Munnich M., Reszef i Nergal w Ebla.pdf

(116 KB) Pobierz
SCRIPTA BIBLICA ET ORIENTALIA
2 (2010)
MACIEJ MÜNNICH
RESZEF I NERGAL W EBLA
Od dłuższego czasu toczy się dyskusja nad chtonicznym charakterem
syro-kananejskiego boga Reszefa. Jedni uczeni zdecydowanie uważają, że był
on władcą świata umarłych. Pogląd ten jest we współczesnej literaturze domi-
nujący
1
. Natomiast inni podnoszą wątpliwości, wskazując, że w rzeczywistości
brak jest tekstów, które dowodziłyby takich cech omawianego bóstwa
2
. Jednym
z najczęściej podnoszonych argumentów przez zwolenników związku Reszefa
z krainą śmierci jest utożsamianie go z mezopotamskim bogiem Nergalem. Po
raz pierwszy to połączenie pojawia się w tekstach z Ebla
3
. Powszechnie przyjmuje
się, za odkrywcami tekstów eblaickich, że tabliczki pochodzą z warstwy II B 1,
1
2
3
Został on sformułowany po raz pierwszy w artykule W. F. Albrighta, „Mesopotamian Elements
in Canaanite Eschatology”, w:
Oriental Studies Published in Commemoration of the Fortieth
Anniversary (1883-1923) of Paul Haupt as Director of the Oriental Seminary of the John Hopkins
University,
red. C. Adler, A. Ember, Baltimore 1926, 143-154. Tezę taką przyjęli w swych
pracach m.in.: J. Gray, M. Dahood, M. Pope, W. Fulco, P. Xella, F. Pomponio, G. del Olmo
Lete, H. Niehr, J. Day, F. Wiggermann, I. Cornelius, A. Caquot, D. Pardee i inni.
M. Astour, E. Lipiński, M. Münnich.
Taka identy kacja miała miejsce także w Ugarit. Należy jednak zaznaczyć, że podnoszono
wątpliwości, czy rzeczywiście władanie światem umarłych było podstawą do połączenia
Reszefa i Nergala w Ugarit, zob. J. Nougayrol, „Panthéon d’Ugarit”, w:
Ugaritica V,
red.
J. Nougayrol [i in.] (Mission de Ras Shamra XVI), Paris 1968, 57; L.K. Handy „Resheph”, w:
ABD V
678.
Dr Maciej MÜNNICH – Katedra Historii Starożytnej, Wydział Nauk Humanistycz-
nych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; zainteresowania badawcze:
demonologia biblijna, syro-kananejski bóg Reszef, hebrajskie wierzenia dotyczące życia
pozagrobowego, wykorzystanie archeologii w studiach biblijnych; munnich@kul.pl
28
MACIEJ MÜNNICH
którą datuje się na lata 2450-2200
4
. Alfonso Archi starał się dokładniej dato-
wać zachowane teksty na połowę XXIV w. Teksty zapewne obejmują okres ok.
trzydziestu-czterdziestu lat
5
. Mamy zatem do czynienia z tekstami powstałymi
krótko przed oraz w początkowym okresie panowania Sargona Wielkiego. Jest
to więc grupa tekstów bardzo zwarta chronologicznie. W tekście słownikowym
oznaczanym jako VE 806
6
, zachowanym na tabliczkach noszących sigla arche-
ologiczne TM.75.G.1825+3131, znajduje się zapis
d
KIŠ.UNU
7
=
ra-sa-ap.
Imię
Nergala zostało zapisane w typowy dla wczesnego okresu sposób, tj.
d
KIŠ.UNU
i zostało zestawione z imieniem Reszefa zapisanym sylabicznie. Identy kacja nie
budzi więc wątpliwości. Ponieważ określenie charakteru Reszefa na podstawie
tekstów eblaickich, ze względu na ich ekonomiczny charakter, jest trudne, wydaje
się, że wystarczy ustalić charakter Nergala, by na tej podstawie
per analogiam
móc
powiedzieć więcej o cechach Reszefa. Niestety to słuszne założenie w konfrontacji
ze źródłami okazuje się dość trudne w realizacji. Nergal w pierwszym odruchu
wszystkich badaczy starożytnej Mezopotamii kojarzy się ze światem umarłych.
Głównym problemem jest ustalenie, od kiedy i gdzie Nergal był postrzegany jako
bóstwo świata podziemnego. Najbardziej podstawowy słownik, jakim jest
RLA,
4
5
6
7
G. Pettinato,
e Archives of Ebla. An Empire Inscribed in Clay. With an Afterword by M. Da-
hood,
Garden City 1981, 143; P. Matthiae, „Ebla, odkrycie kultury protosyryjskiej”, w:
Świat
Biblii,
red. A. Lemaire, Wrocław 2001, 140-141.
A. Archi, „ e Royal Archives of Ebla”, w:
Ebla to Damascus. Art and Archaeology of Ancient
Syria,
red. H. Weiss, Washington 1985, 140.
VE = Vocabulario di Ebla. G. Pettinato,
Testi lessicali bilingui della biblioteca L. 2769
(MEE
IV), Napoli 1982. Tekst oznaczony siglum
MEE IV
AK (inne spotykane siglum:
MEE IV
47-48); por. M. Krebernik, „Zu Syllabar und Orthographie der lexikalischen Texte aus Ebla”,
ZA
73 (1983), 31; F. Pomponio, P. Xella,
Les dieux d’Ebla. Étude analytique des divinités éblaïtes
à l’époque des archives royales du IIIe millénaire
(AOAT 245), Münster 1997, 313.
W dawniejszych publikacjach (np.
MEE IV)
można spotkać formę
d
NÈ.UNU (ew.
d
nè.er i
10
!).
Formę tę należy jednak odrzucić, ponieważ znak KIŠ nie ma wartości nè, w przeciwieństwie
do znaku GÌR, często używanego w zapisie imienia Nergala w późniejszych okresach. Na
temat sposobu zapisu imienia Nergala na przełomie lat 80. i 90. toczyła się dyskusja pomię-
dzy P. Steinkellerem a W. Lambertem (P. Steinkeller, „ e Name of Nergal”,
ZA
77 (1987),
161-168; tenże, „More on the Name of Nergal and Related Matters”,
ZA
80 (1990), 53-59;
W.G. Lambert, „ e Name of Nergal Again”,
ZA
80 (1990), 40-52; tenże, „Surrejoinder
to P. Steinkeller (ZA 80[1990] 53-59)”,
ZA
80 (1990), 220-222. Jej konkluzje zob. F.A.M.
Wiggerman, „Nergal. A. Philologisch; B. Archäologisch”, w:
RLA IX
215; D. Katz,
e
Image of the Nether World in the Sumerian Sources,
Bethesda 2003, 405-406; P. Steinkeller,
„Studies in the ird Millenium Paleography, 4: Sign KIŠ”,
ZA
94 (2004), 175, 183-185;
E. Lipiński,
Resheph. A Syro-Canaanite Deity
(OLA 181, Studia Phoenicia XIX), Leuven
2009, 25. Imię Nergala zapisane w identyczny sposób pojawia się także w dwóch kolejnych
zachowanych tekstach, będących kopiami VE 806. Są to: TM.75.G.2000+2005+ (MEE
IV
A4-6) oraz TM.75.G.2004+2001+ (=MEE
IV
B9-11). Tym razem jednak brak sylabicznego
zapisu imienia Reszefa.
RESZEF I NERGAL W EBLA
29
w stosunkowo świeżym haśle poświęconym Nergalowi, informuje, że mamy do
czynienia z dwoma obrazami tego bóstwa
8
.
Pierwszy z nich to obraz – jak się powszechnie przyjmuje – władcy świata
umarłych. Jest on oczywiście zgodny z późniejszymi wyobrażeniami Nergala. Obraz
ten wiąże się z północną częścią Sumeru (Akadem), w szczególności z miastem
Kuta, głównym miejscem kultu Nergala. Samo imię Nergala
nin-eri
11
-(gal)
oznacza „Pan (wielkiego) miasta”, co jest powszechnie interpretowane jako „Pan
świata umarłych”
9
. O ile nie ma wątpliwości, że taki obraz rzeczywiście istniał,
o tyle nie jest jasne, kiedy powstał. Za najstarszy przykład „północnej” tradycji
widzącej w Nergalu boga świata umarłych podawany jest tekst hymnu sume-
ryjskiego o mieście Kuta z Okresu Wczesnodynastycznego III (2600-2340 r.),
w którym ma być mowa o sferze panowania Nergala. Interesujący nas fragment
został przetłumaczony w
RLA:
„Wielkie mieszkanie, którego cień rozpościera
się na Zachodzie, ponad (bogami) Enki i Ninki”
10
. „Wielkie mieszkanie” jest
przy tym zestawiane z „wielkim miastem” (
eri
11
.gal
) i traktowane jako kraina
umarłych, leżąca na kresach świata, czyli na Zachodzie. Powyższe tłumaczenie
należy jednak zakwestionować, odbiega ono bowiem od oryginału (a także od
dotychczasowych tłumaczeń)
11
. Po pierwsze nie ma możliwości, by „wielkie
mieszkanie” (
dag.gal
) traktować jako nazwę dla krainy umarłych, ponieważ
wcześniej pojawia się nazwa własna miejsca kultu, świątyni (=„wielkiego miesz-
kania”) KIŠ.UNU. Ponadto rzuca ona cień
12
na Enki i Ninki. Niezależnie od
tego, czy będziemy rozumieć imiona tych bóstw w najbardziej pierwotnym sensie:
„Pan-Ziemia” i „Pani-Ziemia”
13
, czy też weźmiemy pod uwagę Abzu, podziemny
8
9
10
11
12
13
Wiggermann, „Nergal”, 215-226. Hasło to ukazało się w kolejnym zeszycie w 1999 r., choć
tom został ostatecznie ukończony w 2001. Sugestia, że w Sumero-Akadzie mamy do czynie-
nia z dwiema różnymi tradycjami odnoszącymi się do bóstw świata umarłych, nie jest nowa
i pojawiała się już wcześniej, zob. np. W.G. Lambert, „Studies in Nergal”,
BibOr
30 (1973),
357.
Zob. np.: Lambert, „Studies in Nergal”, 356; A. Livingstone, „Nergal”, w:
DDD
622; Wig-
germann, „Nergal”, 218-219.
„[...] big dwelling whose shadow spreads in the West, over the Enki and Ninki (gods)”
(Wiggermann, „Nergal”, 219).
Oryginał brzmi następująco: KIŠ.UNU dag.gal an ki gissu sig
d
en.ki
d
nin.ki
d
KIŠ.
UNU z à.mi. R.D. Biggs,
Inscriptions from Tell Abū Salābīkh
(OIP 99), Chicago 1974, 48:65-
69; por. Lambert, „ e Name of Nergal Again”, 44.
Cień nie ma tu żadnego związku ze sferą śmierci, lecz jest typowym opisem mającym na celu
podkreślenie wielkości świątyni, por. fragment hymnu do świątyni w Kesz, „[...] której cień
pokrywa wszystkie krainy” (Å.W. Sjöberg, E. Bergmann,
e Collection of the Sumerian Temple
Hymns and the Keš Temple Hymn by G.B. Gragg
(TCS 3), Locust Valley 1969, 169:37); por. J. Black,
G. Cunningham, E. Robson, G. Zólyomi,
e Literature of Ancient Sumer,
Oxford 2004, 327.
Jak to sugeruje Lipiński,
Resheph,
27, w oparciu o A. Cavigneaux, M. Krebernik, „Nin-ki”,
w:
RLA IX
445-446.
30
MACIEJ MÜNNICH
zbiornik słodkich wód, siedzibę boga Enki i jego małżonki
14
, należy wnioskować,
że świątynia Nergala stoi na ziemi, a nie pod ziemią, skoro rzuca cień na ziemię
i ewentualnie na to, co pod nią się znajduje
15
. Nie można także tłumaczyć znaku
sig
jako „Zachód” (zamiast zwykle występującego w tym znaczeniu
u
4
.šú.uš
)
16
,
to cień bowiem „kładzie się” czy też „leży” na Enki i Ninki. Wreszcie świątynia
Nergala nazwana tutaj „wielkim mieszkaniem nieba (
an
) i ziemi (
ki
)”
17
, wcale
nie musi nawiązywać swą nazwą do chtonicznego charakteru Nergala, ponieważ
ki
nie musi oznaczać „świata umarłych”
18
. W końcu choćby nazwa babilońskiego
zikkuratu
e.temen.an.ki
wcale nie wskazuje na chtoniczny charakter Marduka!
Należałoby zatem przetłumaczyć kontrowersyjny fragment: „KIŠ.UNU, wielkie
mieszkanie nieba i ziemi, którego cień kładzie się na Enki i Ninki; modlitwa do
Nergala”. W rzeczywistości więc powyższy tekst nie dowodzi panowania Nerga-
la w podziemnej krainie śmierci. Jego sens jest następujący: „KIŠ.UNU, wielka
świątynia nie mająca równych na niebie i na ziemi, jej cień rozpościera się ponad
całą ziemią / ponad Abzu”. Pozostałe teksty mówiące o Nergalu – władcy podzie-
mia pochodzą nie wcześniej niż z Okresu Akadyjskiego albo raczej III Dynastii
z Ur, a zatem z czasów późniejszych niż teksty z Ebla. W oczywisty więc sposób
cechy Nergala w nich przedstawione nie były podstawą do utożsamienia go
z Reszefem w Ebla. Skoro najwcześniejsze teksty, w których pojawia się Nergal,
nie wskazują na jego panowanie nad krainą umarłych, należy ustalić, jaki był
pierwotny charakter Nergala w jego „północnym”, akadyjskim obrazie. Jak wspo-
mniano powyżej, najwcześniejsze zapisy imienia Nergala to
d
KIŠ.UNU, czyli „Pan
miasta”, pierwotnie zapewne „Byk miasta”
19
, znak KIŠ bowiem wywodzi się od
14
15
16
17
18
19
Por. typowe wyrażenie o świątyni sięgającej wierzchołkiem nieba, zaś fundamentami Abzu
np. w hymnie o Kesz: Sjöberg, Bergmann,
Collection,
169:35-36; por. Black [i in.],
Literature,
326-327.
Wbrew sugestiom Katz,
Image of the Nether World,
405 n. 83, która widzi tu nawiązanie do świata
umarłych. Zwrot, który wskazuje bez wątpienia na metaforyczny obraz krainy śmierci, występuje
natomiast w hymnie do świątyni Nianzu w Enegi: „[...] twój cień rozciąga się nad książętami
Kur, którzy (mieszkają) w Kur” (Sjöberg & Bergmann,
Collection,
27:181). W tym wypadku nie
ma wątpliwości, że w cieniu świątyni bóstwa władającego światem podziemnym mieszkają umarli.
Por. Sjöberg & Bergmann,
Collection,
44:464. Nie trzeba także szukać znaczenia „nisko,
poniżej”, jak to czyni Lipiński,
Resheph,
27.
Co pomija Wiggermann, „Nergal”, 219 oraz Lipiński,
Resheph,
26-27.
Jak tego chciałby Lambert, „ e Name of Nergal Again”, 44. We wcześniejszym artykule ten
sam autor nie był pewien, czy mowa jest rzeczywiście o Nergalu, ponieważ tekst nie zawiera
niczego charakterystycznego dla tego bóstwa („the section involved contains nothing that to our
knowledge requires the deity to be Nergal, though nothing to exclude the possibility either” –
W.G. Lambert, „ e eology of Death”, w:
Death in Mesopotamia. Papers Read at the XXVI
e
Recontre Assyriologique Internationale,
red. B. Alster (Mesopotamia 8), Copenhagen 1980, 60).
Ponieważ nazwa ta pojawia się także na sumeryjskich listach nazw geogra cznych, być może
lepiej byłoby oddać ją wówczas jako „Miasto / siedziba byka = Nergala”, przez analogię do
RESZEF I NERGAL W EBLA
31
ALIM
20
, oznaczającego głowę byka bądź może lepiej tura. Ponieważ byk na całym
Bliskim Wschodzie jest symbolem męskiej siły i wigoru, należy się spodziewać,
że mamy do czynienia z bóstwem gwałtownym, potężnym i nieokiełznanym.
Taki właśnie obraz Nergala znajduje potwierdzenie w najbardziej typowym
określeniu bóstwa w tekstach sumeryjskich: „Byk (
d
gu
4
), którego wielka moc
nie może być odparta”. Pojawia się ono już w Okresie Wczesnodynastycznym III
na liście bogów z Fara
21
, a zatem współcześnie z tekstami z Ebla i jest w uży-
ciu w różnych odmianach w kolejnych stuleciach
22
. Obraz Nergala – byka jest
przy tym powszechny. Hymn króla Szu-iliszu z Isin opisuje Nergala jako „[...]
dzikiego byka, uderzającego ich (= wrogów) swymi wielkimi rogami”
23
. Z kolei
hymn do świątyni Nergala w Kucie mówi o boskim gospodarzu: „Byk (
gu
4
),
którego wielka moc nie może być odparta przez żadnego z bogów; Przerażająca
krowa (
šilam
), tur (
gu
4
.am
), który wzbudza westchnienia [...]”
24
. Co ciekawe,
w hymnie tym, sięgającym swymi korzeniami najpewniej Okresu Akadyjskiego,
lecz później przeredagowanym
25
, w oczywisty sposób związanym z „północnym”
obrazem Nergala, wzmianki o jego panowaniu w świecie umarłych są ciągle nader
lakoniczne i niejasne
26
. Natomiast w innych sumeryjskich hymnach świątynnych
poświęconych różnym bóstwom, łatwo można spotkać sformułowania jasno
wskazujące na związek z krainą śmierci
27
. W ten jednak sposób przechodzimy
do omówienia drugiego, „południowego” obrazu Nergala.
podobnie zbudowanych innych nazw sumeryjskich, takich jak np.: ŠEŠ.UNU
ki
(Ur – siedziba
Nanny), MÙŠ.UNU
ki
(Zabalam – siedziba Inanny), UD.UNU
ki
(Larsa – siedziba Utu); zob.
Katz,
Image of the Nether World,
406.
M.W. Green, H.J. Nissen,
Zeichenliste der archaischen Texte aus Uruk
(Ausgrabungen der
Deutschen Forschungsgemeinschaft in Uruk – Warka 11), Berlin 1987, n. 913.
M. Krebernik, „Die Götterlisten aus Fāra”,
ZA
76 (1986), 194.
Kolejne przykłady: Wiggermann, „Nergal”, 218.
Å.W. Sjöberg, „Miscellaneous Sumerian Hymns”,
ZA
63 (1973), 4:49; por. Black [i in.],
Literature,
160.
Sjöberg Bergmann,
Collection,
44:458-459.
Zob. zastrzeżenia co do oryginalności tekstu hymnu mającego pochodzić od Enheduanny,
˘
córki Sargona Wielkiego oraz sugestie przeredagowania jego tekstu w Okresie III Dynastii
z Ur: Sjöberg Bergmann,
Collection,
11-12; bądź nawet w Okresie Starobabilońskim: Katz,
Image of the Nether World,
351, 408-411.
Jedynym tytułem wiążącym się ze światem umarłych jest: „Huškia, Pan zachodu”; Sjöberg
˘
Bergmann,
Collection,
44:464. Tak krótki wers można jednak interpretować na wiele
sposobów.
Np.: hymn do świątyni Ninazu: „Enegi [...] należące do Ereszkigal” „Twój Książę (=Ninazu)
(jest) nasieniem wielkiego pana, czystym z wielkiej ziemi, zrodzonym przez Ereszkigal” (tam-
że, 27:179, 182); hymn do świątyni Ningiszzidy: „Wieczne miejsce, góra głębiny, założone
w zręczny sposób; ciemna kaplica, przerażające miejsce, położone na polu; promieniujące
lękiem, (jego) drogi nikt nie może zgłębić; [...] Twe wnętrze jest miejscem, skąd wschodzi
słońce [...]” (tamże, 28:187-189, 192).
20
21
22
23
24
25
26
27

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin