Biblioteka Unitarian Uniwersalistów
IDEA UNITARIAN
XX wieku
wyrażona w książce
KAROLA GRYCZA ŚMIŁOWSKIEGO
Bracia Polscy
Arianie-Unitarianie
opracował Piotr Osiadły
Okładka,
Skład,
Redakcja: Piotr Osiadły
Egzemplarz elektroniczny bezpłatny,
przeznaczony do nieodpłatnego powielania
Książka wydana w celu przybliżenia idei środowiska Unitarian połowy XX wieku w Polsce, oraz popularyzacji idei Unitarianizmu Uniwersalistycznego w Polsce
Wydawnictwo
Biblioteki Unitarian Uniwersalistów
Głuchołazy 2010
Spis treści :
Zamiast wstępu .............. str 5
Biografia Karola Grycza Śmiłowskiego ....................9
Idea wznowienia oraz zmiany redakcyjne wprowadzone do oryginału ...................13
Unitarianizm Żyje - Zarys nauki Unitarian ...................15
Zarys Dziejów Braci Polskich ...................33
Zamiast zakończenia ...................50
Źródła ...................52
Zamiast Wstępu - Piotr Osiadły
Zastanawia mnie, czy istnienie historycznych Braci Polskich z XVII wieku, było błogosławieństwem, czy przekleństwem współczesnych unitarian w Polsce? Z jednej strony, jesteśmy postrzegani dobrze w środowisku międzynarodowym, unitarianie na świecie wiedzą o swoich źródłach w Polsce i cenią ten dorobek. Z drugiej strony istnieją w kraju środowiska, które odwołują się do historycznych Braci Polskich jak do świętych relikwii. Odrzucają jednocześnie dorobek unitarianizmu holenderskiego, brytyjskiego, amerykańskiego. Tak jakby świat zatrzymał się na Wiszowatym, Crellu, Przypkowskim, Budnym, Socynie i przez ten czas nie wypłynęły żadne nowe myśli, idee, postęp techniczny, filozofia, tragedie wojen światowych, uprzemysłowienie, czy postmodernizm w którym żyjemy. Zapomina się przy tym, że myśli osób na które się powołujemy, we wszystkich epokach historycznych były wówczas rewolucyjne. Rewolucyjna była myśl Jezusa by miłować drugiego człowieka, pomimo wszelakich wad bliźniego. Rewolucyjny był pacyfizm, tolerancja, odrzucanie zbytku, intelektualizm i zdrowy rozsądek Braci Polskich, w świecie im współczesnym, w czasach w których kogo władza tego religia, czasach wojsk nie tylko państwowych ale prywatnych, a nawet kościelnych, paleniem ksiąg, podbojami niewiernych. To było rewolucyjne, ale rewolucyjne w XVII wieku, dziś tolerancja religijna jest powszechna nie tylko w krajach europy, w USA, ale też w postępowych krajach o tradycji islamskiej takich jak np. Turcja. Od kilku lat, nawet u nas, nie bierze się do wojska osób które tego nie chcą, z armii kościelnych pozostała tylko reprezentacyjna Gwardia Szwajcarska, niewolnictwo, segregacja rasowa są wszem i wobec potępione.
Tymczasem w panoramie religijnej Polski, pojawiły się ruchy religijne, używające powszechnie w nazwie słów Bracia Polscy, Jednota a nawet Unitarianizm, prezentując nie rewolucyjne podejście, a w istocie reakcyjne i konserwatywne. Z rewolucyjnego, nie tylko religijnie ale też społecznie ruchu Braci Polskich, konserwatywne środowiska judaistyczne, wyciągnęły tylko pasujące im fragmenty dotyczące antytrynitaryzmu, konserwatywnej moralności, skupieniu na Biblii. Jednak ruch Braci Polskich nie skończył się wraz ze śmiercią ostatnich XVII wiecznych Braci. Idea przewędrowała przez Węgry, Holandię, Anglię do USA, i dalej na cały świat. Była rozwijana i modyfikowana, ale zawsze rewolucyjna. Kiedy nieaktualna stała się sprawa tolerancji religijnej, podjęta została sprawa samostanowienia narodów (Jefferson), potem tolerancji rasowej (Olsen, Miller), równouprawnienia kobiet (Wollstonecraft) itd. Czy o tym mówili historyczni Bracia Polscy? Nie, bo nie był to ten czas i ten problem. Czy byliby temu przeciwni, myślę że nie. Walka z uciskaniem spowodowanym wyznawaną religią, nie różni się przecież wiele, od przeciwstawieniu się uciskowi spowodowanemu kolorem skóry, płcią czy preferencją seksualną. A te wszystkie kwestie podjęte zostały od 1660 roku do czasów współczesnych, przez następców Braci Polskich współczesnych Unitarian na świecie. Czy Polska była poza tym? Czy Polscy Unitarianie odrodzili się dopiero w latach 90 tych XX wieku? Nie!
W odrodzonej po 123 latach Rzeczpospolitej odżył również ruch Braci Polskich. Międzynarodową nazwę Unitarianie przetłumaczono na Jednota. Tak powstała przedwojenna Jednota Braci Polskich. Ruch prężny, nowatorski, odwołujący się do historycznych Braci Polskich ale żyjący sprawami XX wieku. Rozpoczęto wydawać najpierw kwartalnik a później miesięcznik Wolna Myśl Religijna. Ruch był aktywny, w poprzewracanej przez I wojnę Europie, wszelakie nowatorskie, rewolucyjne idee trafiały na podatny grunt, i to zarówno idee polityczne (komunizm, faszyzm, prawa robotników) społeczne (feminizm, prawa człowieka) jak i religijne (ruch badaczy pisma, polskokatolików, unitarianizm) Niektóre z tych idei przyniosły cierpienie (faszyzm, komunizm) niektóre są obecnie tak powszechne, że nawet o nich nie myślimy (prawo wyborcze kobiet czy ośmiogodzinny dzień pracy). Owocną unitariańską pracę przerwała II wojna światowa. Właśnie po II wojnie, po doznaniu cierpienia spowodowanego ludobójstwem, przesiedleniami, fabrykami śmierci, gettami, sieroctwem, przemocą, Karol Grycz pisał swoją książkę. Połowa z niej mówi o tym co było, druga część prezentuje wizję ruchu unitariańskiego w Polsce 2połowy XX wieku. Idea ta nie została do końca spełniona, w kraju który walczył z religią, w którym Polska została podzielona na dwa obozy, z których jeden prezentował idee ateistyczne a drugi monopol jednego kościoła, zabrakło miejsca na zdroworozsądkowe podejście do religijności. Ale Grycz chciał zaprosić do domu idee Braci Polskich, która musiała na pewien czas wyemigrować. Nie chciał odtwarzać polski XVII wieku w wieku XX. Wiedział że świat się zmienia i człowiek religijny ma inne dylematy moralne niż człowiek 300 lat wcześniej. Wiedział że i wiedza ludzka się zmieniła, że wiemy więcej o świecie, ludach, kulturach, technice, geografii i religii, że to wszystko nie stoi z miejscu. To, że świat się zmienia widzimy szczególnie obecnie, świat pędzi, to co jeszcze przed chwilą było problemem (jak analfabetyzm w Polsce lat 40tych XX wieku) obecnie nie istnieje, pojawiają się nowe problemy (jak wykluczenie cyfrowe niektórych środowisk). Czy mamy więc obecnie skupiać się na tym, czy wypełniać prawa zakonu sprzed 2000 lat, czy świętować w sobotę czy w niedzielę, czy analizować co w tej sprawie miał do powiedzenia Budny czy Socyn? Może lepiej powalczmy by pracownicy supermarketów w ogóle mieli jakiś dzień do świętowania i odpoczynku. Świat stawia przed nami nowe wyzwania. My ludzie religijni powinniśmy się zastanowić jak odnosić się do naszej współczesności, do naszych czasów, naszych problemów moralnych, religijnych. Problemy Crella, Wiszowatego, Morsztyna zostawmy historykom religii, literatury. Nasze obecne czasy XXI wieku dają tyle dylematów moralnych, że spokojnie mamy co robić, nad czym się zastanawiać o czym myśleć i pisać. Owocnego rozwiązywania problemów współczesnych człowieka religijnego życzę czytelnikom.
Biografia Karola Grycza Śmiłowskiego - Czesław Lechicki
Karol Grycz Śmiłowski -odnowiciel Braci Polskich, unitarianin. Urodzony 17 IX w Śmiłowicach w pow. Cieszyńskim, syn Adama, nauczyciela szkoły miejscowej i Ewy z Biedrawów. Polskie gimnazjum ukończył w Cieszynie (matura 1 VII 1904), następnie odbył studia teologii ewangelickiej w Wiedniu, Halle, Berlinie, Lipsku i złożył egzaminy na wydziale wiedeńskim w r. 1908. Jako kandydat teologii głosił kazania prawie we wszystkich zborach śląskich i w Krakowie na początku r. 1909. Od 15 V1 1909 r. pełnił obowiązki wikarego superintendenta Krzywonia w Skoczowie. Po jego śmierci przepadł przy wyborach na proboszcza jako Polak. Zajęty potem w Bielsku, od 1912 r., bez posady, z końcem t. r. znalazł się w Gorycji jako pomocnik chorego proboszcza. Wybrany tam jego następcą 9 X1 1913 r, instalowany 24 V1914 r., wskutek wybuchu wojny z Włochami musiał opuścić parafię.
Powołany do wojska był kolejno kapelanem w Ołomuńcu (od 15 IX 1915 r.), potem na froncie rosyjskim pod Buczaczem (od stycznia 1916 r.), w gen. gubernatorstwie w Lublinie, na froncie włoskim w Gorycji (od marca 1916r.), na froncie rosyjskim pod Brodami (od lipca1916 r.), znów na froncie włoskim pod Isonzo (od kwietnia 1917 r.), a wreszcie w Lublinie, gdzie od sierpnia 1917 r. pozostawał do końca wojny przy szpitalach.
W listopadzie 1918 r. objął urząd pierwszego polskiego ewangelickiego kapelana wojskowego okręgu śląskiego w randze kapitana. W kwietniu 1919 r. był w Małopolsce wschodniej jako kapelan, za co później został odznaczony Krzyżem Walecznych. Przeniesiony do Krakowa 3 IX 1919 r., obsługiwał trzy okręgi wojskowe w całej Małopolsce i awansował kolejno na starszego kapelana w randze majora i proboszcza wojskowego w randze podpułkownika. Mimo to nie został z początkiem 1930 r. seniorem wojskowym swego wyznania, czym rozgoryczony podał się na emeryturę, którą otrzymał 11 1931 r. K. Grycz w zborach zachodnio-małopolskich, przeważnie niemieckich, umacniał mniejszość polską. Zdobył też mir w zborze krakowskim, gdzie mu w 1925 r. proponowano wybór na proboszcza cywilnego, czego jednak nie przyjął. W1931 r. wyjechał do Palestyny i Egiptu, zwiedzając po drodze Grecję i Konstantynopol. Owocem tej podróży była książka „Z Ziemi św. nowoczesne „wierzę” Kraków 1934 r.). Jest to jedna z oryginalniejszych pozycji naszej literatury o Palestynie.
Przy okazji opisu Palestyny snuł autor refleksje na temat zdarzeń z życia Jezusa, w części II podjął próbę unowocześnienia credo, rewidując chrześcijańskie pojęcia. W zakończeniu nawiązał do tradycji Braci Polskich, zalecając radykalną reformę religii w postaci zwykłego stowarzyszenia „neo-chrześcijańskiego”. Książka przeszła bez szerszego echa.
W r. 1932, choć nie wystąpił formalnie ze swego kościoła, jednak złożył urząd duchownego. Kontynuacją wspomnianej książki był wydawany przez Grycza, pod wprowadzonym przy niej pseudonimem (Śmiłowski), i zapełniany jego artykułami kwartalnik pt. „Wolna Myśl Religijna” (1936-39 r.), którego ukazało się 18 zeszytów, poświęconych zagadnieniom klerykalizmu, rasizmu, antysemityzmu, odpuszczenia grzechów, seksualizmu wobec religii, dziejom Braci Polskich, unitaryzmowi itd. Na XXI międzynarodowym kongresie postępowych kierunków religijnych w Oxfordzie w sierpniu 1937 r. K. Grycz wygłosił referat i wydał broszurę pt. „Kosmos - Religion - Humanitat”, streszczającą nową ideologię religijną, z odrzuceniem transcendencji Boga, połączeniem spirytualizmu z materializmem religijnym i utożsamieniem osobowości Boga z jednością wszechświata (panenteizm). Pierwszy i jedyny zjazd zwolenników Grycza odbył się w Łodzi 31 X1 i XII 1937r. z udziałem ok. 300 osób. Przeważnie badaczy Pisma św. Uchwalono założyć w Krakowie Wolną Społeczność Religijną, jako zwykle stowarzyszenie. Wśród swoich współwyznawców nie znalazł Grycz poparcia, a do zorganizowania wspomnianego związku przed wojną nie doszło. Sam Grycz próbował akcji odczytowej, ale organizatorem nie był; chciał natomiast, beż rezultatu, połączyć idee Braci Polskich z mesjanizmem, nacjonalizm z socjalizmem, zamierzał pod koniec 1938 r. utworzyć Religijno -Socjalną Sprawę Braci Polskich jako ugrupowanie nawet polityczne. Zamienił od 11 1939 r. „Wolną Myśl Religijną” na miesięcznik, który wydawał z własnych funduszów i głosił w nim religijny socjalizm.
Abonentów miał przeszło 500, pomocników żadnych. Od września do grudnia 1939 r. zastępował proboszcza ewangelickiego w Krakowie. Poszukiwany przez gestapo schronił się do Proszowic i tam znalazł zatrudnienie jako urzędnik fabryki tytoniu.
Po wyzwoleniu w pełnił funkcje zastępcy proboszcza ewangelickiego w Krakowie. Zarejestrował od 13 II11946 r. Jednotę Braci Polskich jako samodzielny związek religijny i odbywał regularne zebrania u siebie w mieszkaniu, z minimalną frekwencją. Ogłosił broszurę „Bracia Polscy (arianie -unitarianie)” (1948) i nawiązał stosunki z unitarianami w Ameryce. W sierpniu 1952 r. mianował
duchownymi Braci Polskich sekretarza konsystorza reformowanego w Warszawie, Stefana Trojanowskego, a na reprezentanta Braci Polskich w Warszawie powołał byłego pastora metodystycznego, Mariana Lubeckiego. Napisał jeszcze „Wygnanie i powrót arian do Polski” (1958, powielane). Zmarł 16.11.1959 r.
Idea wznowienia i zmiany redakcyjne wprowadzone do oryginału
Dlaczego zdecydowałem się na współczesne publikowanie książki Karola Grycza? Wiem że współcześnie jest wiele w Polsce osób które podzielają stanowisko religijne Unitarian Uniwersalistów. Jednak pomimo tego, że wiele jest źródeł dotyczących historycznych Braci Polskich, brak jest źródeł myśli unitariańskiej pochodzących z wieku XX, współczesnego nam. Historyczni Bracia są nam odlegli, choćby z powodu odległości czasowej, odkryć technicznych, społecznych, ekonomicznych jakie nastąpiły przez te 300 lat historii. Wiek XX, zwłaszcza po II wojnie światowej jest nam bliższy, i łatwiej jest nam z niego czerpać inspiracje. Oryginał książki jest dostępny w zasobach internetu, jednak zdecydowałem się uatrakcyjnić i rozszerzyć to wydanie o biografię autora, odniesienie do kolejnych 50 lat, oraz ukazać to, że idea ta przetrwała i jest rozwijana współcześnie choć w nieco innej formie.
W tekście Karol Grycz Śmiłowski używał określenie Jednota Braci Polskich, w tym wydaniu zamieniłem je na Unitarianizm. Uczyniłem tak z jednego powodu, istnieje w Polsce grupa religijna, która posiada taką nazwę, jednak nie nawiązuje zupełnie do idei Unitarianizmu i jest daleka od idei ruchu przedstawianej przez Karola Grycza Śmiłowskiego. Więc żeby czytelników, którzy w tej książce po raz pierwszy zetknęli się z Unitarianizmem, nie wprowadzać w błąd zdecydowałem się na taką redakcyjną korektę. Przestawiłem również kolejność rozdziałów. Jak już wspomniałem jest w Polsce i na świecie wiele źródeł traktujących o historii Braci Polskich, więc rozdział pierwszy traktujący o tym przestawiłem jako drugi w kolejności, gdyż traktuje on o sprawach mniej ciekawych i bardziej dostępnych czytelnikowi w innych źródłach. Natomiast drugą część książki przedstawiającą myśli
Karola Grycza Śmiłowskiego zamieściłem na początku, gdyż na polskim rynku księgarskim są unikatowe. Cały ten zabieg jest też podyktowany celami praktycznymi. Obecnie ruch stara się propagować i zaznajamiać Polaków ze swoimi ideami. Dzięki temu zabiegowi czytelnik najpierw zapozna się z bardziej współczesnym ujęciem, natomiast ujęcie historyczne (z którym mógł już się zetknąć) zostawi sobie na deser. Jest to również spójne z moją osobistą ideą Religii Codziennej, która powinna bardziej skupiać się na problemach aktualnych człowieka religijnego, a rozważania typowo teologiczne, historyczne, leksykalne pozostawiać na spokojny czas. Mam nadzieję, że ta publikacja nie jest ostatnią pozycją przybliżającą czytelnikom idee odrodzonego ruchu Unitarian Uniwersalistów w Polsce.
Unitarianizm żyje - Zarys nauki unitarian - Karol Grycz Śmiłowski
(w oryginale był to rozdział II pod tytułem Zarys nauki Jednoty Braci Polskich)
Po trzech wiekach grobu zmartwychwstaje w Polsce idea Braci Polskich na nowo. Od czasu wypędzenia Braci w r. 1660 zrobiła ona drogę przez unitaryzm dalsze postępy i należy bezsprzecznie do najpostępowszych religijno-społecznych ruchów świata i może nowej Polsce oddać pewne przysługi w kształtowaniu jej przyszłości.
Podstawowe zasady.
Unitarianie nawiązują do tradycji dawnych Braci Polskich -Unitarian i przyjmuje ich światopogląd, przedstawiony w rozdziale II .
Celem Unitarian jest pielęgnowanie wolnej myśli i życia religijnego, nieskrępowanego żadnymi dogmatami, świętymi księgami, tradycją itd., ale idącego ciągle naprzód z postępem wiedzy ludzkiej, szukającej -Prawdy. „Nie lękamy się żadnej prawdy, owszem witamy ją wszędzie radośnie!” - jest naszym hasłem. „Poznacie prawdę a prawda was wyswobodzi” – mówi Jezus. W ten sposób Unitarianie stanowią konieczną przeciwwagę zbytniemu skrępowaniu kościoła przez ortodoksyjne kierunki.
Unitarianizm nie potępia prób sformułowania myśli religijnych w wyznania wiary, nie zgadza się jednak na to, by one były dogmatem, formułą bezwzględnie obowiązującą wszystkich i potępiającą odchylenia jako herezje.
Do unitarian mogą należeć i tacy bezwyznaniowi, którzy Boga, najgłębszej Tajemnicy, nie chcą określać żadnym wyznaniem, uznają jednak religijno-etyczne zasady Jezusowe, zasady szlachetnego człowieczeństwa.
Ponieważ Unitarianizm. uważa i siebie i inne kościoły za instytucje nie bezpośrednio boże, nieomylne, ale za instytucje ludzkie, na równi z innymi organizacjami, służącymi dobru człowieka, przeto wolno członkom Unitarian należeć równocześnie do kilku kościołów. Nikogo nie namawia się też do opuszczenia dotychczasowego kościoła. Można przecież należeć równocześnie do kilku
stowarzyszeń, choć by się nie zgadzało na każdy punkt programu. Wielu konfucjanistów należy równocześnie do buddyzmu. Czyż chrześcijanie mają być bardziej ograniczeni?!
W Polsce religia uznaną została za sprawę prywatną każdego obywatela i nie ma przepisów o zmianie wyznania. Umożliwia to Unitarianom zajęcie wyżej podanego stanowiska. Na tej podstawie Unitarianizm to zasadniczo Wolna Społeczność Religijna.
Źródła nauki Unitarian XX wieku
Razem z całym kościołem chrześcijańskim uważamy Biblię za główne źródło swych religijnych poglądów. Zwłaszcza Kazanie Jezusowe – na Górze (Mat. 5-7) uważamy za najlepszy wyraz natchnienia bożego u Chrystusa. Biblia jednak – jako całość – nie jest dla nas nieomylnymi źródłem nauki, nie trzymamy się jej niewolniczo. Szukając w niej natchnienia bożego, podchodzimy do niej ze stanowiska naukowej krytyki biblijnej. Dalszym źródłem nauki są również księgi religijne różnych narodów i czasów. Szczególnie cenimy religijne myśli polskich wieszczów i filozofów, jako najbliższych polskiej duszy.
Unitarianizm zwraca baczną uwagę na to, by wierzenia religijne nie były sprzeczne z osiągnięciami ścisłej nauki. Ponieważ ta nie może jednak dać pełnego światopoglądu, jako go potrzebuje religia, przeto musi się ona posługiwać tzw. intuicją, wyczuciem. W przebłyskach intuicji odsłania się człowiekowi życie nieraz głębiej niż to może uchwycić naszych pięć zmysłów. Tu miejsce mają wyobraźnia, zachwyt, widzenie, które tak -wielką rolą odgrywają w poezji, sztukach pięknych, religii. Niektóre jednostki posiadają tu wybitne uzdolnienie i jeśli potrafią połączyć je z trzeźwymi myśleniem, stają się geniuszami. Do takich należał Sokrates, który wyczuwał boskość (dajmon) w sobie. Tu należy Jezus, który wyczuwał swoją bezpośrednią łączność z istotą wszechświata, ,,Ojcem” („Ja i Ojciec jedno jesteśmy”). Inni, nie rozumiejąc tego, uważali te słowa za bluźnierstwo i obu skazali na śmierć. Takim geniuszom ludzkość zawdzięcza niezmiernie wiele i winna cenić wysoko ich „objawienia”. Biada narodom. którym zabraknie proroków! Ale i oni byli dziećmi swojego wieku -z jego niedoskonałościami. Do tego ich myśli zostały nam przekazane częstokroć w niedoskonałej formie, zniekształcone późniejszymi dodatkami, tak że mamy nie tylko prawo, ale i obowiązek krytycznego podejścia. Intuicja musi przejść przez osąd rozumu, który musi być najwyższym sprawdzianem i w sprawach religii. Nie może istnieć żadna granica, ani dla rozumu, ani dla sumienia, które człowieka prze ku szczytom doskonałości, do Prawdy!
Najkrótszy wyraz religijnego światopoglądu, uzyskanego na podstawie powyższych przesłanek podają trzy hasła i wyznanie Unitarian:
1. Jeden jest Bóg!
2. Jeden i ten sam jest człowiek!
3. Pojednanie przez człowieczeństwo! – Bądź człowiekiem a Bóg i ludzie odpuszczą ci twe winy!
Wyznanie:
Wierzę w jedynego Boga Ducha wszechświata, Przez Chrystusa-Człowieka wierze w człowieka. Wierze w zjednoczenie człowieka i ludzkości z Bogiem.
Jako wyraz ideologii Unitarian może służyć również godło: Biały krzyż wyrastający z ziemi, czerwonej od krwi, a szczytem sięgający w błękity, jako wyraz myśli: przez poświęcenie się dla idei w duchu Chrystusowym może człowiek i ludzkość być podniesiona z nizin zła do szczytów doskonałości.
Powyższe wyrazy podają najogólniejszą charakterystykę światopoglądu Unitarian w połowie XX wieku, wymagają jednak bliższego wyjaśnienia i uzasadnienia.
Religijny światopogląd Unitarian XX wieku
Religia (z łacińskiego religare – związywać) to żywotny związek człowieka z istotą wszechświata – Bogiem, a przez to z wszelkim stworzeniem, zwłaszcza człowiekiem. Ścisła nauka bada zjawiska życia, religia wyjaśnia sens życia i pomaga osiągnąć jego ostateczny cel.
Podstawowe elementy religii to człowiek i Bóg i ich wzajemny stosunek, a dalej stosunek człowieka do bliźnich i całego otoczenia, co jest przedmiotem etyki religijnej. Na podstawie swego humanistycznego nastawienia zaczynamy od człowieka i drogą humanistyczną podchodzimy do pojęcia Boga.
Człowiek przedstawia się nam jako organiczna jedność różnych sil, które można podzielić na dwie główne grupy: siły fizyczne i siły duchowe. Siły fizyczne to procesy chemiczne w żywym organizmie. Do sił duchowych należy: myślenie i to przede wszystkim twórcze, idące aż do tworzenia oderwanych pojęć, idei i umiłowanie ich, nawet wbrew egoistycznym interesom. Dalej idzie wola, wreszcie sumienie, ów etyczny instynkt człowieka, siła prowadząca go ku szczytom doskonałości. I oto już nie garstka ziemi, ale wszechświat staje się ciałem, człowieka, w którym się on coraz więcej
wyżywa. Człowiek stawia sobie pytanie: Czymże jest wszechświat, którego tworem przecież jestem? Czymże na tle wszechświata jestem ja sam? Cóż to wszystko ma znaczyć? Jaki sens tego wszystkiego? Jakie moje ostateczne przeznaczenie? Są to już pytania religijne.
Podstawowym okazuje się tu pytanie: jaki jest zasadniczy stosunek sił fizycznych do sił duchowych w człowieku, bo taki musi on też chyba być i we wszechświecie, którego tworem jest człowiek.
Materia a duch
Daleko jeszcze człowiekowi do tego, by mógł zadowalająco rozwiązać to zagadnienie. Nauka nie daje nam tu jeszcze stanowczej odpowiedzi. Bada ona zjawiska sił fizyczny...
Chrystusowy