Podstawowe zasady ortografii polskiej(1).doc

Język jest systemem komunikatywnym, który charakteryzuje się akustycznym sposobem przesyłania informacji, podzielnością komunikatu na mniejsze wymienne elementy znaczące, konwencjonalnością znaków. Dzięki transpozycji tekstu mówionego na pisany możliwa jest komunikacja między nadawcą a odbiorcą, oddalonymi od siebie w czasie i przestrzeni. W konsekwencji takiego spojrzenia na język należy założyć konieczność pełnej jednoznaczności komunikatu językowego. Trudności z poprawnym zapisem wyrazów rodzą się głównie z rozbieżności między mową a pismem. W języku polskim przyczyną rozbieżności jest brak w alfabecie łacińskim graficznych wyróżników dla pewnej grupy spółgłosek, co powoduje konieczność stosowania dwu- i trój- znaków oraz stosowania znaków diakrytycznych . Inne różnice wynikają ze zmian zachodzących w wymowie w ciągu wieków.
Są 4 zasady ortografii polskiej:

1.    zasada fonetyczna

2.    zasada morfologiczna

3.    zasada historyczna

4.    zasada konwencjonalna.

Niezależnie od tego, która z zasad stanowi podstawę pisowni względy dydaktyczne decydują o podziale materiału ortograficznego na dwie grupy:

·         pisownię motywowaną tj. opartą na wyraźnie sprecyzowanych przepisach ortograficznych

·         pisownię nie motywowaną (przynajmniej dla ucznia w pierwszym okresie nauki).

ZASADA FONETYCZNA Zasada ta jest najstarsza i opiera się na związku mowy i pisma, na stałej odpowiedniości pomiędzy głoskami i literami. Każdemu dźwiękowi, każdej głosce odpowiada jeden, zawsze ten sam znak graficzny. Potocznie określa się tę zasadę "pisz, jak mówisz i słyszysz".
W języku polskim jest wiele wyrazów, które piszemy zgodnie z ich brzmieniem (np.: agrafka, dom, deska, nabytek). Wyrazy te zawierają spółgłoskę twardą między samogłoskami, bezdźwięczny wygłos i występujące obok siebie jednakowe pod względem dźwięczności spółgłoski.
Wyrazy te wprowadza się już na początku nauki pisania (bez trójznaków). Zasada fonetyczna uwzględnia w pewnym zakresie właściwości fonetyczne spółgłosek (bezdźwięczność, dźwięczność, twardość, miękkość, zębowość, dziąsłowość). Przykładem może być pisownia przedrostków "s" i "z" (np.: skupić, spaść - zgubić, zbadać) oraz "ws" i "wz" (np.: wspomagać - wzbogacać), a także "wes" i "wez" (np.: westchnąć - wezbrać).
Miękkość uwzględnia się w pisowni przedrostka "ś" przed grupą literową "ci" (np.: ścięty). Zębowość i dziąsłowość odgrywa rolę w przypadku wyrazów typu deska, piasek, francuski, deszczułka.
Fonetyką możemy motywować zaś pisownię samogłosek nosowych, ale tylko w niektórych pozycjach tj. przed szczelinowymi (w, f, z, s, ź, ś, ż, sz ) i w odniesieniu do -ą w wygłosie.
Zasada dotyczy też grup literowych om, on, em, en - przed spółgłoskami takimi jak p, b, t, d, c, k, g - pompa, bomba, konto. Zasadę realizuje pisownia połączeń -kie, -gie, -kę, -gę.
Zasada sprawdza się także w wypadku wątpliwości czy litera "i" w wyrazie jest znakiem głoski "i", czy znakiem głoski "i" i miękkości spółgłoski, znakiem miękkości czy znakiem "ji".
Na podstawie tej zasady opracowuje się:

·         pisownię wyrazów z "ą" i "ę" przed szczelinowymi (s, sz, ś, z, ź, ż, w, ch)

·         pisownię wyrazów z "ą" w wygłosie

·         pisownię zakończeń bezokolicznika na -ść, ć

·         pisownię wyrazów zapożyczonych z om, on, em, en przed p, b, t, d, k, g, c

·         pisownię "j" między samogłoskami

·         pisownię "j" między samogłoską i spółgłoską oraz na końcu wyrazu po samogłosce

·         pisownię "j" w nagłosie przed samogłoską oraz "j" po c, s, z

·         pisownię "i" na początku wyrazu

·         pisownię przedrostków z-, s-, ś-, wz-, ws-, wez-, wes -,

·         zasady dzielenia wyrazów po przenoszeniu.

Nauczyciel powinien zwracać uwagę, czy uczniowie mówią poprawnie i czy dobrze słyszą - bowiem tylko wtedy można stosować tę zasadę.
Zasady tej nie uwzględnia się przy przedrostkach roz- i bez-, przy oznaczaniu bezdźwięczności w wyrazach typu bluzka, ławka oraz miękkości w pisowni przedrostka z uwzględnieniem dziąsłowości np.: bezczelny.

ZASADA MORFOLOGICZNA Zasada morfologiczna służy do motywowania pisowni wyrazów, które sprawiają największe trudności ortograficzne. Dotyczy ortogramów z ó, rz, ż, h, ch wymiennymi, wyrazów ze zjawiskiem utraty dźwięczności, pisowni niektórych zakończeń i przedrostków oraz "ą", om, ę, em w różnych przypadkach.

·         wymiana o:ó zachodzi między mianownikiem l.poj. rodz. męskiego i żeńskiego, a formami przypadków zależnych oraz zdrobnieniach typu brzózka, dróżka.

·         w zakończeniach ów, ówka, ówna można znaleźć formę, gdzie występuje "o".

·         obecność rz w wyrazach wymiennych z tymi z obecnością r

·         nauka pisowni wyrazów z h i ch, ż i rz (analogicznie do ó)

Zasadą tą kieruje się pisownia wyrazów z utratą dźwięczności w wygłosie lub śródgłosie np.: stóg - stogi, kod - kody oraz wyrazy z "ą" i "ę" w formach przypadkowych rzeczownika i czasownika, a także końcówka "ę" dla większości czasowników w 1 os. l.poj czasu teraźniejszego i przyszłego rzeczowników dokonanych (np.: siedzę, piszę).
Zasadę morfologiczną potwierdza też obecność "ł" po spółgłosce w czasownikach w czasie przeszłym oraz w pisowni "i" samogłosek nosowych przed "t".
W myśl tej zasady zawsze jednakowo piszemy przedrostki: roz-, bez-, od-, nad -, przed-. Wyjątkiem od zasady są przedrostki z i wz oraz wes i weź.
Na tej zasadzie uczy się pisowni:

·         wyrazów z ó, rz, ż, h, ch wymiennymi

·         wyrazów z ę, ą, em, om w końcówkach fleksyjnych

·         zakończeń bezokoliczników na -źć

·         zakończeń czasu przeszłego

·         czasowników płynąć, zacząć

·         form trybu przypuszczającego

·         zakończeń -wszy i -łszy w imiesłowach

·         różnych form liczebników prostych i złożonych

·         przedrostków roz-, bez-

·         ó w zakończeniach typu ów, ówka, ówna

·         u w zakończeniach -uszek, - usia, - ula

·         rzeczowników zakończonych na -arz, -erz, -aż, -eż

·         wyrazów z ubezdźwięcznieniem i udźwięcznieniem spółgłosek

·         wyrazów przy przenoszeniu wg podziału na przedrostek i rdzeń.

ZASADA HISTORYCZNA (TRADYCYJNA) Zapis zgodny z tą zasadą polega na zachowaniu tradycyjnej pisowni odpowiadającej dawnej wymowie lub etymologii wyrazu np.: burza, ołtarz, porzeczka, rzeźba nie da się wytłumaczyć zasadą fonetyczną, morfologiczną czy konwencjonalną.
(burzę wymawiamy jak różę, a zapisujemy rz zgodnie z tradycją). Podobnie ó w chór. Na przełomie XV i XVI wieku gdy ustalały się zasady naszej ortografii rz było wymawiane jak rż, a ó jak dźwięk pośredni pomiędzy o i u; h wymawiano bezdźwięcznie i dźwięcznie. Wśród wyrazów ilustrujących tę zasadę wyróżniamy dwie grupy:

1.    wyrazy nie objęte regułą ortograficzną ( z ó, rz, h niewymiennymi)

2.    wyrazy objęte zasadą (rz po spółgłoskach; pisownia wyrazów obcego pochodzenia z en, em, on, om)

Pisownia ę i ą - piszemy wtedy gdy słyszymy samogłoskę nosową lub gdy jest połączenie samogłoski ustnej ze spółgłoska nosową lub samogłoską ustną (np.: wzięli). Wyjątki to wyrazy pochodzenia obcego z en, em, om, on (np.: kalendarz, temperówka).
Pisownia rz - po p, b, t, d, k, g, ch, j (brzeg, grzebień)
Wyjątki: pszczoła, pszenica, Pszczyna, kształt, bukszpan oraz wyrazy, w których występuje ż po przedrostkach ob.-, od- (odżałować).
Wyrazy, których pisowni nie można uzasadnić uczniowie muszą opanować pamięciowo (pomocne mogą okazać się rysunki i różnorodne ćwiczenia).

ZASADA KONWENCJONALNA Można powiedzieć "pisz według przyjętego zwyczaju". Zapis taki nie ma uzasadnienia fonetycznego, morfologicznego, jedynie czasem historyczne. Zasada ta opiera się na tradycji i przyjętej umowie. Przyswojenie materiału opartego na zasadzie konwencjonalnej wymaga przed wszystkim pamięciowego opanowania wzorców i reguł, ale można i należy odwoływać się do innych działów nauki o języku. Np.: przy nauce pisowni wielkich i małych liter, pisowni łącznej i rozdzielnej ćwiczenia ortograficzne trzeba połączyć z odpowiednim materiałem z zakresu składni, słowotwórstwa, semantyki i wiedzą o częściach mowy.
Zasada dotyczy:

·         pisowni rzeczowników pospolitych i własnych

·         pisowni łącznej i rozdzielnej

·         pisowni z partykułą nie

·         pisowni wielkich i małych liter

·         pisowni skrótowców i skrótów.

Cały materiał da się więc podzielić na:

1.    grupę wyrazów o pisowni motywowanej

2.    grupę wyrazów o pisowni nie motywowanej.

Granica ta jest płynna i z czasem to, co jest dla ucznia 4 klasy nie motywowane wraz z nowymi wiadomościami w klasach starszych będzie już motywowane.
Nauka powinna przebiegać właśnie w tej kolejności: zasada fonetyczna, morfologiczna, historyczna i konwencjonalna.

BŁĘDY ORTOGRAFICZNE Błąd ortograficzny polega na napisaniu wyrazu lub wyrażenia w sposób niezgodny z obowiązującą normą ortograficzną, utrwaloną w zasadach pisowni w słownikach ortograficznych. Przyczyny powstawania błędów:

·         zaburzenia rozwoju ucznia w zakresie funkcji percepcyjno-motorycznych tzn. wady wzroku (czasem u dziecka dobrze rozwiniętego pod innymi względami może wystąpić opóźnienie percepcji wzrokowej o 2, 3, a nawet 4 lata). Może to dotyczyć wszelkich liczb i liter albo tylko do siebie podobnych.

·         zaburzenia słuchu

·         zaburzenia lateralizacji tzn. sprawności ruchów ręki

·         zaburzenia mowy.

FORMY ĆWICZEŃ ORTOGRAFICZNYCH Aby dojść do ostatecznego celu w nauczaniu ortografii: wyrobienia nawyku poprawnego pisania bez potrzeby każdorazowego uświadamiania sobie odpowiednich reguł ortograficznych uczniowie muszą nie tylko zapoznać się z zasadami pisowni i je opanować, ale też wykonać szereg różnorodnych ćwiczeń.
Ćwiczenia powinny być różnorodne ze względu na duże zróżnicowanie uczniów pod względem predyspozycji do poprawnego pisania (typ pamięci, uwaga, myślenie). Chodzi o to by jak najbardziej różnorodnymi ćwiczeniami objąć jak najliczniejszą grupę uczniów.

przepisywanie - forma ćwiczeń polegającą na wzrokowym ujęciu wyrazu jako całości i reprodukowaniu go w poprawnej postaci; w trakcie tego ćwiczenia występuje połączenie czynności ruchowej z pamięcią wzrokową. Metoda ta powinna dominować u dzieci młodszych, których poziom wiedzy gramatycznej nie pozwala na bardziej rozumowe ujęcie problemu. Należy zwracać uwagę by dziecko nie zetknęło się z błędną pisownią, bo raz utrwalony w pamięci obraz wykazuje dużą trwałość. Połączenie czynności ruchowej z pamięcią wzrokową wpływa korzystnie na zapamiętywanie. Najkorzystniejsze byłoby, gdyby zaangażowane były wzrok, słuch i ruch ręki. Niestety rzadko jest to możliwe ze względu na czas przeznaczony na naukę ortografii.
Bardzo ważne jest wprowadzanie do przepisywania dodatkowych zadań np.: podkreślenia z zaznaczaniem kolorem trudnych wyrazów. Służy to skupieniu uwagi i jednocześnie zapobiega znużeniu. Można polecić, by uczniowie przy przepisywaniu odnajdowali wyrazy odnoszące się do danej reguły, próbując wyjaśnić pisownię. Można wprowadzić teksty do uzupełnienia opuszczonych liter i wyrazów, do zmiany formy gramatycznej (l.poj - l.mn). Tym sposobem można skupić ucznia, skłonić do uwagi i myślenia.
Teksty powinny być ciekawe i zrozumiałe; przepisywanie można łączyć z analizą gramatyczno-ortograficzną, semantyczną, omówieniem reguł.
pisanie z pamięci - to forma pośrednia pomiędzy przepisywaniem, a pisaniem ze słuchu; polega na obserwowaniu wyrazu lub zdania i odtwarzania go z pamięci; angażuje pamięć mechaniczną, łączy wyobrażenia wzrokowe, słuchowe i ruchowe. Rozwija spostrzegawczość i uwagę.
Pisanie z pamięci ma dwa etapy:
1) odczytywanie tekstu przez nauczyciela i uczniów oraz omówienie problemów ortograficznych
2) zapisanie, sprawdzenie i poprawienie błędów na podstawie wzorów.
Ćwiczenie to należy wprowadzać w klasach młodszych, zaczynając od pojedyńczych wyrazów, przechodząc do zdań prostych, złożonych i całych tekstów.
Pisanie z pamięci opiera się na pamięci krótkotrwałej, jeśli jest to pisanie zaraz po przeczytaniu. Dlatego lepiej, gdy uczniowie piszą tekst wcześniej opracowany.
Nauczyciel może wcześniej przygotować sobie odpowiednio łatwe i ciekawe teksty, które mogą być tematycznie powiązane z przerabianym materiałem/czytanką.

pisanie ze słuchu - uczniowie zapisują tekst czytany przez nauczyciela. Tej formie zarzucano brak wartości kształcących, gdyż była używana jako środek represji wobec uczniów. Tekst nie może być przeładowany "pułapkami" ortograficznymi, bo to prowadzi do zdenerwowania. Tekst nie powinien zawierać także wyrazów niezrozumiałych, wychodzących poza zakres użycia poprzez uczniów na danym poziomie nauczania. Poprawnie zorganizowane dyktando jest pożyteczne; ma za zadanie utrwalić pisownię wyrazów pojawiających się na danym etapie edukacji. Rozwija uwagę, zdolność myślenia, prowadzi do skojarzeń wzrokowych i słuchowo-kinestetycznych; ułatwia robienie notatek ze słuchu. Dyktanda pokazują postępy ucznia oraz jego słabe strony w ortografii. Ze względu na cel ćwiczeń dzieli się je na: wprowadzające, utrwalające i sprawdzające.
Dyktanda wprowadzające mają zaznajomić uczniów z nowym problemem ortograficznym. Tekst powinien być tak dobrany by pozostałe wyrazy nie budziły wątpliwości, a nowe wprowadzane wyrazy powinny mieć jeden poziom trudności. Przed dyktandem nauczyciel zapoznaje uczniów z nową regułą ortograficzną. Bez ocen.
Dyktanda utrwalające mają na celu utrwalenie przyswojonego wcześniej materiału w zakresie reguł pisowni. Mogą to być dyktanda z objaśnieniem lub dyktanda wzrokowe (czytamy, omawiamy pułapki, piszemy, poprawiamy błędy). Dyktanda w klasach młodszych powinny być tak dobrane, by wyrazy motywowane były zasadą fonetyczną.
Dyktando z wybranych reguł i form ; uczniowie zapisują wyrazy, w których widzą omawianą wcześniej regułę ortograficzną. Stopniowo można wprowadzać takie dyktanda z więcej niż jedną regułą.
Dyktando swobodne polega na tym, że nauczyciel czyta tekst, omawia go, następnie czyta ponownie częściami. Uczeń powinien po wysłuchaniu zapisać jak najwierniej tekst, a zapomniane wyrazy zastąpić innymi tak, by nie zmienić treści tekstu.
Dyktando twórcze tj. uczniowie sami układają tekst do zapisania (np.: dopisują wyrazy opuszczone przez nauczyciela, zmieniają formy gramatyczne czy wymyślają opowiadanie z użyciem pewnej grupy wyrazów zawierających trudność ortograficzną. Autodyktando to pisanie z pamięci z możliwością zajrzenia do tekstu w wypadkach wątpliwości.
Powodzenie dyktanda w dużym stopniu zależy od podejścia nauczyciela; wyraźne, wolne dyktowanie i odpowiednia intonacja mogą zmniejszyć ilość popełnianych błędów.
pisanie z komentowaniem - wiąże teorię z praktyką. Uczniowie zapisują tekst czytany przez nauczyciela z równoczesnym przeprowadzeniem analizy ortograficznej.

·         komentowanie pełne tj. wyjaśnia zapis całego tekstu z występującymi w nim regułami

·         komentowanie wydzielonych grup wyrazów, podając czas, stronę, tryb, liczbę czasowników

·         komentowanie pojedyńczych wyrazów.

INNE FORMY ĆWICZEŃ Rozbiór ortograficzny ; uczeń zwraca uwagę na różnicę między mową, a pismem; określa istotę zjawiska i poprawną formę wyrazu.
W klasach starszych analiza ortograficzna może opierać się na gramatycznej (wyodrębnianiu przyrostków, przedrostków, form gramatycznych).
Ćwiczenia słownikowe - tworzenie wyrazów pochodnych, zestawianie wyrazów pokrewnych i synonimów. Ćwiczenie to uczy reguł ortograficznych i poszerza słownik ucznia.

Ćwiczenia ortograficzno-stylistyczne - połączenie redagowania dłuższej formy wypowiedzi z utrwalaniem ortogramów (np.: układanie opowiadań)
Zadania o charakterze dydaktycznym: krzyżówki, rebusy, zagadki, łamigłówki.

INTEGRACJA W NAUCZANIU ORTOGRAFII Treści zawarte w różnych działach nauki o języku dobrze jest integrować z nauką ortografii. Korzystne jest połączenie nauki ortografii z nauką gramatyki; często nawet jest to warunek konieczny, gdyż zrozumienie reguły ortograficznej może wymagać znajomości pojęć gramatycznych.