Zdzisław Dębicki, PODSTAWY KULTURY NARODOWEJ
WYCHOWANIE NARODOWE
Dwa są fundamenty, na których wspiera się wychowanie narodowe: rodzina i szkoła.
Rodzina daje nam ten zasób tradycji, który jest niezbędny do tego, abyśmy poznali swój związek duchowy z narodem. Ona wprowadza nas w świat zwyczaju i obyczaju narodowego i kształci w nas te uczucia, które czynią nas świadomymi uczestnikami społeczności narodowej.
Przez rodzinę wchodzimy tedy do narodu i dlatego wszystkie społeczeństwa cywilizowane szanują ten związek odwieczny, jako podstawę swojego istnienia.
Rozkład rodziny – to rozkład społeczeństwa, a co za tym idzie, narodu i państwa. Dzieje uzasadniały to wielokrotnie bardzo wymownymi przykładami, a świeżo mamy jaskrawy przykład tej prawdy w Rosji, której upadek rozpoczął się od rozluźnienia i zaniku więzów rodzinnych.
Inteligencja rosyjska, hołdująca radykalizmowi społecznemu, nie przywiązywała wagi do „starych przesądów” europejskich, uważając je za wyraz obłudy społecznej i towarzyskiej. Przeciwstawiając się „zgniłemu zachodowi” i dążąc do „szczerości i prawdy” w życiu, co w praktyce okazało się tylko barbarzyństwem, podcięła ona mocno zręby rodziny, zanarchizowała jej życie wewnętrzne, dała folgę egoizmom rodziców i dzieci, uświęciła konkubinaty, wprowadziła przewagę zmysłów nad uczuciem w wolnych związkach pomiędzy mężczyzną a kobietą.
Zwłaszcza „kobieta-człowiek”, wychowana w tych sferach, odchyliła się tak znacznie od typu „kobiety-matki” wytworzonego przez kulturę zachodnio-europejską, że raczej stała się bliższą typowi hetery, a nawet zwykłej rozpustnicy.
Przestała ona być węgłem ogniska domowego. Przestało ono się na niej opierać i natychmiast zachwiało się.
Podobnego rozprzężenia moralnego, jakie było w rodzinie rosyjskiej w okresie pomiędzy rewolucją 1905/6 roku, a wielką wojną, nie znało żadne inne społeczeństwo, mimo, że wszystkie przeżywają okres kryzysu moralnego.
To, co we Francji jest tylko w romansie, w Rosji było w życiu.
Francja, mimo „trójkątów” od których roi się jej beletrystyka i sztuka dramatyczna, umiała rodzinę zachować, umiała uczynić z niej swoje palladium narodowe i, jeżeli w wojnie zwyciężyła, to zwycięstwo to zawdzięcza w znacznej mierze tej atmosferze patriotycznej, którą oddychał dom francuski, opierający się rozkładowemu działaniu czynników międzynarodowych.
Matka-Francuzka, jak niegdyś mickiewiczowska „matka-Polka” umiała wychować synów w idei odwetu i poświęcenia dla ojczyzny, umiała ich wykarmić nie tylko mlekiem własnej piersi, lecz i tym najpożywniejszym pokarmem, jaki dziecko otrzymuje na całe życie u jej kolan i pod wpływem którego kształtuje się jego dusza: miłością ojczyzny.
Wręcz przeciwnie — Rosja wojnę przegrała, bo pokolenie, które w niej brało udział nie miało matek-obywatelek, ale zrodzone i wychowane było przez matki-hetery i patrzyło od młodu na rozpasane, kłębiące się dokoła ich rodziców, życie zmysłowe, pozbawione jakiejkolwiek głębszej idei przewodniej, mające za hasło słynne „naplewat’ ”.
To pokolenie nie umiało też obronić rodziny przed ostatecznym ciosem, jaki jej zadał bolszewizm, burząc ją świadomie, jak burzy się twierdzę, aby nieprzyjaciel nie miał się gdzie zamknąć i schronić.
I to było początkiem anarchii, szalejącej dotychczas w społeczeństwie rosyjskim. Od tej chwili robota burzycielska szła już łatwo.
Z klęski moralnej, jaką wskutek upadku rodziny poniosła Rosja, niepodobna jeszcze dzisiaj zdać sobie sprawy. Rachunek taki nie da się przeprowadzić doraźnie. Na wyniki jego ostateczne trzeba czekać lata i dopiero przyszłe pokolenia poznają miarę zła, które wyrządził narodowi rosyjskiemu eksperyment bolszewicki, wypowiadający w imię wolności walkę „niewoli rodzinnej”.
W „niewoli” tej wyrastają gdzie indziej wolni obywatele. Niechże Rosjanie baczą, aby w ich „wolności” nie wychowali się niewolnicy.
Przestroga, wynikająca stąd dla innych społeczeństw, jest aż nadto jasną, aby ją należało specjalnie uwydatniać.
Organizacja społeczna nie posiada innego ponad rodzinę związku, któryby wytrzymał tylo wiekową próbę i ostał się wśród tylu przemian.
I to jest największą siłą rodziny. Spaja ją doświadczenie stuleci i stulecia są przed nią.
Rozwoju moralności zbiorowej, jej zwycięstwa i triumfu nad egoizmem jednostki niepodobna sobie wyobrazić bez tego fundamentu, dlatego też nie osłabienie i rozkład rodziny, ale jej wzmocnienie i uszlachetnienie leżą w interesie wolnych, i wolność miłujących, społeczeństw.
Naród bez rodziny byłby mechanicznym związkiem obywateli, niepołączonych z sobą żadnym silniejszym uczuciem żadną tradycją uczuciową, która zapładnia serce człowieka w dzieciństwie i sprawia, że może ono potem, w życiu dojrzałym, rozwinąć się w kwiat pełny i doskonały.
I dlatego rodziny w wychowaniu narodowym nic nie zastąpi.
Nie zastąpi jej najlepsza szkoła, bo jej charakter i zadania są inne.
Jeżeli rodzina kształci w nas uczucie, to szkoła kształci w nas wolę i rozum. Stawia ona dziecko oko w oko z obowiązkiem, wymaga spełnienia tego obowiązku, hartuje i ćwiczy wolę, zmuszając ją do pewnych stałych napięć, uczy pokonywać trudności, a więc zwyciężać i iść na przód.
Jednocześnie, dając wychowankom swoim pewną sumę wiadomości, wzbogaca ich umysły, rozszerza ich horyzonty myślowe, wprowadza ich do tej społeczności narodowej i ogólnoludzkiej, gdzie obok materialnych zdobyczy, osiągniętych w walce o byt, mają także swoje znaczenie i swoją cenę zdobycze inne, niematerialne, nadające głębszy sens istnieniu człowieka i zbliżające go do poznania istoty swoich zadań i celów.
Ale dopiero człowiek, który przeszedł w rozwoju swoim przez te trzy stadia, to znaczy, któremu rodzina dała podstawy uczuciowe, a szkoła narodowa wykształciła w nim wolę do zwalczania przeciwności i rozum, zdolny do samodzielnej pracy i samodzielnego określenia swojego stosunku indywidualnego do społeczeństwa, narodu, państwa i ludzkości – ma szanse do stania się człowiekiem pełnym i obywatelem, godnym tych praw i swobód, które mu jego naród nadaje, nie po to, aby się burzył i powstawał przeciw nim, lecz po to, aby je szanował, strzegł ich, umacniał i rozszerzał stopniowo.
Społeczeństwo polskie żyje dzisiaj w okresie przełomowym.
Zasada „wychowania narodowego” w domu i w szkole nie została jeszcze ani należycie oświetlona, ani, co za tym idzie, należycie postawiona.
Rodzina i u nas uległa wstrząśnieniu. Atmosfera domu polskiego nie jest już tą atmosferą pogody i miłości, prostych a głębokich uczuć, entuzjazmu dla prawdy i dobra, czego tak pilnie strzegły matki-Polki, należące do pokolenia 1863-go roku.
Czas zrobił swoje i taić nie można, że przemiana, która się dokonała, osłabiła i u nas więzy rodzinne.
Wstrząśnienia wielkiej wojny dokonały reszty, a ciężkie warunki ekonomiczne, które po wojnie zaniepokoiły tak silnie rodzinę inteligentną, nie przestają być znakami zapytania, postawionymi nad jej przyszłością.
Samo założenie rodziny staje się dzisiaj dla jednostki ciężarem ponad siły. Założyć dom, stworzyć gniazdo rodzinne, mieć i wychować kilkoro dzieci, wykształcić je, to znaczy przez lat kilkanaście łożyć na kosztowną szkołę i pokrywać związane z nią wypadki — oto co niejednego młodzieńca napełnia lękiem i powstrzymuje od małżeństwa.
Egoizm ludzki, dążenie do wygód, do komfortu, niezdolność do wyrzeczenia się pewnych przyjemności życia, fałszywy stosunek do tego, co nazywamy cywilizacją i kulturą, a do współudziału w czym coraz szersze warstwy roszczą sobie prawo, słuszne w zasadzie, niesłuszne w wyzyskiwaniu go powierzchownym a pociągającym za sobą znaczne koszty — wszystko to zarysowuje się na horyzoncie rodziny, jako nadciągająca groźna chmura.
Liczba małżeństw bezdzietnych wzrasta u nas szybko. Ograniczenie potomstwa do jednego lub do dwojga dzieci jest na porządku dziennym. Rozwody się mnożą, co świadczy o złym współżyciu małżonków. Jednocześnie, u góry i u dołu społeczeństwa, coraz częściej mamy do czynienia ze stadłami bezżennymi, z luźnymi związkami czemu wśród inteligencji wolnych zawodów sprzyja przepełnienie biur i uniwersytetów przez kobiety.
Jakiż z tego wyciągnąć wniosek?
Oto warstwy inteligentne, obdarzone większym poczuciem odpowiedzialności moralnej za wychowanie dzieci, pozbawione rodziny, jako ogniska, przestają się normalnie rozmnażać, warstwy natomiast, poczucia tej odpowiedzialności nie posiadające, rozmnażają się poza rodziną tak samo bujnie, jak w jej ramach.
Grozi to społeczeństwu polskiemu coraz mniejszym dopływem eugenicznego materiału obywatelskiego, wnoszącego z sobą już przez sam fakt narodzin w warstwie kulturalnej, pewne dodatnie obarczenia dziedziczne stawia je natomiast w obliczu przeważającego przyrostu naturalnego, pochodzącego od warstw niekulturalnych. Surowy ten materiał zapełni z czasem po brzegi nasze szkoły i dlatego szkoła, jako instytucja wychowania narodowego, ma przed sobą tak wielkie i tak trudne zadania.
Musi ona nie tylko uczyć według przyjętych szablonów, ale musi jednocześnie wychowywać, musi nie tylko oświecać, ale kształcić wolę i rozum, zaszczepiać poczucie obowiązku, zamiłowanie do pracy, miłość ojczyzny, przywiązanie do tradycji, szacunek dla wszystkiego, co dobre i piękne, a nade wszystko budzić w swoich wychowankach świadomość tego, że są Polakami i że to obowiązuje do szlachetnej dumy ze swojej polskości, a przez nią ze swego człowieczeństwa bo za jedno jest być „Polakiem a człowiekiem”.
Nie łudźmy się jednak, aby szkoła sama, bez współudziału rodziny, mogła kiedykolwiek wychować „Polaka i człowieka”, i dać go w posągowym kształcie, bez żadnej skazy na duszy i ciele, narodowi, jako obywatela.
Najlepiej nawet zorganizowane i przez najświatlejszych ludzi poprowadzone szkolnictwo narodowe, ożywione najpiękniejszymi ideami, nie dokona tego. A stanie temu na przeszkodzie brak tych imponderabiliów uczuciowych którymi rozporządza rodzina, a których do sali szkolnej żaden program nie wprowadzi, bo, jak geniusz ludzki nie może wytworzyć sztucznie życia, tak żadna idea wychowawcza nie wykrzesze z siebie tyle ciepła naturalnego, ile go tkwi w przyrodzonym uczuciu matki i ojca dla własnego dziecka.
Uczucie to jest samą naturą, a wobec natury wszystko, co nie jest nią, jest nędznym surogatem.
Niemcy, mistrzowie surogatów, fabrykowali pod czas wojny sztuczne ziarnka kawy, ale takie ziarnko, oszukujące wzrok, smak, powonienie i żołądek, nie miało w sobie nic z przyrodzonej prawdziwemu ziarnku tajemniczej siły życia. Było martwe.
Tak samo martwym będzie posiew szkoły, o ile serca dziecka nie obudzi przedtem rodzina i nie wyposaży go w żywą siłę samodzielnego kiełkowania i wzrostu.
Obracamy się tu w sferze tajemnic, które stanowią nieodgadnioną istotę życia. Właśnie jednak dlatego, że mamy do czynienia z tajemnicą, orientujemy się łatwo w kierunku rodziny, która, na tej tajemnicy oparta, jest żywym, krwią tętniącym organizmem, powołanym do istnienia przez niezawodzący nigdy instynkt gatunku, dążącego do samo zachowania i przekazania swoich cech dalszym pokoleniom.
Szkoła takim organizmem nie jest. Życie jej nie jest funkcją naturalną, ale zjawiskiem wtórnym, powstającym przez obecność w niej ucznia i nauczyciela, a powołanym do istnienia przez człowieka dla ułatwienia mu walki o byt.
Dlatego związek pomiędzy nauczycielem a uczniem nie jest związkiem naturalnym, jak związek pomiędzy rodzicami a dzieckiem, ale związkiem o charakterze społecznym, i, jako taki, ma przede wszystkim cele społeczne na widoku.
Nie rozwija więc szkoła indywidualności fizycznej ani psychicznej dziecka, jak to czyni rodzina, utrwalająca w nim cechy swojej „rasy” lecz, przeciwnie, indywidualność tę przystosowuje do współżycia z indywidualnościami innymi, przycina ją, jak ogrodnik przycina szpaler grabowy, i ustawia w szereg, jak ustawia się wojsko do manewrów zbiorowych.
To jest potrzebne, ale życie nie znosi jednolitości, nie znosi koszar. Istotę jego stanowi bogactwo form i odmian. To też bolszewickie eksperymenty skoszarowywania dzieci proletariatu, burżuazji i inteligencji dla wychowywania ich w zasadach komunistycznych nie dały spodziewanych owoców. Zawiodły one całkowicie ideologów, którzy widzieli w tym fundament nowej ludzkości. A co najciekawsze, pierwszy proletariat zaczął dzieci swoje wycofywać z koszar komunistycznych, instynktem wyczuwszy, że nie tędy prowadzi droga do ich szczęścia.
Rodzice, którzy tego szczęścia istotnie dla dzieci swych pragną — a takich którzy by go nie pragnęli niema w społeczeństwach ludzkich — nie wyrzekną się tedy nigdy swoich praw na rzecz szkoły i nie zrezygnują z „wychowania” dzieci, według zasad, które ich doświadczenie życiowe, ich uczucie i rozum uznały za najlepsze.
Dzieci — to nasza nieśmiertelność, w nich żyjemy dalej, w nich odradzamy się, przez nie łączymy się z przyszłością narodu, jak one przez nas łączą się z jego przeszłością.
Im przekazujemy to, co jest w nas najlepsze, co pragniemy, aby istniało dalej. Nie wsączamy w ich dusze naszych goryczy i zawodów, ale wszczepiamy im nasze ukochania i nadzieje. Nie burzymy w nich tego, co w nas życie zburzyło, ale staramy się umocnić w nich to, co w nas samych burzom się oparło, co ujawniło swoją wytrzymałość na parcie czynników zewnętrznych. Nie chcemy, aby popełniały one nasze błędy i powtarzały nasze przewinienia, ale pragniemy, aby nasze wartości duchowe i umysłowe zakwitły w nich i rozwinęły się jeszcze pełniej i doskonalej.
W tym celu je „wychowujemy” to znaczy „chowamy” i „chronimy” przed złem a prowadzimy ku dobru, nie tak, jak Rosjanin, który chce dziecko tylko „wospitat”, to znaczy „wykarmić”. Nic więcej.
A teraz zapytujemy się, co, jako Polacy, pragniemy dzieciom naszym przekazać, w co chcemy je najbardziej wyposażyć dla ich własnego dobra i dla dobra ojczyzny?
Oto chcemy, aby synowie nasi i córki nasze wyrośli na ludzi tęgich, aby przy zdrowiu fizycznym, przy możliwie doskonałej urodzie ciała, co jedynie daje rękojmię pełni życia, każdy mężczyzna i każda kobieta w Polsce posiadali na wskroś polską duszę, aby silnie byli przywiązani do swojej ziemi, do swego języka i do tradycji narodowej, aby stąd płynęła ku nim nie smutna rezygnacja i bolesne poczucie bezsiły, jak to było udziałem pokoleń poprzednich, urodzonych i wychowanych w niewoli, ale dumna świadomość przynależności do wielkiego narodu, który, odzyskawszy niepodległość, może i powinien zbudować sobie sławne dzieje, w niczym nie ustępujące dziejom w okresie najświetniejszego rozwoju Polski przedrozbiorowej.
Chcemy, aby każdy Polak i każda Polka byli świadomi tych walk i ofiar, które naród poniósł dla odzyskania swej niepodległości i niepodległości tej strzegli, jak najcenniejszego skarbu, jak źrenicy oka własnego. Chcemy, aby czuli się związani z ojczyzną sercem i duszą, a twórczym umysłem i wolą pracowali dla jej szczęścia.
To są podstawy wychowania narodowego. A cóż może je dać młodemu pokoleniu, jeśli nie rodzina?
Dobra szkoła może jedynie nie zepsuć i nie spaczyć tego materiału, jaki jej powierzają rodzice, i to już będzie jej wielką zasługą.
Zapewne, wychowanie dzisiejsze w rodzinie posiada wiele stron ujemnych. Dalekie ono jest od ideału wychowania narodowego. Materializm naszej epoki i w ślad za nim idący hedonizm odbiły na nim swoje piętno. Ale, pomimo to, nawet najmniej świadomi swoich zadań wychowawczo-narodowych rodzice, na ogół zadania te spełniają lepiej, niż szkoła, bo więcej, niż ona, kochają i więcej, niż ona, szanują indywidualny charakter i indywidualne potrzeby umysłu i serca dziecka.
A można ufać, że w miarę podnoszenia się poziomu życia kulturalnego w narodzie, w miarę zbliżania się nieuniknionego zwycięstwa ducha nad materią, podnosić się także będzie i poziom wychowania narodowego w każdym domu polskim.
Wówczas powoli zniknie z jednej strony tak często spotykane w warstwach inteligentnych przeczulenie w stosunku do dzieci (Affenliebe), z drugiej — w warstwach ludowych — pogląd na dziecko, jako na siłę roboczą, przedwcześnie do warsztatu pracy zapędzaną.
Rozwinie się natomiast racjonalny stosunek do dziecka, jako do przyszłego człowieka i przyszłego Polaka-obywatela.
Rodzice zrozumieją, że wychowują dziecko nie dla siebie, nie dla nasycenia swoich uczuć lub uzyskania, pomocy w pracy, ale dla niego samego i dla narodu że ich syn i córka, dorósłszy, muszą żyć swoim własnym życiem i brać udział w życiu narodu pełnią swoich sił fizycznych, jako pracownicy i obrońcy ojczyzny, i pełnią swoich sił duchowych i umysłowych, jako twórcy jej pomyślności dziejowej i bogactw kulturalnych, rozstrzygających o wartości narodu i jego prawach do odrębnego bytu.
Wtedy to mniej będziemy dbali o materialne zabezpieczenie dzieci i uwolnienie ich od walki o byt, co wytwarza dzisiaj, pasożytującą na społeczeństwie, warstwę „używaczy życia”, ludzi bez mięśni, o chorych nerwach, zwyrodniałych instynktach i pustych najczęściej duszach, narzekających na bezsens istnienia, ale, przeciwnie, wiedząc, że tylko w walce hartują się wole i dojrzewają charaktery, dążyć będziemy do uposażenia dzieci w to wszystko, co do walki tej, nie uniknionej dla człowieka, uzbraja i co czyni go w niej zwycięzcą.
A uzbraja do niej obok zdrowia fizycznego i odpowiedniego wykształcenia przede wszystkim zdrowy podkład uczuciowy. Nie mdły sentymentalizm, ale silne, męskie uczucie. Bo w życiu, żeby walczyć i zwyciężać, nie upadać na duchu i nie rezygnować z walki przy pierwszym niepowodzeniu, trzeba mieć mocne ukochanie swojego celu. Trzeba nie połową, ale całą duszą wszczepić się w ojczyznę i jej rozkwit wszechstronny uznać za dążenie zasadnicze swojego życia indywidualnego. Trzeba mieć wielką miłość, w której się roztapia, ale i odnajduje zarazem w coraz nowym, odradzającym się ciągle kształcie, „ja” ludzkie.
Do takich ukochań nie dochodzi się od razu. Młodość, przeżywająca swój nieunikniony okres, nie jest kompozycją, zaimprowizowaną przygodnie. Składa się ona z tysiąca melodii, sharmonizowanych w sercu ludzkim przez życie, wielkiego kapelmistrza, któremu wszystko w nas jest i musi być posłuszne.
A melodie te idą z nami w życie i przez życie od kolebki, od domu rodzinnego, od kolan ojca i matki, gdzie obudziły się pierwsze uczucia, gdzie po raz pierwszy drgnęły nasze serca przywiązaniem. Tam jest źródło i początek wszystkich naszych ukochań późniejszych.
Miłość, przeżywająca swój nieunikniony okres, „burzy i prądów”, często nie zdaje sobie z tego sprawy, ale człowiek dojrzały wie i rozumie, że temperaturę swojego serca zawdzięcza rodzinie. Poza nią rozwija się oschłość i oziębłość uczuć, egoizm i bezwzględność. I dlatego rodzina z punktu widzenia narodowego i społecznego jest i pozostanie zawsze najlepszą i najcenniejszą instytucją wychowawczą. Na niej oprzeć się musi naród, jako na zrębie niewzruszalnym.
A szkoła? Jakież są jej zadania?
Ona, jak już mówiliśmy, otrzymuje nastawiony w rodzinie aparat serca dziecięcego i cała jej rola polega na tym, aby tego delikatnego aparatu nie uszkodzić, to znaczy, aby w dziecku zdolności nie zburzyć, ale na nich budować.
I znów tylko szkoła, która z miłością idzie ku dziecku i na miłości opiera cały swój do niego stosunek, może się kusić o miano narodowej, bo nie napis na jej murach, nie język wykładowy, którym posługują się nauczyciele, ale jej duch, jej umiejętność budzenia i uprawy czystych i szlachetnych uczuć, którymi żyć powinno każde serce polskie, rozstrzygają o jej znaczeniu wychowawczym i narodowym.
Tylko taka szkoła może „wychowywać”. Inne szkoły jedynie „oświecają”, dając uczniom swoim pewną sumę wiadomości, niewątpliwie niezbędnych, ale niewystarczających do tego, aby dobrze przeżyć życie.
Niestety, typ szkół „oświatowych” jest jedynym typem szkoły, jaką posiadamy obecnie w Polsce. Co więcej, wlecze się za tą szkołą długi łańcuch niedomagań, wyniesionych z okresu niewoli. Pokutują w niej rosyjskie, niemieckie i austriackie metody wychowawcze, nałogi pedagogiczne i „systemy” które uczyniły izbę szkolną podobną do sali sądowej. Tam czyni się „sąd nad dziećmi”, bada się i ocenia ich wiadomości, ale nie zagląda się do ich serc, nie uczy się ich kochać nikogo i niczego.
Program szkoły wymaga od dzieci tylko tego, aby „wiedziały”, a nauczyciel, „rządowy”, jest wykonawcą tego programu często zimnym i obojętnym na wszystko poza troską o swój chleb i swoją karierę służbową. Mało lub wcale nie interesuje się on tym, co dzieci „czują”.
Stąd, pomimo zmienionych warunków, jesteśmy świadkami niesłychanie małego przywiązania dzieci i młodzieży do swoich szkół, do swoich nauczycieli, nawet do wspomnień z lat szkolnych.
Stąd również widzimy w społeczeństwie, pomimo wzrostu oświaty, stałe obniżanie się poziomu kultury uczuć.
Jest to zjawisko złowróżbne. I dlatego szeroki śmiały gest w kierunku zbudowania szkoły narodowej gest, na który naród czeka od chwili odzyskania niepodległości, jak dotąd, na próżno — musi oprzeć się przede wszystkim o uczucie, ono bowiem tylko złączy szkołę z rodziną i uczyni jedną dopełnieniem drugiej.
W dobie wytężonej rusyfikacji i germanizacji szkoła obca w Polsce walczyła z rodziną o duszę i o serce dziecka. Dzisiaj szkoła powinna duszę i serce dziecka zwracać rodzinie i jak kwiat z drobnego pąka w pełny kielich rozwinięty. Nie zwiędły i nie zwarzony.
Zdzisław Dębicki, PODSTAWY KULTURY NARODOWEJ, Rok 1925 Strona 6 z 6
bzbij