następnie zrewidowana w Paryżu 24 lipca 1971 r. Zasadniczym celem tej Konwencji było osiągnięcie zbliżenia w zakresie międzynarodowej ochrony praw autorskich pomiędzy państwami o różnych systemach prawnych, a w szczególności pomiędzy państwami związanymi Konwencją Berneńską a państwami należącymi do związków panamerykańskich ochrony prawa autorskiego oraz tymi, które nie należały do żadnego związku.[9] Chodziło przede wszystkim o stworzenie jednolitej regulacji w kwestii „formalności”, jako przesłanki ochrony praw autorskich, co było związane z tym, że państwa amerykańskie dla przyznania ochrony wymagały spełnienia określonych formalności tj. rejestracja dzieła czy wzmianka o zastrzeżeniu prawa autorskiego, a kraje związane Konwencją Berneńską takich formalności nie wymagały. W Konwencji Genewskiej chodzi więc przede wszystkim o maksymalne rozszerzenie terytorialnego zasięgu ochrony międzynarodowej, a w znacznie mniejszym stopniu o jej intensyfikację. Konwencja ta oparta jest na tych samych zasadach, co Konwencja Berneńska: zasadzie asymilacji i zasadzie minimum ochrony.

              Najnowsza konwencja międzynarodowa z zakresu prawa autorskiego została przyjęta w Genewie dnia 20 grudnia 1996 r. i określona została, jako Traktat WIPO o Prawie Autorskim.[10] Jego przygotowanie wiązało się przede wszystkim z chęcią uregulowania ochrony podmiotów prawa autorskiego w odniesieniu do wykorzystywania ich dóbr w środowisku cyfrowym, w ramach różnego rodzaju usług multimedialnych. Miał on w tym zakresie uzupełnić Konwencję Berneńską i wszedł w życie z dniem 6 marca 2002 r.

              Jeśli chodzi o problematykę praw pokrewnych funkcjonują dwa podstawowe źródła prawa międzynarodowego, tzn. Konwencja Rzymska o Ochronie Wykonawców, Producentów Fonogramów oraz Organizacji Nadawczych z 26 października 1961 r. i Traktat WIPO o Artystycznych Wykonaniach i Fonogramach z 20 grudnia 1996 r.

              Konwencja Rzymska została podpisana nie tyle w celu ujednolicenia już istniejących ustawodawstw krajowych, lecz położenia zrębów pod przyszłą regulację praw pokrewnych prawu autorskiemu, które w większości krajów nie miały wówczas żadnego uregulowania w tej kwestii. Jak wynika zarówno z nazwy Konwencji, jak i jej szczegółowych postanowień, ochroną zostały objęte trzy kategorie dóbr: artystyczne wykonania, fonogramy oraz nadania stacji radiowych i telewizyjnych.

              Natomiast na konferencji dyplomatycznej w Genewie dnia 20 grudnia 1996 r. przyjęto Traktat Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO) o Artystycznych Wykonaniach i Fonogramach. Jego przygotowanie – podobnie, jak Traktatu WIPO o Prawie Autorskim – zostało podyktowane przede wszystkim chęcią wyraźnego przyznania ochrony artystom wykonawcom i producentom fonogramów w odniesieniu do wykorzystywania ich dóbr w środowisku cyfrowym, w ramach różnego rodzaju usług świadczonych w sieciach komputerowych, a przede wszystkim w internecie. Traktat ten miał więc uzupełnić Konwencję Rzymską. Zakresem regulacji Traktatu nie zostały jednak objęte nadania organizacji radiowych i telewizyjnych.[11] 

              W tabeli nr 1 zestawiono podstawowe charakterystyki wyżej wymienionych źródeł prawa.

Tabela nr 1. Źródła prawa własności intelektualnej