Bitwa pod Orszą w polskich utworach narracyjnych.pdf

(359 KB) Pobierz
s e n o J i l i e t u vo s l i t e R at Ū R a , 31 k n yG a , 2 0 11 i s s n 18 2 2- 3 6 5 6
Albina Semianchuk
B i t wa P o d o R s z Ą w P o l s k i C H
utwoRaCH naRRaCyJnyCH
Adnotacja.
W niniejszym artykule przedstawia się odbicie w na-
racyjnych tekstach
XVI
wieku wydarzeń bitwy pod Orszą 8 września
1514 r., w której brali udział wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego
oraz Królewstwa Polskiego przeciw olbżymiego wojska Wielkiego
Księstwa Moskiewskiego. Autorka miała na celu pokazanie nie tyle sa-
mych wydarzeń, które są dobrze znane z prac specjalnych, ile pokaza-
nie znaczenia tych zródeł dla powstawania świadomości historycznej
i „struktury konektywnej” społeczeństwa ( Jan Assman). Ta struktura
przyczynia się do integracji społeczeństwa. Konektywność osiąga
się szlakiem wielokrotnego powtarzania tego samego opowiadania
z nieznacznymi modyfikacjami u rożnych autorów. Zdaniem Jana
Assmana to prowadzi do formowania się ważnych dla społeczeństwa
przedstawień historycznych, które powstają za pomocą „figur pamię-
ci” oraz rytualnej i tekstualnej koherencji. Najbardziej znaczącymi
tekstami dla tego tematu są kroniki M. Miechowity, B. Wapowskiego,
J. L. Decjusza, M. i J. Bielskich, M. Stryjkowskiego, Z. Herbersteina i
innych, ponieważ były popularne w całej Europie. Nie mogły z nimi
rywalizować zródła w językach wschodniosłowiańskich. Natomiast
rosyjskie latopisy są bardziej stronnicze i tendencyjne, niż zródła z
Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królewstwa Polskiego. Dzięki
ostatnim bitwa Orszańska 8 września 1514 roku została „figurą
pamięci” ( Jan Assman), a pole bitwy – „miejscem pamięci” (Pierre
Nora) narodów, które uważają się za spadkobierców kultury Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego.
159
Słowa kluczowe:
teksty naracyjne; struktura konektywna; figura
pamięci; świadomość historyczna; pamięć kulturowa; polskie kro-
niki; latopisy białorusko-litewskie.
Wybitne wydarzenia w dziejach narodów utrwalają w pamięci
teksty narracyjne. Wiekopomne działania Aleksandra Macedoń-
skiego, Mitrydatesa Pontyjskiego, Karola Wielkiego lub Zygmunta
Starego zachowali dla potomności współcześni pisarze. Dokumentów
z czasów starożytnych prawie się nie zostało, ale i w
XVI
w. mianowicie
teksty narracyjne formowały świadomość historyczną społeczeństwa.
Znaczenie tego rodzaju źródeł polega na tym, że utrwalają i formują
w pamięci narodów taki czy inny obraz epoki. Poza tym teksty służą
do utrwalenia „struktury konektywnej” ( Jan Assmann), którą wy-
twarza każda kultura. „Struktura ta spaja społeczeństwo zarówno tu
i teraz, jak i na przestrzeni czasu. Łączy ludzi, tworząc „symboliczny
świat znaczeń”: wspólny obszar doświadczenia, oczekiwań i działań.
Dzięki jej sile wiążacej jednostki zyskują poczucie bezpieczeństwa i
orientację w świecie. Spajająco działa przy tym nie tylko wprowadze-
nie określonego porządku praw i obyczajów, ale również powiązanie
terazniejszości z przeszłością. Dokonuje się to drogą formowania i
przechowywania istotnych doświadczeń i wspomnień oraz włączenia
obrazów i opowieści z innego czasu do horyzontu terazniejszości.
Czynnikiem wiążącym przeszłość z terazniejszością są narracje mi-
tyczne i historyczne, a owoce tego powiązania to nadzieja i pamięć.”
1
Potwierdzenie tych słów znajdujemy już w Latopisie Wołyńskim:
„[...] дело и храбрость мужества доброго и смелого человека год�½о
всим объявляти, абы �½апотом и�½шии тому вчили и смелость мели
как же и в �½ы�½еш�½ее время случися �½ам видети того доброго
а храброго вои�½а, пореклом стратилата к�½язя Костя�½ти�½а
Jan assmann,
Pamięć kulturowa: Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsa-
mość w cywilizacjach starożytnych,
warszawa: wydawnictwo uniwersytetu war-
szawskiego, 2008, s. 32.
1
160
Ива�½овича Острозского, �½авышшего гетма�½а литовского.”
2
Tak
zwana
Pochwała
księcia Konstantego Ostrogskiego, tak jak wcześniej
Pochwała
wielkiego księcia litewskiego Witolda, miały na celu zacho-
wanie w pamięci narodu Wielkiego Księstwa Litewskiego mężnych
czynów tych bohaterów oraz wydażeń niedawnej historii, żeby nie
uległy zapomnieniu i dawały przykład właściwego postępowania
następnym pokoleniom.
Jan Assmann podkreśla, że podstawową zasadą konektywności
jest powtarzanie, pewna koherencja rytualna i tekstualna. „Przeszłość
nie powstaje jako prosty efekt upływu czasu, lecz stanowi rezultat
procesów kulturowej konstrukcji i reprezentacji, a kształtowana
jest przez określone motywacje, oczekiwania, nadzieje i aspiracje
w ramach konkretnej terazniejszości [...] rekonstruując swoją prze-
szłość, społeczeństwa tworzą fikcję własnej ciągłości.”
3
Ta ciagłość
imaginuje się za pomocą figur pamięci. Teza Jana Assmanna brzmi:
powtórzenie i interpretacja są funkcjonalnie ekwiwalentne w proce-
sach tworzenia koherencji kulturowej. Pod tym względem przekazy
historyków polskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego o bitwie pod
Orszą 8 września 1514 r. stanowią dla nas przyczynek dla rozważań
nad pamięcią kulturową mieszkańców tej części Europy Wschodniej.
Zwróćmy się do jej odzwierciedlenia w utworach polskich pisarzy
pierwszej połowy
XVI
w. Wydarzenia wojny państwa moskiewskie-
go z Wielkim Księstwem Litewskim 1512–22 r., a w szczególno-
ści zwycięską bitwę pod Orszą odnotowywali współcześni polscy
kronikarze – Maciej z Miechowa (Chronica
Polonorum,
Cracoviae,
1521), Jostus Ludovicus Decius (De
Sigismundi regis temporibus liber
III
, Cracoviae, 1521), Marcin Bielski (Kronika
wszystkyego swyata,
Kraków, 1551, 1554, 1564), Bernard Wapowski (Chronicorum
Ber-
nardi Vapovii partem posteriorem 1480–1535,
in:
Scriptores Rerum
Волы�½ская краткая летопись,
in:
Пол�½ое Cобра�½ие Pyсских Летописей
(
ПСРЛ
), t. 35:
Летописи белорусско-литовские,
Москва: Наука, 1980, с. 125.
3
Jan assmann,
op. cit.,
s. 104.
2
161
Polonicarum,
t. 2, Cracoviae, 1874;
Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego
księstwa Litewskiego od roku 1480 do 1535,
t. 1, Wilno, 1847) i inni.
Słynny dziejopis, biskup Marcin Kromer, wolał nie wypowiadać się
o współczesnych mu wydarzeniach, dla tego też jego
De origine et
rebus gestis Polonorum Libri
XXX
kończy się rokiem 1506 (ale nie
mógł nie wspomnieć bitwy orszańskiej w „Mowie na pogrzebie
Zygmunta
I
”). Natomiast Miechowita, J. L. Decius, B. Wapowski
w swoich utworach podają szczegółowy opis bitwy, na podstawie
którego późniejsi kronikarze (M. Stryjkowski, D. Solikowski, S. Sar-
nicki, S. Orzechowski) tworzyli obraz słynnej wiktorii dla następnych
pokoleń obywateli Rzeczpospolitej i innych krajów. Polscy kronikarze
w swoich utworach wykorzystywali również dzieło S. Herbersteina
Rerum Moscoviticarum Commentarii
(Basel, 1556).
Studiując te utwory możemy zauważyć, że koherencja tekstual-
na powstaje dzięki stworzeniu pewnego horyzontu odniesienia, w
obrębie którego teksty pozostają żywe, nie przestając oddziaływać
i inspirować
4
. Rzeczywiście, ciagłość przekazu o bitwie orszańskiej
zapewniona jest poprzez sposób komentowania, naśladowania lub
krytykowania wcześniejszych przekazów.
Za jeden z najwcześniejszych opisów wydażeń we wrześniu 1514 r.
pod Smoleńskiem należy przyjąć list króla Zygmunta
I
do papieża
Leona
X
o wydarzeniach pod Orszą, który został wydany w Rzymie
w tym samym 1514 r.
5
(Acta
Tomiciana,
t. 3, nr 232). Ta informacja
dostała się później do dzieła S. Herbersteina
Rerum Moscoviticarum
Commentarii
6
:
Jan assmann,
op. cit.,
s. 117.
Acta Tomiciana: Tomus tercius epistolarum, legationum, responsorum, acti-
onum, et rerum gestarum Serenissimi principis Sigismundi Primi, Regis Poloniae et
Magni Ducis Lithuaniae,
per stanislaum Gorski, Po[sna]niae: Biblioteka kórnicka,
1853, t. 3, s. 181–183, (nr 232). (dalej
AT
, t.
iii
)
6
zeby oszczędzić miejsce i czas podajemy tłumaczenie w języku rosyj-
skim bez oryginału łacińskiego.
4
5
162
[...] Сигизму�½д, уз�½ав, что московское войско движется �½а Литву, примчался
в Борисов, расположе�½�½ый у реки Берези�½ы, и отправил оттуда свое войско
под предводительством Ко�½ста�½ти�½а Острожского. Когда этот послед�½ий
подошел к Борисфе�½у близ Орши, города, отстоящего от Смоле�½ска �½а
двадцать четыре [�½емецких] мили, то там уже стояло войско московита
числом приблизитель�½о в
восемьдесят тысяч
человек, тогда как литовское �½е
превышало
тридцати пяти тысяч,
хотя имело �½есколько пушек. 8 се�½тября
1514 года Ко�½ста�½ти�½, �½аведя мост, переправил пехоту через Борисфе�½
возле города Орши; ко�½�½ица же переправилась по узкому броду под самой
крепостью Оршей. Когда полови�½а войска перешла Борисфе�½, об этом
доложили Ива�½у [А�½дреевичу] Челяд�½и�½у, которому московит вверил
глав�½ое �½ачальство, советуя �½апасть �½а эту часть войска и у�½ичтожить ее.
Но тот возразил �½а это: „Если мы сом�½ем эту часть войска, то оста�½ется
еще другая часть, с которой, вероят�½о, смогут соеди�½иться другие войска,
так что �½ам будет грозить еще большая опас�½ость. Подождем до тех пор,
пока �½е переправится все войско, ибо �½аши силы �½астолько велики, что,
без сом�½е�½ия, мы без особого усилия сможем либо смять это войско, либо
окружить его и
г�½ать, как скот, до самой Москвы.
В ко�½це ко�½цов �½ам �½е
оста�½ется �½ичего другого, как за�½ять всю Литву.” Меж тем литовское войско
[усиле�½�½ое поляками и и�½остра�½�½ыми вои�½ами] приближалось, и когда о�½о
продви�½улось �½а четыре мили от Орши, оба войска оста�½овились. Оба крыла
московитов отошли слишком далеко от осталь�½ого войска, чтобы окружить
врага с тыла; глав�½ые же силы стояли в боевых порядках посреди�½е, а
�½екоторые были выдви�½уты вперед, чтобы вызвать врага �½а бой. Напротив
в дли�½�½ом строю расположились раз�½ообраз�½ые войска литовцев, ибо
каждое к�½яжество прислало свое войско с собстве�½�½ым вождем (как это у
�½их при�½ято), так что в строю каждому отводилось особое место. Нако�½ец,
построив передовые отряды, московиты затрубили �½аступле�½ие и первыми
дви�½улись �½а литовцев. Те, �½исколько �½е оробев, стали твердо и отбили
их. Но вскоре к московитам были посла�½ы подкрепле�½ия, которые в свою
очередь обратили литовцев в бегство. Таким образом �½есколько раз то та, то
другая сторо�½а, получая подкрепле�½ия, поражала другую. Нако�½ец сраже�½ие
разгорелось с величайшей силой. Литовцы, умышле�½�½о отступив к тому
месту, где (в зарослях) у �½их были спрята�½ы пушки (и пехота), �½аправили их
против �½аседавших московитов и поразили зад�½ие их ряды, [выстрое�½�½ые
в резерве, �½о слишком скуче�½�½ые, привели их в замешательство и рассеяли.
Такой �½еожида�½�½ый боевой прием поверг московитов в ужас, ибо о�½и
163

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin