Maciej Adam Pieńkowski Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań oraz postulaty badawcze.pdf

(147 KB) Pobierz
Studia historyczno-wojskowe
Tom V
red. M. Nagielski, K. Bobiatyński i P. Gawron
Maciej Adam Pieńkowski
Wydział Nauk Historycznych i Społecznych
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Opinia szlachecka wobec wojska koronnego
w latach 1648-1655.
Stan badań oraz postulaty badawcze
Połowa XVII wieku przyniosła w Rzeczypospolitej poważne zmiany
ustrojowe, które miały objawić się w tzw. rządach sejmikowych
. Zmiany te,
jak postuluje część badaczy, doprowadziły do decentralizacji państwa oraz
przerzucenia procesu decyzyjnego z sejmu, czyli głównej instytucji życia
politycznego na instytucje samorządu szlacheckiego
. W historiografii do-
minuje pogląd, że zmiany te były niekorzystne dla państwa polsko-litew-
skiego oraz przyczyniły się do jego osłabienia, a nawet upadku
.
Okres zamknięty w ramach chronologicznych 648-655 cieszy się za-
interesowaniem badaczy nowożytnych. Rozmiar i zasięg rebelii kozackiej
Tezę taką postawił Adolf Pawiński w pracy
Rządy sejmikowe w Polsce, 1572-1795: na tle
stosunków województw kujawskich,
Warszawa 888.
A. Lityński,
Samorząd szlachecki w Polsce XVII-XVIII wiek,
KH, r. 99 (99), z. 4, s. 8.
Idem, Deputacje skarbowe województwa płockiego (1609-1652),
KH, r. 9 (984), z. 4, s. 687;
J. Choińska-Mika,
Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji spo-
łeczności lokalne-władza w epoce Jana Kazimierza,
Warszawa 000, s. 76; S. Ochmann-Stani-
szewska,
Od stabilizacji do kryzysu władzy królewskiej. Państwo Wazów,
[w:]
Między monar-
chą a demokracją. Studia z dziejów Polski XVI-XVIII wieku,
red. A. Sucheni-Grabowska, M.
Żaryn, Warszawa 994, s. ; R. Rybarski,
Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Ko-
rybuta i Jana III,
Warszawa 99, s. 506; T. Ciesielski,
Sejm brzeski 1653 r. Studium z dziejów
Rzeczypospolitej w latach 1652-1653,
Toruń 00, s. 58; M. Nagielski,
Przeobrażenia w armii
koronnej w dobie walk z powstaniem B. Chmielnickiego (1648-1654),
[w:]
Między Zachodem
a Wschodem. Studia z dziejów Rzeczypospolitej w epoce nowożytnej,
red. J. Staszewski, K. Mi-
kulski i J. Dumanowski, Toruń 00, s. 5; M. Nycz,
Geneza reform skarbowych Sejmu Nie-
mego: studium z dziejów skarbowo-wojskowych z lat 1697-1717,
Poznań 98, s. 89.
– 157 –
Maciej Adam Pieńkowski
nazwanej przez historiografię powstaniem Chmielnickiego, stanowiły wy-
darzenie bezprecedensowe w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, będąc jed-
nocześnie dużym zaskoczeniem dla opinii szlacheckiej, aktywnie włączającej
się w kolejne interregnum
4
. Długoletnia wojna domowa na tle społecznym
i brak szybkiego rozwiązania tego problemu przyczyniły się do zmiany sy-
tuacji wewnętrznej państwa oraz sprowokowały najazdy sąsiadów. W 654
roku Państwo Moskiewskie – zainteresowane dalszym osłabieniem Rzeczy-
pospolitej – zaatakowało Wielkie Księstwo Litewskie i wysłało posiłki Ko-
zakom na Ukrainę.
Wobec ciągłego zagrożenia wojną, szlachta wykazywała w tym czasie
wzmożoną aktywność polityczną
5
. Daleko idący wysiłek finansowo-mobili-
zacyjny państwa
6
był konsekwencją forsowanych przez sejmiki i rządzących
propozycji uporania się z konfliktem przez przeprowadzenie reform skar-
bowych oraz organizacyjnych w armii. To właśnie na sejmikach, a później
na sejmach ścierały się różne opcje polityczne i najbardziej uwidaczniała się
walka opozycyjnych fakcji magnackich z dworem
7
.
Przedstawione ramy chronologiczne lat 648-655 nie budzą wątpli-
wości. Związane są z dwoma wydarzeniami: konwokacją po śmierci Wła-
dysława IV oraz sejmem z 655 roku. Data początkowa, czyli rok 648,
otwierający ciąg wydarzeń zwanych później powstaniem Chmielnickiego,
jest oczywista. Klęski armii koronnej wiosną i jesienią tego roku postawiły
przed rządzącymi zadanie odtworzenia wojska, które wymagało podjęcia
szybkich uchwał. Interregnum z 648 roku było z pewnością najtragiczniej-
szym z bezkrólewi wazowskich
8
. Cezurę końcową stanowi sejm 655 roku,
który odbył się tuż przed wybuchem kolejnej wojny ze Szwecją, zwanej „po-
topem”.
J. Dzięgielewski,
Decydenci i ich odpowiedzialność za Rzeczpospolitą w końcu XVI i w XVII
wieku,
[w:]
idem, O ustroju, decydentach i dysydentach. Studia i szkice dziejów Pierwszej Rze-
czypospolitej,
Kraków 0, s. 75.
5
Ibidem,
s. 75; E. Opaliński,
Kultura polityczna szlachty polskiej 1587-1652. System parla-
mentarny a społeczeństwo obywatelskie,
Warszawa 995, s. 44; Ł. Częścik,
Sejm warszawski
1649/1650,
Wrocław 978, s. 6.
6
Utrzymanie wojska koronnego oraz litewskiego do końca 655 roku kosztowało ponad
mln zł. Część województw ze względu na zniszczenia nie była w stanie płacić odpowied-
nich podatków: zob. J. Wimmer,
Wojsko polskie w drugiej połowie XVII w.,
Warszawa 965,
s. 5.
7
S. Ochmann-Staniszewska,
Sejm koronacyjny Jana Kazimierza 1649 roku,
Warszawa 985, s.
-; W. Czapliński,
Dwa sejmy w 1652 roku,
Wrocław 955, s. 4-45.
8
E. Opaliński,
Elekcje wazowskie w Polsce: stosunek szlachty do instytucji okresu bezkrólewia,
KH, r. 9 (985), z. , s. 56.
4
– 158 –
Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...
Prezentowana tematyka swoim zakresem terytorialnym obejmuje Koro-
nę z wyłączeniem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wynika to z faktu, że
materiał źródłowy, jakim dysponujemy dla Korony jest obfity, z tego powo-
du Litwa powinna stać się przedmiotem oddzielnych badań.
Podstawę źródłową dla wskazanej problematyki stanowi materiał rękopi-
śmienny, rozproszony po archiwach i bibliotekach polskich oraz zagranicz-
nych. Większość z nich znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych
w Warszawie, Bibliotece Książąt Czartoryskich w Krakowie, Wojewódzkim
Archiwum Państwowym w Gdańsku, Bibliotece Państwowej Akademii Nauk
w Kórniku, Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu, Bibliotece Zakładu Naro-
dowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Największą wartość przedstawia
dokumentacja sejmowa – uniwersały, postanowienia podejmowane przez
różnego rodzaju zgromadzenia, instrukcje dla posłów, znajdujące się m. in.
w księgach grodzkich, Tekach Rzymskich, Pawińskiego czy Naruszewicza
oraz rozproszone diariusze sejmowe. Bardzo cennym uzupełnieniem aktów
normatywnych stanowią nowiny i relacje z sejmów oraz sejmików. Ważną
częścią źródeł stanowi korespondencja prywatna senatorów oraz przywód-
ców szlacheckich, a także ich mowy. Oddzielną grupą źródeł są komputy
wojskowe, instrukcje dla posłów wojskowych, projekty budżetowe, projekty
finansowania wojska, rachunki skarbowe zawierające: wydatki skarbu na
rzecz wojska, koszty hiberny oraz utrzymania wojska. Część z tych doku-
mentów, łącznie z projektem reformy wojskowej przedłożonym na sejmie
przełomu lat 649-650, znajduje się w tzw. zespole Steinwehra w Bibliotece
Uniwersytetu Wrocławskiego. Wiele informacji zawierają też rozproszone
po bibliotekach i archiwach krajowych miscellanea
9
. Oddzielną kategorię
stanowią awiza i pisma ulotne
0
, czyli materiał „gazetowy” stanowiący naj-
cenniejsze źródło przy badaniu percepcji kampanii wśród współczesnych.
Znajdujące się w Haus-, Hof- und Staatsarchiv w Wiedniu oraz Geheimes
Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz w Berlinie relacje agentów habsbur-
skich i brandenburskich
, przebywających na ziemiach Rzeczypospolitej,
Również wydane drukiem przez J. Daneykowicza,
Swada polska i łacińska albo Miscellanea
Oratorskie, Sejmowe, Weselne, Kancellaryjne, Listowne, Kaznodziejskie, Pogrzebowe, Staty-
styczne, Panegiryczne, Inskrypcyjne y inne różne, w Obom języku Prozą y Wierszem…,
t. ,
Lublin 745.
0
zob. K. Zawadzki,
Gazety ulotne polskie i Polski dotyczące XVI-XVIII wieku. Bibliografia,
t.
I: 54-66, Wrocław 977-990;
idem, Początki prasy polskiej. Gazety ulotne i seryjne XVI-
XVIII wieku,
Warszawa 00.
Korespondencja Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna częściowo została wydana drukiem:
zob.
Urkunden und Actenstücke zur Geschichte Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Branden-
9
– 159 –
Maciej Adam Pieńkowski
mogą wnieść wiele cennych uwag odnośnie stanowiska państw ościennych,
zajmowanego wobec funkcjonowania wojska w Koronie. Nie można także
pominąć relacji zawartych w „Gazette de France”.
Badacze epoki staropolskiej zwracają uwagę na materiały rękopiśmien-
ne znajdujące się w archiwach białoruskich, rosyjskich oraz ukraińskich
.
Z naszego punktu widzenia istotne są lauda sejmikowe dotyczące ziem
ukrainnych. Księgi grodzkie żytomierskie i łuckie znajdujące się w Central-
nym Historycznym Archiwum Państwowym Ukrainy w Kijowie nie zostały
w pełni wykorzystane przez badaczy dla omawianego okresu. Należy rów-
nież wskazać, że Metryka Ruska nie zawiera żadnych przydatnych doku-
mentów, które mogłyby posłużyć do opracowywania wskazanego tematu
.
Wśród źródeł drukowanych przewodnią rolę odgrywają przede wszyst-
kim Volumina Legum
4
, akta i lauda sejmikowe
5
, pisma polityczne
6
, ko-
respondencja i uniwersały
7
, pamiętniki, księgi pamiętnicze, diariusze oraz
roczniki
8
. Część z tych materiałów została wydana w języku ukraińskim
burg,
t. , 6, Berlin 864.
W. Kriegseisen,
Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku,
Warszawa 99,
s. 8.
Metryka Ruska 1469-1673,
oprac. H. Boriak, L. Demczenko i in., Kijów 00. Dla lat 648-
65 i 655 jest luka, z kolei dla lat 65-654 jest jedenaście dokumentów, ale dotyczą one
innej problematyki.
4
Volumina Legum
, t. 4, wyd. J. Ohryzko, Sankt Petersburg 859.
5
AGZ, t. XXI:
Lauda wiszeńskie 1648-1673,
wyd. A. Prochaska, Lwów 9; AGZ, t. XXIV:
Lauda sejmikowe halickie 1575-1695,
wyd. A. Prochaska, Lwów 9:
Lauda sejmików ziemi
dobrzyńskiej,
wyd. F. Kluczycki, „Acta historia res gestas Poloniae illustrantia”, t. 0, Kraków
887;
Rządy sejmikowe w epoce królów elekcyjnych 1572-1795. Lauda i instrukcje 1572-1674,
t. , wyd. A. Pawiński, Warszawa 888;
Akta sejmikowe województwa krakowskiego,
oprac.
A. Przyboś, t. , Kraków 95;
Akta sejmikowe ziemi chełmskiej 1572-1668,
oprac. W. Bon-
dyra, H. Gmiterek, J. Ternes, Lublin 0; G. Lengnich,
Geschichte der preußischen Lande
Königlich-Polnischen Antheils,
t. 7, Gdańsk 74.
Obecnie są opracowywane także źródła,
które obejmują lata 648-655, są to: akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego,
a także korespondencja hetmanów koronnych rodu Potockich herbu Pilawa i koresponden-
cja wojskowa hetmana Janusza Radziwiłła w latach 646-655.
6
Pisma polityczne do czasów panowania Jana Kazimierza Wazy,
wyd. S. Ochmann-Stani-
szewska, t. : 648-660, Wrocław-Warszawa-Kraków 989.
7
Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641-1653,
wyd. R. Pollak, Wrocław 957;
W. Kognowicki,
Życie Sapiehów i listy od monarchów,
t. , Wilno 79;
Materyały dla historyi
Małej Rossyi. Listy i uniwersały za Jana Kazimierza od 1650 do 1660,
wyd. P.K. Świdziński,
Kijów 85.
8
Michałowskiego Jakuba, wojskiego lubelskiego, a później kasztelana bieckiego księga pamięt-
nicza z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna,
wyd. A. Z. Helcel,
Kraków 864; A.S. Radziwiłł,
Pamiętnik do dziejów w Polsce,
t. , Warszawa 980; M. Jemio-
łowski,
Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648-1679),
oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa
000; A. Grabowski,
Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski,
t. -, Kraków
– 160 –
Opinia szlachecka wobec wojska koronnego w latach 1648-1655. Stan badań...
i rosyjskim
9
.
Jak przedstawia się stan badań odnośnie wskazanego tematu? W latach
648-655 obradowało jedenaście sejmów, z których sześć doczekało się
odrębnego opracowania
0
. Wszystkie prace dotyczące sejmów poruszają
kwestię stosunku opinii szlacheckiej wobec armii, jednakże monografie te
dotykają wszystkich problemów, z jakimi borykała się wówczas Rzeczpospo-
lita. Z tego względu charakter podjętych w nich badań dał powierzchowny
obraz interesującego nas zagadnienia. Badacze nie wykorzystali także części
rękopisów, w tym nieocenionych dla historiografii diariuszy sejmowych
.
Należy zauważyć, że sejmy i zjazdy z okresu bezkrólewia po śmierci Wła-
dysława IV nie doczekały się oddzielnego opracowania monograficznego
.
Odrębnej pracy monograficznej nie posiada również sejm z roku 650, po-
przedzający kampanię berestecką
. Dotyczy to także dwóch sejmów z roku
654 oraz sejmu z 655 roku, co stanowi poważną lukę w polskiej historio-
grafii
4
. Sejmy te obradowały bowiem w okresie, kiedy Rzeczpospolita znaj-
845;
Stanisława Oświęcimia Dyaryusz 1643-1651,
wyd. W. Czermak, Kraków 907;
Pa-
miętnik Jana Golliusza mieszczanina polskiego 1650-1653,
wyd. J. Kallenbach, Kraków 89;
Stanisława Temberskiego roczniki 1647-1656,
Scriptores Rerum Polonicarum, t. 6, wyd. W.
Czermak, Kraków 897;
Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów,
oprac. H. Lule-
wicz i A. Rachuba, Warszawa 00.
9
AЮЗР, t. 6, Киiв 869;
Жерела до історїї Украї½и-Руси,
t. :
Акты ½а Хmмел½ычы½ы:
1648-1658,
wyd. М. Кордуба, Львів 9, t. 6:
Дo½эcэ½иa pимckиx ½u½циив пpo Украї½и:
1648-1657,
wyd. С. Томашівський, Львів 99;
Докуме½ты об освободитель½ой вой½е
украи½ского ½арода, 1648-1654,
wyd. A.Z. Baraboi i in., Киiв 965.
0
zob. przypisy wcześniejsze oraz T. Ciesielski,
Sejm brzeski 1653 r. Studium z dziejów Rzeczy-
pospolitej w latach 1652-1653,
Toruń 00.
A. Kersten,
Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji,
Warszawa 974, s. 68, 6.
Opracowany jest sejm elekcyjny, jednakże niezbyt dokładnie: zob. A.A. Witusik,
Elekcja
Jana Kazimierza w 1648 roku,
„Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F,
Nauki Filozoficzne i Humanistyczne”, t. 7, Lublin 965, s. 9-5; W. Kamiński,
Elekcja
Jana Kazimierza,
„Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”, nr
, Warszawa 99, a także odnośnie sejmu konwokacyjnego: zob. M.R. Drozdowski,
Wojna
czy pokój? – Sprawa kozacka na sejmie konwokacyjnym 1648 r.,
[w:]
Od Zborowa do NATO
(1649-2009). Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVI do XXI wieku. Monogra-
fia naukowa. Historia,
red. M. Franz, K. Pietkiewicz, Toruń 008, s. 7-89.
S. Ochmann-Staniszewska i Z. Staniszewski w pracy opisującej funkcjonowanie sejmów
z czasów Jana Kazimierza umieścili także cenne, ale skrócone opisy przebiegu wszystkich
sejmów z lat 648-668, z pominięciem okresu bezkrólewia: zob. S. Ochmann-Staniszewska,
Z. Staniszewski,
Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo-doktry-
na-praktyka,
t. , Wrocław 000 oraz J.S. Dąbrowski,
Przed Beresteczkiem: elita Korony wobec
kozaczyzny na sejmie 1650 roku,
KH, r. 06 (999), nr , s. 5-5.
4
zob. F. Mincer,
Kwestie proceduralne na sejmach Polskich z lat 1653-1654,
[w:]
Uchwalanie
konstytucji na sejmach w XVI-XVII wieku,
red. S. Ochmann,
AUW,
nr 477 (979), z. , s.
7-74; J. Leszczyński,
Dwa ostatnie sejmy przed „potopem” szwedzkim w oczach dyplomaty
– 161 –

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin