SLL32_Straipsniai_Jarczykowa. Szturm Smoleński.pdf

(311 KB) Pobierz
s e n o J i l i e t u vo s l i t e R at Ū R a , 3 2 k n yG a , 2 0 11 i s s n 18 2 2- 3 6 5 6
Mariola Jarczykowa
sztuRm smoleński (13 vi 1611)
w siedemnastowieCznyCH dRukaCH
okoliCznoŚCiowyCH
Adnotacja.
Bitwa o Smoleńsk z 1611 roku została opisana w
wielu drukach okolicznościowych, m. in. wydanych w drukarni
Jana Karcana. Ukazały się tam teksty opisujące wierszem i prozą
zwycięski szturm: walecznych żołnierzy (szczególnie Bartłomieja
Nowodworskiego), dowódców, zdobytą twierdzę.
Szturm pocieszny
smoleński
Baltazara Ozimińskiego oraz anonimowy
O rekuperowaniu
Smoleńska
przedstawiają w panegiryczny sposób także zygmunta
III
wazę i królewicza władysława. relacje okolicznościowe utrwalały
wiele szczegółów dotyczących przebiegu bitwy i opanowania twier-
dzy, natomiast Ozimiński zastosował bardziej przemyślane środki
literackie: m. in. posłużył się akrostychem i mitologizmami.
Słowa kluczowe:
druk okolicznościowy; Smoleńsk; Baltazar Ozi-
miński; Jan Karcan.
zdobycie Smoleńska przez zygmunta
III
utrwalone zostało w lite-
raturze okolicznościowej oraz w pamiętnikach bardzo obficie. Brawu-
rowe opanowanie twierdzy w 1611 roku, po dwuletnim oblężeniu
było przedmiotem wierszowanych epickich opisów oraz prozaicznych
relacji zachowanych w formie druków okolicznościowych.
Juliusz Nowak dłużewski, przedstawiając fragmenty utworów
opiewających polskie zwycięstwo w czerwcu 1611 roku, z żalem
konstatował: „Nie znalazł echa, co jest rzeczą po prostu skandaliczną
w dziejach naszej okolicznościowej poezji politycznej, rzeczywis-
ty triumf świetnego polskiego dowództwa i wysiłku żołnierzy w
81
zwycięstwie Żółkiewskiego nad wielokrotnie liczniejszą armią mos-
kiewsko-szwedzką pod Kłuszynem.”
1
wygrana bitwa o „bramę smoleńską” była tym bardziej postrze-
gana jako nieoczekiwany, pomyślny zwrot akcji w wojnie polsko-
moskiewskiej, że wcześniej przekonania o możliwości zdobycia
clavis
Moscvae
nie podzielano powszechnie. Janusz radziwiłł w maju 1611
roku tak pisał do swojego szwagra Lwa Sapiehy, na miesiąc przed
zdobyciem Smoleńska:
w sprawy tameczne moskiewskie, kto jeno bez afektu zdrowym okiem i roz-
sądkiem wejrzy, snadnie się tego domaca, że Pan Bóg tej imprezie zgoła nie
błogosławi i sam Smoleńsk dokumentem być może [...]. Im więcej w to wglądam
i o tym myszlę, tym barziej za szczęśliwe ludzie te rozumiem być, którzy się ani
radą, ani groszem, ani ręką do tej moskiewskiej wojny nie przykładali.
2
zastrzeżenia i pesymistyczne prognozy niechętnego wyprawie
radziwiłła nie potwierdziły się jednak, gdyż 13 czerwca Polakom
udało się zdobyć legendarną twierdzę. Sukces ten został utrwalony
w obfitej twórczości okolicznościowej i w drukach informacyjnych.
według Konrada zawadzkiego: „Obfitość doniesień spowodowana
została zapewne znaczeniem upadku niezdobytej – zdawałoby się –
twierdzy, jak również zainteresowaniem, jakie budziło blisko dwa
lata trwające jej oblężenie, zaciekawienie czytelników powiększały
ponadto obiegające kraj pogłoski o potężnych umocnieniach Smo-
leńska, niezwykłej szerokości murów obronnych, a także o silnej,
zaciekle broniącej się załodze.”
3
Skrótową relację o przebiegu bitwy przedstawiono w jednostro-
nicowej gazetce wydanej w Poznaniu u Jana wolraba w formacie
in
Juliusz nowak dłużewski,
Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce:
Zygmunt III,
warszawa: instytut wydawniczy Pax, 1971, s. 212.
2
list Janusza Radziwiłła do leona sapiehy z kojdanowa 3 maja 1611 r.,
Rękopis, Biblioteka zakładu narodowego im. ossolińskich we wrocławiu
[sygn. 1850], s. 13–14.
3
konrad zawadzki,
Prasa ulotna za Zygmunta III,
warszawa: zamek kró-
lewski, 1997, s. 101.
1
82
folio.
Bezimienny autor tak streścił wydarzenia rozgrywające się wokół
i w obrębie smoleńskiej twierdzy:
Jeszcze nie było świtanie,
Gdy na pańskie rozkazanie
Jedni stawiali drabiny,
drudzy sposobiali miny,
Proch pod kanał podsypany
rozwaleł smoleńskie ściany.
cnotliwe żołnierskie dzieło
w też stropy aż wspomnieć mieło.
Niechybnym sercem i skokiem
Prędkim postąpiwszy krokiem,
Siełą swego zwykłą rodu
Szli potężnie do horodu.
a przez mury drabinami,
a przestronymi minami,
Bo się w minę sieła wmieści,
Która w szerz łokiet trzydzieści.
Moskwa strzelbą i okrzykiem,
a takim strwożona szykiem,
a polski żołnierz cnotliwy,
dotąd w boju zapalczywy,
aż nieprzyjaciel uparty
w Smoleńsku na głowę starty.
4
wobec konieczności lakonicznej relacji z przebiegu szturmu, su-
marycznie tylko przedstawiono mężnych Sarmatów i „Moskwę”, bez
wchodzenia w szczegóły i nie prezentując „przeważnych bohaterów”.
Podkreślono jednak dwukrotnie sposób opanowania twierdzy, a sam
opis batalii został wkomponowany w propagandowy panegiryk na
cześć zwycięskiego króla.
więcej informacji o zdobyciu Smoleńska można znaleźć w utwo-
rach okolicznościowych, które ukazały się w wileńskiej oficynie Jana
Karcana w 1611 roku. Są to wypowiedzi o charakterze panegiryczno-
4
Szturm smoleński,
Poznań: druk Jana wolraba, 1611.
83
propagandowym, „na świeżo” relacjonujące i wychwalające triumf
polskiego oręża w stolicy ziemi siewierskiej.
autorem pierwszego z tych druków, noszącego tytuł
Szturm
pocieszny smoleński, który był odprawowany szczęśliwie w roku teraź-
niejszym 1611, 13 dnia czerwca,
był Baltazar Ozimiński
5
, drugi
O
rekuperowaniu Smoleńska od Moskwy przez niezwyciężonego Monar-
chę Zygmunta trzeciego
został wydany anonimowo, natomiast trzeci
Pienia wesołe dziatek na przyjazd do Wilna Króla J. M., Senatu i ry-
cerstwa jego po rekuperowaniu Smoleńska
6
walentego Bartoszewskiego
towarzyszył triumfowi w wilnie.
wymienione publikacje na karcie tytułowej wymieniają oficynę Jana
Karcana. wyróżniają się podobnym układem typograficznym i ozdobny-
mi winietami. Oprócz sygnowanych nazwiskiem wileńskiego impresora
druków można wskazać na jeszcze jedną anonimową publikację
Krótkie
a prawdziwe opisanie wzięcia Smoleńska, przedniejszego zamku państwa
siewierskiego,
która nie posiada wyodrębnionej karty tytułowej, ani nie
wskazuje oficyny. czterostronicowa relacja jest fragmentem
Diariusza
drogi Króla Jmci Zygmunta
III
od szczęśliwego wyjazdu z Wilna pod Smo-
leńsk w roku 1609 a die 18 Augusta i fortunnego powodzenia przez lat dwie
do wzięcia zamku Smoleńska w roku 1611.
Janusz Byliński, wykorzystując
zachowane rękopisy, opublikował diariusz do dnia 7 stycznia 1611, Marta
Kacprzak ogłosiła dalszą część na podstawie odpisu zachowanego w
sztokholmskim riksarkievet, natomiast
Krótkie a prawdziwe opisanie
wzięcia Smoleńska
pokrywa się z urwanym końcowym fragmentem
szwedzkiej kopii i stanowi uzupełnienie tego przekazu
7
.
diariusz, którego autorstwo przysądzano Samuelowi Bielskiemu,
był publikowany we fragmentach w wilnie w 1610 roku „w celu
wymienia ten druk Józef ignacy kraszewski,
Wilno od początków jego do
roku 1750,
t. 4, wilno: druk Józef zawadzki, 1842, s. 67.
6
wydania w 1611 i w 1618. zob.: karol estreicher,
Bibliografia polska,
t. 12,
kraków: wydanie akademii umiejętności, 1891, s. 394.
7
na zbieżności te zwrócił również uwagę michał kuran: „krótkie a
prawdziwe opisanie wzięcia smoleńska brakujące zakończenie diariusza króla
Jmci zygmunta [...] pod smoleńsk”, in:
Barok,
2010, nr 2, s. 175–181.
5
84
upowszechnienia wśród szlachty informacji o toczących się walkach
i bezpośrednim udziale w nich króla.”
8
Nie znamy drukarni, skoro
jednak wskazuje się wilno jako miejsce wydania, to jednym z praw-
dopodobnych warsztatów mogła być, stojąca na wysokim poziomie
oficyna Karcana. wileński aldius
9
„wyprasował” w 1609 roku tekst
tematycznie wiążący się z dymitriadą:
Wyprawa wojenna Króla Jego
Mości do Moskwy. Da Pan Bóg szczęśliwa, Rzeczypospolitej naszej
pożyteczna
10
.
wśród zidentyfikowanych druków Jana nie znalazł się ani dia-
riusz wydany w 1610 roku, ani
Krótkie a prawdziwe opisanie wzięcia
Smoleńska,
jednak, jak stwierdzają badacze opisujący tego impresora:
„w ciągu 32 lat działalności wileńskiej Karcana wytłoczył co najmniej
102 pozycje, z pewnością badania „anonimów” drukarskich znacznie
tę liczbę pomnożą.”
11
wszystkie omawiane druczki są wydane dość starannie, można
odnieść do nich słowa charakteryzujące tłocznię: „Ozdobą druków są
piękne inicjały i winietki [...] drzeworyty ilustracyjne nie występują.
z tym wszystkim poziom techniczny i graficzny wytworów Karcana
jest wcale wysoki.”
12
wymienione utwory okolicznościowe należą do nurtu nowi-
niarskiego, zawadzki traktuje je jako gazetki ulotne, a aleksandra
Oszczęda proponuje włączyć wierszowany tekst Ozimińskiego do
8
nego powodzenia przez lat dwie do wzięcia zamku Smoleńska w roku 1611,
oprac. Janusz
Byliński, wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego, 1999, s. 53.
9
zob.: sigitas narbutas, „Ruch wydawniczy”, in:
Kultura Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego. Analizy i obrazy,
oprac. vytautas ališauskas, liudas Jovaiša,
mindaugas Paknys, Rimvydas Petrauskas, eligijus Raila, przekład Paweł Buko-
wiec, Beata kalęba, Beata Piasecka, kraków: universitas, 2006, s. 628.
10
michał wiszniewski,
Historia literatury polskiej,
t. 8, kraków: drukarnia
uniwersytecka, 1851, s. 49.
11
Drukarze dawnej Polski od
XV
do
XVIII
wieku,
z. 5:
Wielkie Księstwo Litew-
skie,
oprac. alodia kawecka-Gryczowa, krystyna korotajowa, wojciech krajew-
ski, wrocław: zakład narodowy im. ossolińskich, 1959, s. 115.
12
Ibid.,
s. 114.
III
od szczęśliwego wyjazdu z Wilna pod Smoleńsk w roku 1609 a die 18 Augusta i fortun-
Janusz Byliński, „nota edytorska”, in:
Diariusz drogi Króla Jmci Zygmunta
85

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin