Kala D., O badaniach genealogicznych nad polskim rycerstwem średniowiecznym.pdf

(6689 KB) Pobierz
O badaniach genealogicznych nad polskim rycerstwem średniowiecznym
Rocznik Lubelskiego
Towarzystwa Genealogicznego,
Tom III, 2011.
Damian Kała
(Instytut Historii Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie)
O badaniach genealogicznych
nad polskim rycerstwem średniowiecznym
(zarys problematyki)
Artykuł niniejszy ma na celu zaprezentowanie zwięzłego przeglądu badań
genealogicznych prowadzonych nad średniowiecznym rycerstwem polskim przez
rodzimych uczonych na przestrzeni ponad stu lat, od końca XIX do początku XXI w.
Prezentowany zarys obejmuje nie tylko historię i metodologię badań genealogicz-
nych, rozumianych przede wszystkim jako odtwarzanie dziejów rodów i rodzin
szlacheckich, ale także modne obecnie badania prosopograficzne
1
. Szczegółowo
omówione zostały w nim początki wymienionych wyżej studiów, począwszy od
dwóch wielkich uczonych: Antoniego Małeckiego i Franciszka Piekosińskiego,
aż do Władysława Semkowicza i jego uczniów. Dużo uwagi poświęcono również
współczesnym badaczom i ich pracom, a także zmieniającym się założeniom meto-
dologicznym prezentowanych badań.
W ostatnich latach historycy coraz częściej starają się podsumować dotych-
czasowe osiągnięcia na gruncie genealogii średniowiecznej, świadczą o tym cho-
ciażby artykuły następujących badaczy: Janusza Bieniaka
2
, Alicji Szymczakowej
3
,
1 Prosopografia (nazwa ta wywodzi się z języka greckiego, od wyrazów prosopon – osoba i grafe – piszę) – jest to
metoda badawcza, bliska naukom pomocniczym historii, której głównym przedmiotem jest identyfikacja i stu-
dium ludzi, którzy w grupie społecznej uzyskiwali z określonych powodów władzę i znaczenie (autorytet). Nie
chodzi tutaj jednak o jakieś indywidualne przypadki, lecz badanie zarówno jednostek, jak i ich zbiorów, takich
jak rodzina, ród czy urzędnicy, w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie o wspólne prawidłowości postępowania.
W badaniach tego typu ważną rolę odgrywają ustalenia biograficzne, a tym samym metoda ta ma wiele wspól-
nego z badaniami genealogicznymi (J. Szymański, Nauki
pomocnicze historii, Warszawa 2002 (wyd. VI), s. 88-90).
2 J. Bieniak, Średniowieczne
polskie rody rycerskie. Stan badań, problemy sporne, możliwości i trudności badawcze, [w:]
Genealogia – stan i perspektywy badań nad społeczeństwem Polski średniowiecznej na tle porównawczym, pod red. J. Pakul-
skiego i J. Wroniszewskiego, Toruń 2003, s. 47-73.
3 A. Szymczakowa, Stan
badań nad rodziną szlachecką późnego średniowiecza, [w:] Genealogia – stan i perspektywy badań…,
s. 75-93.
11
Artykuły
Błażeja Śliwińskiego
4
, Marka L. Wójcika
5
, Jerzego Sperki
6
i Joachima Zdrenki
7
. Na-
leży zaznaczyć, że brakuje jednak zwięzłych, całościowych, ujęć tego zagadnienia
w kontekście ogólnopolskim.
Na wstępie warto zastanowić się nad tym, czym jest genealogia? Jej klasyczną
już definicję zaproponował Władysław Semkowicz (1878-1949)
8
:
Genealogia jest na-
uką o stosunku człowieka do innych ludzi opartym na pochodzeniu i pokrewieństwie. Jako
nauka pomocnicza historii bada ona i wykrywa stosunki pokrewieństwa między działający-
mi w dziejach wybitnymi jednostkami, w czasach, kiedy stosunki te odgrywały niezwykle
ważną rolę. Przede wszystkim ustala ona pokrewieństwo, pochodzenie, następstwo władców,
ustala ich rodowody i związki z innymi domami panującymi, przez co nie tylko dozwala
odtworzyć te stosunki, ale przede wszystkim zrozumieć szereg zagadnień, które zależą od
stosunku pokrewieństwa tych władców. To jest jedno zadanie genealogii jako nauki pomoc-
niczej historii. Drugie zadanie polega na badaniu stosunków pochodzenia i pokrewieństwa
wśród tych warstw społecznych, które odgrywały niegdyś w historii kierowniczą rolę, i daje
poznać związki tych warstw oparte na wspólności krwi, jak rody, rodziny, stanowiące w daw-
niejszych czasach komórki społeczno-ustrojowe o wielkim znaczeniu dla szeregu zjawisk
historycznych
9
. Włodzimierz Dworzaczek (1905-1988)
10
, autor cenionego podręcz-
nika akademickiego poświęconego właśnie genealogii (w tym miejscu warto wy-
razić nadzieję, iż w najbliższym czasie ukaże się wznowienie tej pracy
11
), wyszedł
z założenia, że należy ją rozpatrywać w sposób dwojaki:
1. Jako naukę pomocniczą
historii, która ustala wedle kryteriów prawno-obyczajowych związki pokrewieństwa między
jednostkami. O ile jednak jednostki te należały do klas rządzących, znajomość ich stosunków
rodzinnych bywa często niezbędną pomocą dla historyka. Genealogia taka służy uszlachetnie-
niu krytyki historycznej. 2. Genealogia ma również bardziej samodzielne zadania, które iść
mogą w dwóch kierunkach: przyrodniczym i społecznym. Pierwszy wyłączyliśmy z naszych
rozważań, jako nauka społeczna zaś poprzez stwierdzanie związków pokrewieństwa ludzi
należących do rozmaitych klas dąży do właściwego społecznego określenia zarówno jednostek,
jak i całych grup i w ten sposób przyczynia się, sama ich nie wyjaśnia, stać ją bowiem tylko na
4 B. Śliwiński, Stan
najnowszych badań nad rycerstwem wschodniopomorskim w średniowieczu, [w:] Genealogia – stan
i perspektywy badań…, s. 95-119.
5 M.L. Wójcik, Od
Władysława Semkowicza do Tomasza Jurka, czyli sto lat polskich badań genealogicznych nad śląskim
rycerstwem, [w:] Rody na Śląsku, Rusi Czerwonej i w Małopolsce: średniowiecze i czasy nowożytne. Stan badań, metodologia
i nowe ustalenia, pod red. W. Zawitkowskiej, A. Pobóg-Lenartowicz, Rzeszów 2010, s. 20-40.
6 J. Sperka, Stan
badań nad rodami rycerskimi w średniowiecznej Małopolsce, [w:] Rody…, s. 42-57.
7 J. Zdrenka, Polskie
i niemieckie badania nad rycerstwem średniowiecznym. Zarys problematyki, [w:] Genealogia – stan
i perspektywy badań…, s. 139-146.
8 M. Barański, Władysław
Semkowicz, [w:] Słownik historyków polskich, pod red. M. Prosińskiej-Jackl, Warszawa
1994, s. 468-469; W. Bieńkowski,
Semkowicz Władysław Aleksander,
[w:]
Polski słownik biograficzny
(dalej: PSB),
t. XXXVI, Warszawa-Kraków 1995-1996, s. 234-242.
9 W. Semkowicz, Encyklopedia
nauk pomocniczych historii, Kraków [2011, wyd. II na podstawie tego z 1999 r.,
oryginalne ukazało się w 1946 r.], s. 188.
10 J. Kłoczowski, Dworzaczek
Włodzimierz, [w:] Słownik historyków polskich, s. 119-120; B. Wysocka, Włodzimierz
Dworzaczek, [w:] Wybitni historycy wielkopolscy, pod red. J. Strzelczyka, Poznań 1989, s. 437-446.
11 Podjęto już pewne kroki zmierzające do reedycji Genealogii z wprowadzonymi do niej korektami (nieliczny-
mi, lecz niezbędnymi ze względu na upływ już ponad 50 lat od pierwszego wydania pracy); I. Kraszewski, Sesja
poświęcona pamięci Profesora Włodzimierza Dworzaczka zorganizowana w 50. rocznicę publikacji jego Genealogii, Poznań
17 listopada 2009 r., „Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego”, t. II (2010), s. 222.
12
O badaniach genealogicznych nad polskim rycerstwem średniowiecznym…
Genealogia Przyjemskich h. Rawicz z rękopisu tablic do II. cześci „Genealogii”
prof. Włodzimierza Dworzaczka (z prywatnych zbiorów prof. Jolanty Dworzaczkowej).
13
Artykuły
rozwiązania o charakterze statycznym, na gromadzenie materiałów, przy pomocy których so-
cjologia, etnologia i historia prawa dojdą do rozwiązań rozwojowych, a więc historycznych
12
.
Właściwie to oba te założenia należy ze sobą połączyć, a historyk genealog powinien
wykorzystywać wyniki badań różnych dyscyplin naukowych (socjologii, etnografii,
antropologii, historii gospodarczej, historii prawa itd.). Warto zatem propagować
postulat studiów interdyscyplinarnych.
Początek naukowych badań genealogicznych dotyczących polskiego rycer-
stwa średniowiecznego sięga końca XIX w. W tym ponad stuletnim przedziale wy-
stępowały okresy wzmożonego rozwoju (tzw. szkoła semkowiczowska w dwudzie-
stoleciu międzywojennym i tzw. szkoła toruńska od początku lat osiemdziesiątych
XX w.), jak i pewnej stagnacji (pierwsze dziesięciolecia PRL, kiedy to genealogia,
zwłaszcza ta związana z heraldyką, pozostawała na cenzurowanym). Wobec czego,
na przestrzeni tych ponad stu lat, zostały wypracowane właściwe metody badaw-
cze w tym zakresie, jak również powstała znaczna liczba wartościowych monografii
i innych materiałów naukowych niezbędnych dla dalszego rozwoju omawianej dys-
cypliny (chodzi tutaj o takie opracowania jak:
Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII-
-XVIII wieku. Spisy
13
;
Słownik historyczno-geograficzny
poszczególnych ziem polskich
w średniowieczu
14
;
Słownik staropolskich nazw osobowych
15
).
Nestorem polskich badań nad rycerstwem średniowiecznym był wybitny
uczony swoich czasów, prawnik z wykształcenia, a historyk z zamiłowania, Fran-
12 W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959, s. 15.
13 Urzędnicy
dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII wieku. Spisy, t. I, z. 1: Urzędnicy wielkopolscy XII-XV wieku, oprac.
M.  Bielińska, A. Gąsiorowski, J. Łojko, Wrocław 1985; t. II, z. 1:
Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i  wieluńscy XIII-
-XV wieku, oprac. J. Bieniak, A. Szymczakowa, Wrocława 1985; t. III, z. 1: Urzędnicy województwa ruskiego XIV-
-XVIII wieku (ziemie halicka, lwowska, przemyska, sanocka), oprac. K. Przyboś, Wrocław 1987; t. III, z. 2: Urzędnicy
województwa helskiego i ziemi chełmskiej XIV-XVIII wieku, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik 1992; t. III, z. 3:
Urzędnicy podolscy XV-XVIII wieku, oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka, Kórnik 1998; t. IV,
z. 1: Urzędnicy
małopolscy XII-XV wieku, oprac. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P.K. Wojcie-
chowski, B. Wyrozumska, Wrocław 1990; t. V, z. 1: Urzędnicy
Pomorza Wschodniego do 1309 roku, oprac. B. Śliwiński,
Wrocław 1989; t. V, z. 2: Urzędnicy
Prus Królewskich XV-XVIII wieku, oprac. K. Mikulski, Wrocław 1990; t. VIII:
Urzędnicy
podlascy XIV-XVIII wieku,
oprac. E. Dubas-Urwanowicz, W. Jarmolik, M. Kulecki, J. Urwanowicz,
Kórnik 1994; t. X: Urzędnicy
centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Ką-
dziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, Kórnik 1992; Urzędnicy
centralni i dygnitarze
Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994. Wymienione zo-
stały jedynie te tomy i zeszyty serii, które odnoszą się do epoki średniowiecza.
14 Słownik
historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1-4, oprac. W. Bukowski, J. Kur-
tyka, J. Laberschek, A. Marzec, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, J. Wiśniewski, M. Wilamowski, M. Wol-
ski, Wrocław-Kraków 1980-2006; Słownik
historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 1-4,
oprac. S. Chmielewski, P. Dembiński, K. Górska-Gołaska, T. Jurek, J. Luciński, G. Rutkowska, I. Skierska,
red. A. Gąsiorowski, Wrocław-Poznań 1982-2005; Słownik historyczno-geograficzny
ziemi wieluńskiej w średniowieczu,
oprac. R. Rosin, Warszawa 1963; Słownik
historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Po-
rębska, M. Grzegorz, Wrocław 1971;
Słownik historyczno-geograficzny ziemi wyszogrodzkiej w  średniowieczu,
oprac.
A.  Wolff, A. Borkiewicz-Celińska, Wrocław 1971;
Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w  śre-
dniowieczu, oprac. S. Kuraś, Warszawa 1983; Słownik historyczno-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu,
oprac. A. Borkiewicz-Celińska, cz. 1-4, Warszawa-Wrocław 1981-2000; Słownik
historyczno-geograficzny ziemi sanoc-
kiej w średniowieczu, oprac. A. Fastnacht, cz. 1-3, Brzozów-Kraków 1991-2002. Por. http://www.slownik.ihpan.edu.
pl/index.php (dostęp: 13.11.2011).
15
Słownik staropolskich nazw osobowych,
t. I-VI, red. W. Taszycki, Wrocław 1965-1983, t. VII:
Suplement,
red.
M. Malec, Wrocław 1984-1987.
14
O badaniach genealogicznych nad polskim rycerstwem średniowiecznym…
ciszek Ksawery Piekosiński (1844-1906)
16
. Zajmowało go szczególnie zagadnienie
genezy polskiego rycerstwa, to właśnie on stworzył słynną w jego czasach teorię
najazdu
17
. Uczony ten miał również wielkie zasługi na wielu innych polach badań
historycznych: a) jako dyplomatyk ze względu na wydanie kolejnych tomów:
Kodek-
su dyplomatycznego Małopolski
(4 tomy, w latach 1876-1905),
Kodeksu dyplomatycznego
katedry krakowskiej św. Wacława
(2 tomy, w latach 1874-1883),
Kodeksu dyplomatycznego
miasta Krakowa
(2 tomy, w latach 1879-1882), b) jako sfragistyk dzięki pracy
Pieczę-
cie polskie wieków średnich
(1897), c) a także jako heraldyk:
Heraldyka polska wieków
średnich
(Kraków 1899), oraz, o czym się często zapomina, jako genealog, zwłaszcza
w trzecim tomie słynnej trylogii:
Rycerstwo polskie wieków średnich,
zatytułowanym
Rycerstwo małopolskie w latach 1200-1366.
F. Piekosińskiemu często zarzuca się duże
braki metodologiczne na wszystkich jego polach działalności, ale faktem jest też, że
był on prekursorem kilku nowych dyscyplin
18
, stąd też tak liczne w jego pracach błę-
dy. Drugim, obok F. Piekosińskiego, wybitnym badaczem rycerstwa był w tamtym
okresie Antoni Malecki (1821-1913)
19
, autor dwóch tomów:
Studyów heraldycznych
20
,
cenionych przez mediewistów aż po dzień dzisiejszy.
Jeszcze za życia dwóch powyższych badaczy pojawił się godny ich na-
stępca, twórca zorganizowanych (programowych) badań nad polskim rycer-
stwem średniowiecznym, Władysław Aleksander Semkowicz, syn Aleksandra
(1850-1923)
21
, wybitnego znawcy twórczości Jana Długosza
22
. Zadebiutował on
na tym polu pracą:
Drużyna a Śreniawa
23
, opublikowaną na łamach „Kwartalni-
ka Historycznego”, koncentrował się w niej jednak przede wszystkim na aspek-
tach heraldycznych. Później powstała jego słynna praca:
Ród Pałuków
24
, będąca
zarazem jego rozprawą habilitacyjną
25
, do której to odwołują się kolejne poko-
16 S. Grodziski, Piekosiński
Franciszek Ksawery, [w:] PSB, t. XXVI, Wrocław 1981, s. 77-81; H. Izdebski, Piekosiń-
ski Franciszek Ksawery, [w:] Słownik historyków polskich, s. 402-403.
17 F. Piekosiński, O dynastycznem
szlachty polskiej pochodzeniu, Kraków 1888.
18 Pełna bibliografia prac Franciszka Ksawerego Piekosińskiego, z podziałem na osobne działy tematyczne,
została opracowana przez Mariana Gumowskiego, Dr.
Franciszek Piekosiński (Rys życia i prac), „Wiadomości Numi-
zmatyczno-Archeologiczne”, R. XVIII: 1907, nr 1 (69), szp. 543-548. O działalności naukowej Piekosińskiego
szeroko rozpisywali się uczeni (W. Semkowicz, Franciszek
Piekosiński jako wydawca źródeł; Tenże, Franciszek Piekosiń-
ski jako heraldyk i sfragistyk; S. Kutrzeba, Franciszek Piekosiński jako historyk prawa polskiego; M. Gumowski, Franciszek
Piekosiński jako numizmatyk) na łamach: „Kwartalnika Historycznego”, R. XXII: 1908, z. 2, s. 187-288.
19 A. Gąsiorowski, Antoni
Małecki, [w:] Słownik historyków polskich, s. 335; B. Gubrynowicz, Antoni Małecki 1821-
1913, Lwów 1920; R. Skręt, Małecki Antoni, [w:] PSB, t. XIX, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 431-
435.
20 A. Małecki, Studya
heraldyczne, t. I-II, Lwów 1890.
21 A. Gąsiorowski, Semkowicz
Aleksander, [w:] Słownik historyków polskich, s. 468.
22 A. Semkowicz, był autorem słynnej po dzień dzisiejszy pracy: Krytyczny
rozbiór Dziejów polskich Jana Długosza
(do roku 1384), Kraków 1887.
23 W. Semkowicz, Drużyna
i Śreniawa. Studyum heraldyczne, „Kwartalnik Historyczny”, t. XIV: 1900, s. 200-378.
24 Tenże, Ród
Pałuków. Monografie historyczne rodów rycerskich w Polsce, „Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozo-
ficznego Akademii Umiejętności”, t. XLIX: 1907, s. 150-264.
25 B. Wyrozumska, Władysław
Semkowicz (1878- 1949), [w:] W. Semkowicz, Encyklopedia nauk pomocniczych historii,
Kraków [2011, wyd. II na podstawie tego z 1999 r., oryginalne natomiast w 1946 r.], s. 267. Doktorat otrzymał
na podstawie pracy: Nagana
i oczyszczenie szlachectwa w Polsce XIV i XV w.
Temat jego wykładu habilitacyjnego
brzmiał następująco: Paleografia
w służbie dyplomatyki.
15

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin