Zajęcia nr 2: Rodzaje standardowych technik diagnozy i standardy ich stosowania
CZYM JEST DIAGNOZA PSYCHOLOGICZNA?
Skuteczność diagnozyza: Stemplewska-Żakowicz, Diagnoza psychologiczna, 2009
Przewaga metod ustrukturyzowanych (formalnych) nad swobodnymi → Przewaga stosowania różnego rodzaju metod nad wykorzystywaniem tylko jednego rodzaju → Mit o intuicji diagnostów i klinicystów → Na 136 diagnoz diagnoza statystyczna okazała się bardziej skuteczna w 64 przypadkach od diagnozy klinicznej, w 64 przypadkach była równie skuteczna, a w 8 przypadkach mniej skuteczna → Przewaga metod, których skuteczność została potwierdzona empirycznie – testów, ustrukturyzowanych wywiadów
Standardy stosowania testów → Zanim dokonamy ostatecznego wyboru testu, należy zapoznać się z jego charakterystykami opisanymi w podręczniku testowym: do czego służy test (cel), trafność, rzetelność, normy, procedura stosowania. Należy dobierać testy odpowiednio do celu badania i cech osoby badanej. Z testów korzystać mogą osoby odpowiednio wykształcone lub przeszkolone (część testów dostępnych jest dla nie-psychologów, z innych korzystać może tylko psycholog po uzyskaniu dyplomu, jeszcze inne wymagają dodatkowego przeszkolenia nawet od psychologa). Osoby badane powinny zostać poinformowane o celu badania testem, sposobie przebiegu badania oraz wykorzystaniu i udostępnieniu wyników. Osoby badane mają prawo do otrzymania informacji zwrotnej o uzyskanych w teście wynikach. Należy chronić nie tylko same testy (treści zadań testowych i odpowiedzi), lecz także wyniki badanych (raporty z badań) przed nieuprawnionym wykorzystaniem. Należy respektować prawa autorskie – nie wolno powielać w żadnej formie materiałów testowych (jest to także kwestia standaryzacji). Należy ostrożnie interpretować wyniki testów, unikając stronniczości i błędnych interpretacji. Należy dbać o zachowanie standaryzacji procedury badania testem (drobiazgowe trzymanie się instrukcji) oraz obiektywności zliczania wyników. W przypadku, gdy stan osoby badanej wymaga wprowadzenia modyfikacji w procedurze testowania (np. osoby z dysleksją, niepełnosprawne) warto skonsultować zmianę procedury z autorem testu lub innym specjalistą/użytkownikiem oraz dokonywać ostrożnej interpretacji wyników uzyskanych w ramach zmodyfikowanej procedury
Wskaźniki trafności testów
CZUŁOŚĆ: TRAFNE WSKAZANIA ->Trafne wskazania / trafne wskazania + błędne wskazania
SWOISTOŚĆ TESTU: TRAFNE ODRZUCENIA → Trafne odrzucenia / błędne odrzucenia + trafne odrzucenia
EFEKTYWNOŚĆ TESTU → Trafne wskazania + trafne odrzucenia / trafne wskazania + błędne wskazania + trafne odrzucenia + błędne odrzucenia
Zajęcia nr 3 i 4: Jednowymiarowe skale inteligencji na przykładzie Testu Matryc Ravena
Czym jest inteligencja? Czynnik „g” → Dwuczynnikowa teoria zdolności Spearmana: czynnik ogólny „g” i specyficzny „s” → Rodzaje zadań umysłowych wg Spearmana
Edukcja relacji → ujmowanie stosunku (relacji) pomiędzy elementami
Edukcja korelatu → znana jest relacja, należy wydedukować to, co jest brakującym elementem, do którego ta relacja się odnosi
Hierarchiczne teorie inteligencji → W hierarchicznych teoriach inteligencji, na szczycie hierarchii zdolności znajduje się właśnie czynnik „g” (np. teoria Vernona) → Cattel: Inteligencja płynna – uwarunkowaną właściwością fizjologiczną struktur nerwowych w mózgu i zależy w znaczącej mierze od czynnika genetycznego – odpowiednik czynnika „g”, oraz inteligencja skrystalizowana – powstającą jako wynik uczenia się i doświadczenia, zmienia się z wiekiem.
Inne definicje inteligencji → Inteligencja płynna → „zdolność ogólna, odpowiadająca spearmanowskiemu czynnikowi „g”, warunkująca sprawność wszelkich czynności umysłowych, a tym samym – efektywność przystosowania do wymagań życia i skuteczność celowego działania”
Inteligencja skrystalizowana → „zbiór wielu różnych szczegółowych zdolności intelektualnych, wśród których – w zależności od poziomu analizy – można wyróżnić bardziej i mniej złożone – w tym pewne zdolności elementarne, czy podstawowe”
Jak dokonywać pomiaru inteligencji płynnej? → Testy neutralne kulturowo, Testy rozumowania indukcyjnego, Testy rozumowania dedukcyjnego, Testy uwagi i szybkości, Wskaźniki chronometryczne, Wskaźniki fizjologiczne
Testy neutralne (zredukowane) kulturowo: → Brak międzykulturowego zróżnicowania wyników, Materiał nieznany, wolny od doświadczeń (jednakowo trudny) lub pospolity, dotyczący wspólnych doświadczeń (jednakowo łatwy), Materiał niewerbalny, Np. Neutralny Kulturowo Test Inteligencji Cattela (głównie asemantyczny, geometryczny materiał), Międzynarodowa Skala Wykonaniowa Leitera, Test Matryc Ravena
Testy rozumowania: → Indukcyjnego - klasyfikacja, szeregowanie, analogia – nacechowane czynnikiem „g” → Dedukcyjnego - rozumowanie sylogistyczne: sylogizmy liniowe: Jan jest wyższy niż Piotr. Piotr jest wyższy niż Paweł. Czy Jan jest wyższy od Piotra? kategoryczne: Wszystkie ryby są kręgowcami. Niektóre zwierzęta są rybami. Czy zwierzęta wodne są kręgowcami? Warunkowe: Jeżeli ktoś rzuci kamieniem w okno, szyba się zbije. W oknie jest zbita szyba. Czy ktoś rzucił w okno kamieniem?
Testy uwagi i szybkości
Testy uwagi: → wykonywanie prostych czynności zgodnie z podanymi regułami; uwaga jako podstawa inteligencji;
Testy szybkości: → proste zadania, ale krótki czas na wykonanie; szybkość przebiegu procesów intelektualnych
Wskaźniki chronometryczne → Czas reakcji → Wstępna analiza percepcyjna – czas potrzebny na dokonanie poprawnego różnicowania dwóch bodźców (czas ekspozycji) → Wskaźniki chronometryczne korelują z inteligencją niezależnie, czy jest mierzona testami z ograniczeniem czasowym czy bez → Różnicują ludzi o różnym poziomie inteligencji → Skracają się z wiekiem aż do okresu dojrzałości, potem stabilizują, a w starszym wieku wzrastają
Pomiar inteligencji płynnej Testem Ravena
Wersje Testu Ravena:
Test Matryc w wersji Kolorowej: dla dzieci, osób o obniżonym poziomie inteligencji i osób starszych
Test Matryc w wersji Standard: dla większości populacji (TMS-K, TMS-R, TMS Plus)
Test Matryc w wersji dla Zaawansowanych: dla dobrych studentów i młodych dorosłych
Test Matryc Ravena → Koncepcja Spearmana → Do badania potencjału, inteligencji płynnej Najlepsza pojedyncza miara czynnika „g” → Powstał w 1938 roku → Test niewerbalny → Zadania ułożone wg stopnia trudności → W większości test mocy, bez ograniczenia czasowego
Standaryzacja → Standaryzacja dotyczy: Organizacji miejsca badania: jasne, ciche, bez osób trzecich → Stosowania się do procedury: instrukcja, obliczanie wyników, interpretacja → Dbając o zachowanie standaryzacji nie należy zapominać, iż zarówno w trakcie, jak i przed i po sesji testowej należy zadbać o komfort osoby badanej → W trakcie badania kontrolujemy sytuację, dbamy o swój wizerunek i profesjonalizm oraz trzymamy się ściśle procedury → Przed sesją warto porozmawiać na luźne tematy z osobą badaną, ale nie przesadzić z żartami, aby nie obniżyć jej motywacji, jak również opowiedzieć krótko o teście i rodzaju wykonywanych zadań → Po sesji warto zapytać o odczucia i wrażenia osoby badanej, co uważa za trudne, a co za łatwe, czy coś ją zaskoczyło itp.
Dlaczego standaryzacja jest ważna? → Pozwala zachować wysoką rzetelność dokonywanego pomiaru → Wyrównuje szanse – stwarza jednakowe warunki → Zachowanie standaryzacji badania pozwala na odnoszenie wyników do norm
Przeprowadzenie badania → Konieczne jest zapoznanie się z procedurą badawczą → Przygotowanie wskazanych materiałów: zeszyt z zadaniami testowymi, arkusz odpowiedzi, ołówek → Postępujemy zgodnie z procedurą → Odmierzamy czas dokładnie za pomocą stopera; co jakiś czas sprawdzamy, czy wszystko w porządku; obserwujemy zachowanie osoby badanej (np. objawy stresu) – tzw. obserwacja behawioralna
TMS-K → Dla osób w wieku 5;11 – 15;11 lat → Dla osób w wieku pow. 16 lat → Wyniki rosną z wiekiem i stabilizują się ok. 13-14 r. ż. → Test trudny dla osób do 9 r.ż. i pow. 54 r. ż. → Płeć nie różnicuje wyników; wykształcenie i miejsce zamieszkania różnicują → Zgodność wewn. 0,7-0,9 → Stabilność bezwzględna 0,7-0,8 → Trafność zbadana tylko dla dzieci korelując wyniki z osiągnięciami szkolnymi i wynikami innych testów: Wechslera, Leksykon Jurkowskiego i Rysunkowym Testem Twórczego myślenia
TMS-R → Normalizacja tylko dla żołnierzy → Wiek, miejsce zamieszkania i wykształcenie różnicują wyniki → Zgodność wew. 0,94 → Brak badań walidacyjnych → Test równoległy względem TMS-K, zatem można go stosować korzystając z danych dot. TMS-K (rzetelność, błąd pomiaru, normy)
TMS Plus → Osoby w wieku 21-79 lat → Przeciętnie trudny dla osób w wieku 21-64 lata; trudny dla osób starszych → Płeć nie różnicuje, ale różnicuje wykształcenie i miejsce zamieszkania → Zgodność wewn. 0,8-0,9 → Stabilność bezwzględna 0,7-0,9 → Trafność sprawdzono korelując wyniki z wynikami w teście APIS-Z, Wechslera, WCST, oceny szkolne uczniów
TMZ → Uczniowie 12;6-19;5, dobrzy studenci → Płeć nie różnicuje istotnie, wyniki stabilizują się ok. 14-15 r.ż., miejsce zamieszkania, typ szkoły i wykształcenia różnicują → Test za trudny dla osób w wieku 12-13 lat i za łątwy dla dobrych studentów → Rzetelność 0,8 → Trafność sprawdzana poprzez korelacje z wynikami egzaminów i kierunkami studiów → Tylko ta wersja ma ograniczenie czasowe! 30 minut
Poprawka na zgadywanie → Tendencję do zgadywania możemy kontrolować poprzez odpowiednio sformułowaną instrukcję; Raven zachęca do zgadywania (ale możliwe jest także zniechęcanie, ważne aby wyrównać tę tendencję u wszystkich kandydatów). Możemy też obliczyć tzw. poprawkę na zgadywanie wg wzoru:
K = P – (B/m – 1) → K - liczba odpowiedzi bez zgadywania, P - liczba poprawnych odpowiedzi w teście, B - liczba błędnych odpowiedzi, m - liczba opcji odpowiedzi w zadaniach testowych.
Zajęcia nr 7: Skala Inteligencji D. Wechslera
Polskie normalizacje Skal → Wechsler – Bellevue (1939) → WISC (1949) – wersja dla dzieci → WAIS (1955) → WAIS-R (1981) – renormalizacja dokonana przez Pracownię Testów Psychologicznych (2004) → WISC-R (1974) – wersja dla dzieci
Skale Wechslera – informacje ogólne → Podobna procedura badania we wszystkich wersjach → Każda bateria składa się z dwóch podskal: Słownej – wiedza, język, rozumowanie, pamięć → Bezsłownej – umiejętności przestrzenne, sekwencje, rozwiązywanie problemów. → Tylko do badań indywidualnych! → Czas przeprowadzania badania od 60 do ponad 100 minut → Różnorodne zadania z pomocami (rysunkami, klockami, układankami) → Stosowany w badaniach klinicznych do badania inteligencji ogólnej → Brak leżącej u podstaw skali jednej teorii → Wg Wechslera inteligencja to „ogólna zdolność jednostki do rozumienia otaczającego świata i radzenia sobie z nim” → Podobnie jak w testach APIS i tutaj wyniki surowe przekształca się na wyniki przeliczone (WP) o średniej = 10 i odchyleniu = 3. → Wyniki (WP) poszczególnych testów sumujemy, obliczamy przedziały ufności i przeliczamy na IQ – oddzielnie dla Skali Słownej, Bezsłownej i Pełnej → Podobnie obliczamy wyniki czynnikowe → Rysujemy profil zdolności, aby wskazać słabsze i silne strony osoby badanej
Testy WAIS-R
WAIS-R → Na przemian testy ze Skali Słownej i Bezsłownej → Premie za szybkość pracy w niektórych testach → Dla osób w wieku 16-79 lat → Arkusz odpowiedzi – szczegółowy, zawiera wiele wskazówek pomocnych w przeprowadzaniu badania → Część testów zaczynamy np. od 4 zadania i wracamy w przypadku błędnych odpowiedzi; niektóre możemy też skończyć wcześniej – po 5 kolejnych błędnych odpowiedziach
WISC-R → 10 testów + 2 zastępcze → Podobne testy co w skali dla dorosłych → Dla dzieci w wieku 6 - 16 lat → Podobna procedura i takie samo przeznaczenie
Szybkość → W przypadku niektórych zadań w Skali Wechslera mierzony jest czas i stosowane premie czasowe.Jak to może wpływać na zachowanie i wyniki osób badanych?
Analiza profilowa (psychogram) → Graficzne przedstawienie wyników w poszczególnych testach → W obrazowy sposób ukazuje mocne i słabsze strony osoby badanej → Istnieją opracowania na temat profili lub zależności pomiędzy kilkoma testami charakterystycznych dla różnego rodzaju zaburzeń → Sprawdzamy rozpiętość profilu (najniższy vs najwyższy wynik w danej Skali) – informacja o spoistości, integracji struktury intelektu → Obliczamy przeciętną profilu dla każdej skali i porównać do niej wyniki testów odnosząc do podanej wartości kryterialnej → Interpretujemy
Trafność teoretyczna → Badanie trafności teoretycznej pozwala nam potwierdzić jaki konstrukt teoretyczny bada dany test; w przypadku skal złożonych tj. Skala Wechslera sprawdzamy trafność poszczególnych testów → O trafności teoretycznej świadczą: Korelacje z wynikami uzyskiwanymi w innych testach (narzędziach) badających ten sam konstrukt → Porównania międzygrupowe
Trafność teoretyczna WAIS-R → Korelacje z innymi narzędziami tj.: Test Matryc Ravena, Test Sortowania Kart z Wisconsin WCST, Test Spostrzegawczości i Uwagi TUS, Test Płynności Figuralnej R.M. Ruffa RFFT, Kalifornijski Test Uczenia się Językowego CVLT, Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI, Kwestionariusz Stylów Radzenia Sobie ze Stresem CISS
Porównania międzygrupowe: pomiędzy K i M, różnymi grupami wiekowymi, osobami o różnym wykształceniu i miejscu zamieszkania
Trafność czynnikowa → Sprawdzenie, czy poszczególne testy/skale tworzą czynniki (założone przez teorię), czyli badają określony rodzaj zdolności lub określoną cechę → Sprawdzana za pomocą analizy czynnikowej
Czynniki WAIS-R – 3 czynniki → Dewiacyjny iloraz inteligencji : Początkowo stopień rozwoju umysłowego → U Wechslera ma inne znaczenie – jest skalą standardową o średniej = 100 i odchyleniu stand. 15 → Zakres: 45 – 145 → Nie pozwala zatem skutecznie różnicować osób o b. niskim, jak i b. wysokim ilorazie inteligencji
Zajęcia nr 8: Diagnoza osobowości
Koncepcja Costy i McCrae → Wielka Piątka
NEUROTYCZNOŚĆ → Przystosowanie emocjonalne vs emocjonalne niezrównoważenie.
Wysoka: podatność na irracjonalne pomysły, mniejsza zdolność do kontrolowania swoich popędów i zmagania się ze stresem, silne reagowanie lękiem, napięciem, tendencja do zamartwiania się, częste doświadczanie stanów gniewu i wrogości, łatwe zniechęcanie się w trudnych sytuacjach, niskie poczucie wartości, wstydliwość, poczucie zmieszania w obecności innych.
Niska: stabilność emocjonalna, spokój, relaks, zdolność do zmagania się ze stresem, brak doświadczania obaw, napięć i rozdrażnienia.
EKSTRAWERSJA → Charakteryzuje jakość i ilość interakcji społecznych oraz poziom aktywności, energii i zdolność do odczuwania pozytywnych emocji.
Wysoka: przyjacielskość, serdeczność, rozmowność, skłonność do zabawy, poszukiwanie stymulacji, tendencja do dominowania w kontaktach społecznych, aktywność życiowa, wigor, optymizm życiowy i pogodny nastrój.
Niska: rezerwa w kontaktach społecznych, brak optymizmu, preferencja do przebywania w samotności i nieśmiałość.
OTWARTOŚĆ NA DOŚWIADCZENIE → Opisuje tendencje do poszukiwania i pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych, tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą.
Wysoka: ciekawość zjawisk świata zewnętrznego i wewnętrznego, kreatywność, żywa i twórcza wyobraźnia, ciekawość intelektualna, zainteresowanie sztuką, wrażliwość estetyczna, niekonwencjonalność, skłonność do kwestionowania autorytetów, niezależność w sądach, nastawienie na odkrywanie nowych politycznych, społecznych i etycznych idei.
Niska: konwencjonalność w zachowaniu, konserwatyzm w poglądach, cenienie tradycyjnych wartości, pragmatyczne zainteresowania, preferencja uznanych sposobów działania.
UGODOWOŚĆ → Opisuje pozytywne vs negatywne nastawienie do innych ludzi, orientację interpersonalną przejawiającą się w altruizmie vs antagonizmie, doświadczanych w uczuciach, myślach i działaniu.
Wysoka: sympatia w stosunku do innych, skłonność do udzielania pomocy, przekonanie że inni ludzie mają identyczne postawy, prostolinijność, prostoduszność, szczerość, altruizm, potulność, łagodność, skromność, uczuciowość w stosunku do innych ludzi.
Niska: Egocentryzm, sceptycyzm w opiniach na temat intencji innych ludzi, nastawienie rywalizacyjne raczej niż kooperatywne, agresywność, oschłość w kontaktach z innymi ludźmi.
SUMIENNOŚĆ → Charakteryzuje stopień zorganizowania, wytrwałości i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel.
Wysoka: silna wola, motywacja do działania, wytrwałość w realizacji swoich celów, skrupulatność, obowiązkowość, punktualność, rozwaga, rzetelność w pracy, duże osiągnięcia akademickie i zawodowe, pracoholizm, skłonność do utrzymywania porządku, perfekcjonizm.
Niska: mała skrupulatność w wypełnianiu obowiązków, mała motywacja do osiągnięć społecznych, hedonistyczne nastawienie do życia, brak jasno sprecyzowanych celów życiowych, rozleniwienie, impulsywność przy podejmowaniu decyzji, spontaniczność w działaniu.
KRYTERIA PODSTAWOWYCH CZYNNIKÓW OSOBOWOŚCI
Ogólność – hierarchiczna budowa cech; wyodrębnione składniki osobowości można zaklasyfikować do pięciu ogólnych cech osobowości; opisu osobowości można dokonać na poziomie ogólnym (ogólny opis pięciu cech), jak i szczegółowym (charakterystyka i opis składników cech osobowości)
Realność – cechy można diagnozować nie tylko na podstawie samoopisu, ale także obserwacji; można wykazać ich dużą stabilność czasową oraz duże znaczenie w procesie adaptacji do wymagań środowiska
Niezmienność – wymiary osobowości są wyodrębniane w badaniach leksykalnych, jak i w innych modelach osobowości
Uniwersalność – wymiary osobowości są wyodrębniane niezależnie od badanej kultury, wieku, płci, czy rasy (uniwersalność kulturowa i demograficzna)
Biologiczność – częściowe uwarunkowanie biologiczne cech osobowości (odziedziczalność)
ADAPTACYJNE ZNACZENIE CECH OSOBOWOŚCI
Wyższa OTW – wyższe wyniki w testach myślenia dywergencyjnego oraz większa kreatywność, wyższe wyniki w teście Słownik WAIS → Związki z mechanizmami obronnymi i strategiami radzenia sobie ze stresem, innymi cechami osobowości → Sumienność i Otwartość – predyktory powodzenia szkolnego i zawodowego → Związki NEU z psychicznym i fizycznym zdrowiem jednostki
KWESTIONARIUSZE NEO
NEO Inventory – badał 3 wymiary: neurotyczność, ekstrawersję, otwartość na doświadczenie → NEO PI (Personality Inventory) – badał 5 wymiarów → NEO PI R (Revised) – bada 5 wymiarów wraz z ich składnikami, ma polską adaptację → NEO FFI – wersja skrócona, bada 5 wymiarów (bez składników), ma polską adaptację
NEO FFI → 60 pozycji, po 12 na skalę → 5-o stopniowy format odpowiedzi → Dla osób w wieku 15-80 lat → Normy oddzielne dla K i M, stenowe → Rzetelność: zgodność wewnętrzna 0,68 – 0,82 → Trafność teoretyczna: korelacje z wynikami PTS, FCZ-KT, EAS-TS, DOTS- R, EPQ-R, PLP → K wyżej niż M na wszystkich skalach, zachodzą zmiany z wiekiem → Potwierdzona struktura czynnikowa
OBLICZANIE WYNIKÓW → Wykorzystujemy klucz odpowiedzi, sumujemy punkty za odpowiedzi, zgodnie z kluczem (uwaga na odwróconą skalę!) – od 0 do 4 pkt. → Gdy jest więcej niż 1/6 opuszczeń (więcej niż 3 na skalę) – nie interpretujemy; gdy mniej – przypisujemy 2 pkt. → Obliczamy przedział wyników prawdziwych dla wszystkich skal → Odnosimy do norm
ZASTOSOWANIE → Badania grupowe i indywidualne → Badania naukowe → Poradnictwo zawodowe, wychowawcze → Badania kliniczne → Obok innych narzędzi, jak i sam
Zajęcia nr 12: Pomiar stylów radzenia sobie ze stresem
SKALE CISS → Styl skoncentrowany na zadaniu SSZ → Styl skoncentrowany na emocjach SSE → Styl skoncentrowany na unikaniu SSU: Angażowanie się w czynności zastępcze ACZ / Poszukiwanie kontaktów towarzyskich PKT
STYL SKONCENTROWANY NA ZADANIU → Podejmowanie zadań w obliczu stresu, mające na celu rozwiązanie trudnej, stresującej sytuacji; podejmowanie aktywności, wysiłku aby rozwiązać problem poprzez poznawcze przekształcenia lub zmianę sytuacji.
STYL SKONCENTROWANY NA EMOCJACH → ...
ABCneuropsychologia