Bajer D., Egzystencjalizm jako filozofia podmiotu.pdf

(240 KB) Pobierz

IDEA – Studia nad strukturą i rozwojem pojęć ﬁlozoﬁcznych

XXIII

Białystok 2011

DOROTA BAJER

(Katowice)

EGZYSTENCJALIZM JAKO FILOZOFIA PODMIOTU

Omówienie głównych założeń egzystencjalizmu nie jest proste, bowiem kon-

centruje się on na jednostkowym wymiarze ludzkiego istnienia i nie ma charakteru

Ten aspekt egzystencjalizmu podkreśla Leszek Kołakowski w szkicu

Filozoﬁa egzystencji

i porażka egzystencji,

w którym konstatuje on: „Filozoﬁa egzystencjalna miała być próbą resty-

tucji podmiotu po przezwyciężeniu subiektywizmu minionej epoki; miała wyciągnąć z wszystkich

nieudanych przedsięwzięć empirystów, fenomenologów, psychoanalityków. Miała przyjąć hus-

serlowską ideę »powrotu do rzeczy samych«, jednakże rezygnując z redukcji transcendentalnej,

która miast umożliwić ów powrót, odcięła ku niemu drogę swoim radykalizmem subiektywi-

stycznym. Miała zarazem podjąć wartości husserlowskiego anty-psychologizmu i zrekonstruować

świat osobowy, nie odwołując się do jego »psychiczności«, a zarazem odróżniając go bezwzględ-

nie od świata »rzeczy« – zarówno dusz, jak ciał ﬁzycznych. (...) Jednostka ukonstytuowana jest

przez ruch świadomości ku sobie zwróconej, a ruch ten nie może być nijak z zewnątrz uchwytny

ani opisany, skoro każdy opis, mocą samej natury języka, ujmuje tylko przedmiotową stronę

egzystencji, a więc to właśnie, co jest tylko jej rzeczową manifestacją, nie zaś jej życie realne.

Nie ma, w ścisłym sensie, dwóch jednostek ludzkich, ponieważ operacja sumująca, która by

miała je ująć jako »dwie« właśnie, musi zakładać subsumpcję obu pod pewien gatunek czy

też ze względu na pewien zespół własności potraktować je jako »podobne«; tym samym sumo-

wanie zakłada, że traktuje się indywiduum ludzkie jako »światowy« obiekt, pomijając to, co

go tworzy jako egzystencję i co zarazem jest nieuchwytne dla myśli dyskursywnej. Uświadomić

sobie własną niesprowadzalność do rzeczowego bytu, to osiągnąć realne życie »jednostkowe«,

przezwyciężyć pokusę identyﬁkacji z bezosobowymi, anonimowymi formami bytu” (L. Kołakow-

ski,

Filozoﬁa egzystencji i porażka egzystencji,

Filozoﬁa egzystencjalna,

red. L. Kołakowski,

K. Pomian, Warszawa 1965, s. 12–13). Egzystencjalizm jako ﬁlozoﬁę koncentrującą się na sposo-

bie przeżywania istnienia przez podmiot postrzega także Adam Stanowski: „Chcąc najogólniej

tę problematykę [pism egzystencjalistów – D. B.] określić, trzeba stwierdzić na wstępie, że po-

siada ona charakter wybitnie humanistyczny, koncentruje się wokół spraw człowieka. Od czasów

zwrócenia się soﬁstów i Sokratesa od zagadnień przyrody – dominujących w pierwszym okre-

sie myśli greckiej – ku sprawom człowieka nie było chyba w dziejach ﬁlozoﬁi europejskiej tak

zdecydowanego odejścia od wszystkiego, co nie wiąże się bezpośrednio z człowiekiem. (...) Eg-

zystencjaliści, czyniąc zasadniczym przedmiotem swoich rozważań egzystencję, mają na myśli

nie istnienie w ogóle, ale istnienie człowieka, właściwy mu sposób istnienia. Chodzi tu zresztą

nie tyle o to, jak naprawdę, w rzeczywistości istnieje człowiek, ale o to, jak on to swoje istnienie

przeżywa, jak mu się ono jawi. Mamy tu więc do czynienia nie tyle z antropologią ﬁlozoﬁczną,

z metaﬁzyczną koncepcją człowieka, ile z fenomenologią istnienia ludzkiego, z próbą opisu feno-

menologicznego postaw ludzkich, stosunku człowieka do swojego istnienia, do sposobu, w jaki

istnieje, i do tego, co istnieje obok niego” (A. Stanowski,

Egzystencjalizm,

w: „Znak” 1958,

nr 48, s. 688).

116

DOROTA BAJER

spójnego systemu ﬁlozoﬁcznego, który dałoby się scharakteryzować jak na przy-

kład poglądy Platona czy Leibniza. Dodatkową trudność stwarza to, iż koncepcje

egzystencjalistów często ewoluowały, ulegały modyﬁkacjom, jak na przykład myśl

Marcela, Sartre’a czy Camusa oraz zazwyczaj były wyrażane obrazowym, zme-

taforyzowanym językiem literatury

. Egzystencjalizm to ﬁlozoﬁa podmiotu ma-

jąca charakter antynaturalistyczny, antypozytywistyczny i antyracjonalistyczny,

która koncentruje się na konkretnym ludzkim bycie zawsze doświadczanym przez

jednostkę subiektywnie, wewnętrznie, na zagadnieniach związanych z wolnością,

samotnością i skończonością człowieka w świecie, problemach ujmowanych w kate-

goriach dramatyzmu ludzkiego istnienia. W egzystencjalizmie XX-wiecznym wy-

różnia się dwa nurty: teistyczny i ateistyczny

. Do pierwszego zaliczani bywają

tacy myśliciele jak Jaspers, Bierdiajew, Szestow, Marcel, do drugiego: Sartre,

Camus i niekiedy Heidegger. Wydaje się, że jednym z głównych źródeł egzysten-

cjalizmu jest zwątpienie w racjonalność istoty ludzkiej – fundament starogreckiej,

w ogóle europejskiej, antropologii. Zwątpienie to – mające korzenie już w ﬁlozoﬁi

antycznej – zrodziło sceptycyzm wobec możliwości poznawczych człowieka, wo-

bec jego zdolności do racjonalnego wyjaśnienia zjawisk rzeczywistości pojmowanej

w kategoriach logosu. To z kolei powodowało niepokój egzystencjalny wynikający

z niemożności zaspokojenia znamiennej dla istoty ludzkiej potrzeby zrozumienia

całościowego i ostatecznego porządku rzeczy, a szczególnie sensu skończonego czło-

wieczego istnienia. Świadomość ograniczeń poznawczych człowieka i wynikająca

stąd niemożność zrozumienia świata poddanego prawu nieuchronnego przemijania

potęgowały lęk przed nieuniknioną śmiercią i rodziły przekonanie o marności tego,

co doczesne. Tak – już w antyku – kształtowała się świadomość tragizmu ludzkiego

losu, który zaczynał się jawić w kategoriach wanitatywnych, jako zmierzanie ku

śmierci. Niepokoje egzystencjalne ulegały i ulegają nasileniu w momentach utraty

przez jednostkę lub zbiorowość poczucia bezpieczeństwa w świecie wskutek wojen,

rozpadu systemów politycznych, ekonomicznych czy aksjologiczno-religijnych, ale

ślonych poglądów ﬁlozoﬁcznych i społecznych, lecz konglomeratem różnych motywów ﬁlozoﬁcz-

nych i literackich – stanowi to powód wielorakich interpretacji samej zawartości pojęciowej tego

kierunku. Operacje mające na celu usystematyzowanie doktryny, zamknięcie jej w granicach

określonych działów ﬁlozoﬁi: ontologii, teorii poznania, etyki, aksjologii, estetyki – przekształ-

cają się z miejsca w czynności typu kreatorskiego. Kreuje się mianowicie system, który

de facto

nie istnieje, choć jego wątki rozrzucone są w pismach ﬁlozofów egzystencjalistów. Przy czym ope-

racje takie są nieuniknione i konieczne, jeśli się chce dać immanentną analizę kierunku, określić

różnice zachodzące między jego poszczególnymi przedstawicielami, wyznaczyć nurty itd. Jest to

wszak czynność wstępna, bez której nie sposób nawet przejść do kolejnych etapów działalności

krytycznej: do określenia genezy społecznej i funkcji danej ﬁlozoﬁi”; J. Kossak,

Egzystencjalizm

w ﬁlozoﬁi i literaturze,

Warszawa 1976, s. 39–40.

Zob. F. Copleston,

Historia ﬁlozoﬁi,

t. 11,

Pozytywizm logiczny i egzystencjalizm,

tłum.

B. Chwedeńczuk, Warszawa 2007, s. 109.

„Egzystencjalizm jako kierunek myśli współczesnej nie jest systematycznym wykładem okre-

EGZYSTENCJALIZM JAKO FILOZOFIA PODMIOTU

117

także na skutek jednostkowych traumatycznych doświadczeń jak zagrożenie śmier-

cią własną, bliskiej osoby, wykluczenie społeczne. Tak było na przykład w czasach

hellenistycznych, gdy wskutek podbojów Aleksandra Wielkiego powstała, a póź-

niej rozpadła się wielokulturowa, pluralistyczna monarchia, w której przenikały

się światopoglądy i systemy wartości. Upadek tego imperium dowiódł, iż nie da się

znaleźć trwałego egzystencjalnego oparcia w zróżnicowanym i wariabilnym świecie

doczesnym, że winno się szukać ostoi w swym życiu wewnętrznym, w uniezależ-

nieniu się od świata zewnętrznego, w idei

autarkii,

co radzili już cynicy i stoicy. Za

jednego z odległych antenatów egzystencjalizmu można uznać Marka Aureliusza,

który w swych

Rozmyślaniach

charakteryzował byt ludzki jako krótki i kruchy,

człowieka zaś jako istotę nieokreśloną, płynną, mającą ograniczone możliwości

percepcji zmysłowej i racjonalnej, a jednocześnie pragnącą zrozumieć całościowy

sens istnienia. Aby podkreślić dramatyzm ludzkiej kondycji i obrazowo przedsta-

wić wewnętrzne, egzystencjalne zmagania człowieka, Marek Aureliusz sięgnął po

pojawiający się w literaturze i ﬁlozoﬁi motyw życia jako walki z przeciwnościami

losu i słabościami ludzkiej natury

. Rzymski ﬁlozof w swych reﬂeksjach o kondy-

cji ludzkiej wykorzystał też popularny w kulturze europejskiej topos życia teatru

przedstawiający człowieka jako aktora na scenie świata, który, by doświadczyć

ataraksji,

powinien zaakceptować – jak radził Epiktet – przydzieloną mu przez

reżysera spektaklu życiową rolę

. Marek Aureliusz szukał dla niestałego świata

ﬁzycznego uzasadnienia w jakiejś sile metaﬁzycznej pozwalającej kruchemu czło-

wiekowi zachować wiarę w racjonalny, a więc sensowny ład kosmosu. Tą siłą był

dla niego rozumny Bóg-reżyser, który człowiekowi-aktorowi, zatem bytowi niesa-

modzielnemu, wyznacza określone role życiowe. Za odległego prekursora egzysten-

cjalizmu można także uznać Pascala, myśliciela przedstawiającego człowieka jako

»myślącą trzcinę«, istotę dramatycznie rozdartą między swą skończonością a pra-

gnieniem nieskończoności, mającą świadomość swej nędzy i wielkości w naturze.

Istotę, u której istnienie w przemijającym świecie budzi trwogę. Pascal akcentuje,

iż pojmowany antynomicznie, empirycznie, indywidualny i skończony byt ludzki

łego ciała – to zgnilizna, dusza – wir, los – to zagadka, sława – rzecz niepewna. Krótko mówiąc,

wszystko, co związane z ciałem, to rzeka, co z duszą, to sen i mara. Życie – to wojna i przystanek

chwilowy w podróży, wspomnieniem pośmiertnym – zapomnienie”; Marek Aureliusz,

Rozmyśla-

nia,

tłum. M. Reiter, Warszawa 1984, s. 18.

u Bierdiajewa, Nietzschego i Camusa. „Człowiek zawsze jest teatralny na planie społecznym.

W teatralności naśladuje to, co jest przyjęte w danej sytuacji społecznej. Człowiek z trudem

dostaje się do własnego „ ja”, jeśli za bardzo wszedł w swoją rolę. W tym sensie teatralność jest

jedną z dróg obiektywizacji. Człowiek żyje w wielu światach i gra w nich różne role, w różny

sposób siebie obiektywizuje”; M. Bierdiajew,

Rozważania o egzystencji. Filozoﬁa samotności

i wspólnoty,

tłum. H. Paprocki, Kęty 2002, s. 56.

Koncepcja człowieka – aktora na scenie życia – pojawia się później w różnych znaczeniach

„Długość życia ludzkiego – to punkcik, istota – płynna, spostrzeganie – niejasne, zespół ca-

118

DOROTA BAJER

bez Boga byłby absurdalny, bezsensowny, dlatego człowiek, aby się dopełnić i speł-

nić, musi wykroczyć poza temporalny świat ﬁzyczny, ku wiecznie istniejącemu

Stwórcy. Autonomicznie pojmowany rozum ludzki i zmysły człowieka – zdaniem

Pascala – są bezradne wobec spraw ostatecznych i fundamentalnych problemów

egzystencjalnych – pytań o racje ludzkiego istnienia, dlatego »porządek rozumu«

trzeba dopełnić »porządkiem serca«, czyli wiarą w Boga. Autor

Myśli

podkreślał

niewystarczalność gloryﬁkowanych przez Kartezjusza narzędzi zmatematyzowa-

nego naukowego poznania i kategorii pojęciowych w szukaniu odpowiedzi na pyta-

nie o ostateczny cel ludzkiej egzystencji

. Człowiek zatem u wspomnianych wyżej

ﬁlozofów to byt tragiczny, wewnętrznie rozdarty, samotny, niepewny, zagubiony

w świecie, pragnący zrozumienia siebie i całościowego sensu, szukający ratunku

przed egzystencjalną rozpaczą w sile mogącej transcendować myśli i w wierze

w Boga, którego istnienie uzasadniałoby w kategoriach metaﬁzycznych porządek

ﬁzycznego świata, nadawałoby mu ostateczny sens i cel.

Egzystencjalizm jako nurt ﬁlozoﬁczny ma korzenie religijne, chrześcijańskie,

jego teistyczny odłam jest pierwotny w stosunku do ateistycznego. Stwierdził to

jasno Bierdiajew

, a później przekonująco uzasadnił między innymi Tymon Ter-

lecki w swej prekursorskiej pracy

Egzystencjalizm chrześcijański

wydanej po raz

pierwszy w 1957 roku w Londynie, w której wskazał fundamentalne różnice doty-

czące wizji świata i człowieka w egzystencjalizmie teistycznym i laickim. Główne

założenia egzystencjalizmu teistycznego – poza Kierkegaardem

– sformułowali

powiedzi na fundamentalne pytania dotyczące racji ludzkiego bycia, dlatego zaczął szukać ich

w wierze w Boga, w założeniu, że Stwórca istnieje, a wiara jest dla człowieka po prostu – w sen-

sie egzystencjalnym – opłacalna. Zanegował zatem Kartezjański model poznania naukowego,

którego podstawą miała być matematyka, gdyż tylko ona miałaby dawać wiedzę pewną.

„Filozoﬁa egzystencjalistyczna jest ﬁlozoﬁą chrześcijańską. Bogoczłowieczą. Nie istnieje dla

niej nic ważniejszego niż Prawda, ale Prawda nie jest obiektywizacją. Prawda nie jest wchodze-

niem przedmiotów w nas, Prawda zakłada aktywność ludzkiego ducha, poznanie prawdy zależy

od stopnia wspólnoty ludzi, od wspólnoty w Duchu”; M. Bierdiajew,

Rozważania o egzystencji...,

wyd. cyt., s. 110.

omawiała jego poglądów, tylko zasygnalizuję tu kilka wątków myśli Duńczyka. Kierkegaard to

ﬁlozof romantyczny i zgodnie z romantyczną antropologią akcentował on indywidualny, osobisty

wymiar ludzkiego istnienia, polemizując z Heglem, który w swej dialektyce dziejów właściwie

wyeliminował podmiot ludzki. Kierkegaard podkreśla w swych reﬂeksjach antropologicznych

dylematy człowieka związane z pytaniami o istnienie Boga i jego dobroć. Wiara dla autora

Albo-

-albo

jest doświadczeniem paradoksalnym, bardzo osobistym, niedającym się zracjonalizować,

wymagającym rezygnacji z troski o sprawy codzienne. „Nieskończona rezygnacja jest ostatnim

stadium poprzedzającym wiarę, kto nie przeszedł przez ten wysiłek, nie może posiąść wiary; do-

piero w nieskończonej rezygnacji staje się dla mnie jasna wieczna wartość mojej istoty i wtedy

dopiero może być mowa o ogarnięciu świata siła wiary” – napisał Kierkegaard (S. Kierkegaard,

Bojaźń i drżenie. Choroba na śmierć,

tłum. J. Iwaszkiewicz, Warszawa 1981, s. 55). Rezygnacja

z doczesności pozwala – zdaniem Kierkegaarda – zyskać dzięki wierze wieczność, transcendo-

wać poza temporalne, empiryczne istnienie ludzkie. Egzystencja dla wrażliwych jednostek jest

Kierkegaarda uznaje się za XIX-wiecznego prekursora egzystencjalizmu. Nie będę dokładnie

Pascal od młodych lat był zafascynowany ﬁzyką i matematyką, lecz nie dały mu one od-

EGZYSTENCJALIZM JAKO FILOZOFIA PODMIOTU

119

w pierwszej połowie XX wieku przede wszystkim Karl Jaspers, Mikołaj Bier-

diajew, Lew Szestow oraz Gabriel Marcel

. Bierdiajew w

Nowym Średniowieczu

wyraził katastroﬁczne przekonanie o głębokim kryzysie cywilizacji europejskiej,

kryzysie, który rozpoczął się już w dobie Odrodzenia, bowiem humanizm rene-

sansowy przyczynił się do spłycenia duchowości ludzkiej, zainicjował proces odry-

wania jej od chrześcijańskich korzeni. Stopniowa laicyzacja kultury doprowadziła

w końcu do tego, że człowiek z bytu duchowego stał się abstrakcyjnym »samotnym

atomem« w anonimowym społecznym kolektywie zdeterminowanym przez prawa

natury i reguły życia społecznego. „Jesteśmy świadkami barbaryzacji świata euro-

pejskiego. Po wyraﬁnowanej dekadencji, cechującej apogeum europejskiej kultury,

następuje inwazja barbarzyństwa” – konstatuje katastroﬁcznie Bierdiajew

. Aby

proces duchowego upadku człowieka i kultury zatrzymać, rosyjski myśliciel postu-

luje podjęcie działań mających odrodzić duchowość Europy, sugeruje wdrożenie

w życie idei »nowego średniowiecza«. Dzięki niej – zdaniem Bierdiajewa – możliwe

byłoby stworzenie prawdziwej, opartej na religijnych, duchowych fundamentach,

wspólnoty ludzkiej, a to pozwoliłoby przezwyciężyć odwieczny ludzki lęk przed sa-

motnością i skończonością człowieczego życia. Idea »nowego średniowiecza« mia

la być remedium na postępujący proces alienacji człowieka w zlaicyzowanym, zra-

cjonalizowanym, pozbawionym transcendencji świecie, któremu brakuje całościo-

wego sensu. Średniowiecze w rozumieniu Bierdiajewa to przede wszystkim epoka

religijna, okres pogłębionej duchowości, kultury skierowanej na transcendencję,

której głównym celem było rozwiązywanie problemów związanych z ludzkim ist-

nieniem

. „W jakiej postaci wyobrażamy sobie nowe Średniowiecze? Łatwiej jest

uchwycić cechy negatywne niż pozytywne. Jest to przede wszystkim (...) koniec

humanizmu, indywidualizmu, formalnego liberalizmu kultury czasów nowożyt-

nych i początek nowej kolektywnej epoki religijnej, w której powinno ujawnić się

według Duńczyka „szarpaniną bytu”(tamże, s. 66), gdyż odczuwają one samotność, trwogę, we-

wnętrzne antynomie oraz głód transcendencji. Cierpienie i rozpacz stymulują ludzi do reﬂeksji

nad swym istnieniem, zmuszają do trudnych egzystencjalnych poszukiwań i wyborów, jak miało

to miejsce w przypadku bohaterów biblijnych – Abrahama i Hioba. Absurdalna, paradoksalna,

wymykająca się racjonalizacji i osobiście doświadczana w przeżyciu wewnętrznym wiara w Boga

nadaje – zdaniem Kierkegaarda – skończonej ludzkiej egzystencji nieskończoną wartość, stwa-

rza metaﬁzyczne racje uzasadniające człowiecze istnienie w świecie. Egzystencjalną dojrzałość

według duńskiego myśliciela człowiek osiąga dopiero w stadium religijnym (poprzedzają je sta-

dia estetyczne i etyczne), gdy konkretny, empiryczny podmiot, uświadamiając sobie tajemnicę

i paradoksy wiary, doświadcza nieskończoności.

Jaspersa

Psychologii światopoglądów

(K. Jaspers,

Psychologie der Weltanschauungen,

Ber-

lin 1971).

procki, Warszawa 2003, s. 44.

Zob. tamże, s. 78

M. Bierdiajew,

Nowe Średniowiecze. Los człowieka we współczesnym świecie,

tłum. H. Pa-

Za początek XX-wiecznego egzystencjalizmu można uznać wydanie w 1919 roku przez

Plik z chomika:

Polemon

Inne pliki z tego folderu:

Karłowicz D., Arcyparadoks śmierci (2007).pdf (23035 KB)
Marko V., Štyri antické argumenty o budúcich náhodnostiach.pdf (23530 KB)
Kołodziejczyk S.T., Granice pojęciowe metafizyki.pdf (1529 KB)
Die Philosophie der Antike 4-2. Die hellenistische Philosophie.pdf (73888 KB)
Die Philosophie der Antike 4-1. Die hellenistische Philosophie.pdf (52678 KB)

Bajer D., Egzystencjalizm jako filozofia podmiotu.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: