Dzieła Augustyna z Hippony
Średniowieczne przedstawienie Augustyna przy pracy pisarskiej
Dzieła Augustyna z Hippony – pisma św. Augustyna, doktora Kościoła, który tworzył na przełomie IV/V wieku w Italii oraz w Północnej Afryce, głównie w Hipponie, gdzie był biskupem i w Kartaginie – stolicy prowincji kościelnej.
Spis treści
1 O warsztacie pisarskim i źródłach dzieł Augustyna
2 Klasyfikacja dzieł
2.1 Klasyfikacja merytoryczno-tematyczna
2.1.1 Głowne działy tematyczne
2.1.2 Dzieła polemiczne wobec manicheizmu
2.1.3 Dzieła powstałe w związku z kontrowersją donatystyczną
2.1.4 Dzieła powstałe w związku z kontrowersją pelagiańską
2.1.5 Dzieła o tematyce antropologicznej
2.1.6 Wybrane homilie i kazania
2.1.6.1 O Starym Testamencie
2.1.6.2 O Nowym Testamencie
2.1.6.3 Święta i okresy liturgiczne
2.1.6.4 Różne tematy
2.1.7 Listy
2.2 Klasyfikacja chronologiczna dzieł
2.2.1 Badania nad chronologią
2.2.2 Chronologiczna lista wybranych prac
3 Przypisy
4 Bibliografia
4.1 Spisy bibliografii
4.2 Słowniki i encyklopedie
4.3 Opracowania
5 Linki zewnętrzne
O warsztacie pisarskim i źródłach dzieł Augustyna
Augustyn był przede wszystkim teologiem, ale teologiem, który ściśle przestrzegał metodologii filozoficznej, która służyła mu do naukowego wyrażenia prawd objawionych[1]. Stąd jego refleksja intelektualna dała początek także niektórym ważnym ujęciom stricte filozoficznym[2][3].
Początek jego dojrzałej twórczości teologicznej stanowiły gruntowne studia nad myślą św. Pawła[4]. Augustyn poszukiwał odpowiedzi na pytanie o zło w człowieku i w świecie. To właśnie listy Apostoła Narodów, wraz z innymi księgami biblijnymi - jak wykazał A. Trapè oraz M.-F. Berrouard - były np. podstawowym źródłem do stworzenia pojęcia konkupiscencji (pożądliwości) - nie zaś filozofia platońska[5][6]. Augustyn był bardzo uniwersalnym teologiem, interesował się wieloma zagadnieniami, które z właściwą sobie dyscypliną intelektualną i precyzją rozumowania analizował. Jego podstawowa zasada głosiła, że wiedza, którą dostarcza Objawienie nie może być sprzeczna z danymi dostarczanymi przez nauki czerpiące z doświadczenia, np. przyrodnicze czy matematyczne. Podejście to docenił jeden z luminarzy epoki Odrodzenia Galileusz[7]. Szacunek biskupa Hippony dla danych nauk ścisłych - choć teologia była dla niego pierwszą z nauk - pokazuje następujący fragment. Augustyn komentuje w nim dwa źródła wiedzy na temat budowy sklepienia niebieskiego - Pismo święte i wiedzę astronomów:
Quote-alpha.png
Lecz spyta się jednak ktoś, czy tym, którzy przypisują niebu postać sfery, nie sprzeciwia się nasze Pismo, w którym napisano:«niebo rozpostarłeś jak namiot» (Ps 104,2 )? Oczywiście, że może się to sprzeciwiać, jeśli to, co oni mówią, jest błędne; albowiem raczej prawdą jest to, co twierdzi boski autorytet, niż hipotezy stawiane przez ludzką słabość. Ale gdyby potrafili wykazać to, tak przekonującymi dowodami, że nie byłoby tu żadnej wątpliwości, wtedy należy pokazać, iż to, co powiedziano o namiocie nie sprzeciwia się tym ich prawdziwym racjom. Inaczej sprzeciwiałoby się temu także samo nasze Pismo, które w innym miejscu powiada, że niebo jest zawieszone niczym sklepienie (Iz 40,22, za LXX). Cóż bowiem jest bardziej przeciwstawnego, niż rozciągnięta płasko skóra namiotowa i wypukły kształt sklepienia[8]
Augustyn mając swoje własne podejście do filozofii i teologii, przyswoił sobie całą różnorodność metod i punktów patrzenia. E. TeSelle podał zestaw dyscyplin i metod obecnie wykorzystywanych oddzielnie, które Augustyn stosował równolegle: filozofia przyrody, krytyka filozoficzna, fenomenologia duszy (phenomenology of finite spirit), teologia racjonalna, teologia doktrynalna inaczej teologia historii zbawienia, teologia spekulatywna albo Glaubenslehre, teologia mistagogiczna albo mistyczna, etyka, eklezjologia, teologia kultury, politologia, logika i retoryka[9].
Cała teologia Doktora Kościoła czerpała z jego egzegezy. «Doctrina christiana» była dla niego synonimem «doctrina de Scriptura sacra». Według opinii Ojca Lagrange'a, chociaż brak informacji historycznych i filologicznych, którymi dysponujemy obecnie był przyczyną licznych luk w egzegezie augustyńskiej, genialne intuicje oraz niezwykły «sensus Ecclesiae» w ogromnej części zrekompensowały tę słabość i pozwoliły Augustynowi odsłonić prawdziwe znaczenie bardzo niejasnych fragmentów biblijnych[10].
Klasyfikacja dzieł
Dzieła Augustyna porządkuje się dwojako: chronologicznie i merytorycznie. Klasyfikacja chronologiczna ma za zadanie pomóc w śledzeniu rozwoju poglądów Augustyna na dany temat. Uporządkowanie merytoryczne pomaga studiować jego doktrynę w odniesieniu do konkretnych zagadnień, w które się angażował zależnie od etapu życia, zajęć czy posług, jakie pełnił w Kościele. Jak zawsze z klasyfikacją, nie jest ona zbyt rygorystyczna, niektóre dzieła można zakwalifikować do kilku kategorii jednocześnie.
Klasyfikacja merytoryczno-tematyczna
Głowne działy tematyczne
Pisma autobiograficzne – Wyznania powstałe między 397 a 401 r., a więc w pierwszych latach biskupstwa, będące opisem jego własnej drogi duchowej. Sprostowania – dzieło opublikowane ok. 427 r. Augustyn zawarł w niej opis napisanych do tej pory dziewięćdziesięciu dzieł, wraz z wyjaśnieniami trudniejszych fragmentów. Dzieła te liczyły w sumie dwieście trzydzieści dwie księgi. Książka ta nie uwzględnia licznych homilii i listów[11].
Dialogi filozoficzne
Pisma apologetyczne – Państwo Boże publikowane w latach 413-426; O herezjach (De haeresibus) zredagowane w 428 r. oraz kazanie Przeciwko Żydom (Adversus Iudaeos) wygłoszone pod konie życia[11].
Trzy grupy pism powstałych w wyniku polemik w trakcie kontrowersji – manichejskiej, donatystycznej i pelagiańskiej.
Pisma antyariańskie, m.in. Przeciwko nauce Arian (Contra sermonem Arianorum) (418/419 r.) oraz dwa dzieła związane z dysputą z biskupem Gotów Maksyminem odbytą w 427/428 r.: Dyskusja z Maksyminem biskupem ariańskim oraz Przeciwko Maksyminowi (dwie księgi)[11].
pisma pastoralne, do których należy zaliczyć wiele homilii, komentarzy i listów na temat Pisma Świętego[12].
Pisma dogmatyczne, w których objaśniał tajemnice wiary, są wśród nich nauki dla katechumenów[13], teologia Trójcy Świętej (O Trójcy Świętej) czy wyjaśnienie sytuacji społeczno-duchowej Imperium Rzymskiego (Państwo Boże).
Pisma objaśniające Pismo Święte,
objaśnienia Starego Testamentu, zwłaszcza pierwszych trzech rozdziałów Księgi Rodzaju. Wielotomowe Objaśnienia do Psalmów (Enarrationes in Psalmos) Uwagi do Siedmioksięgu (Locutiones in Heptateuchum) oraz O problemach zachodzących w Siedmioksięgu (Quaestiones in H.) (419 r. )[11].
objaśnienia pism Nowego Testamentu, zwłaszcza Ewangelii św. Jana i Listów Janowych, Listu do Rzymian i do Galatów oraz św. Jakuba (411 r.), to ostatnie dzieło zaginęło[11].
Pisma z zakresu teologii moralnej, np. Chrześcijańska walka (De agone christiano), czy pisma poświęcone poszczególnym powołaniom, małżeństwu, dziewictwu, wdowieństwu, o cnotach powściągliwości, o mówieniu prawdy etc.[11]
Homilie
Listy
Reguły Augustyna
Utwory poetyckie, Psalm przeciwko stronnictwu Donata (Psalmus contra partem Donati) oraz Wiersz na cześć św. Nabora (Versus de S. Nabore), jedyny z przypisywanych uznany za autentyczny[11].
Dzieła polemiczne wobec manicheizmu
Poglądy Augustyna w odniesieniu do doktryn manichejskich są dostępne współcześnie dzięki zachowanym pismom przeciw-manichejskim. Augustyn napisał ich w sumie trzynaście[14], Według pelagianina Juliana z Eklanum, a także niektórych autorów XX w., w odniesieniu do cielesności i pożądliwości Augustyn nie uwolnił się całkowicie spod wpływu doktryny Manesa. Zarzut ten, jak wykazał m.in. N. Cipriani OSA, jest wysoce nieobiektywny i pozbawiony racjonalnych podstaw. Nawrócenie Augustyna na wiarę katolicką dokonało się poprzez przezwyciężenie materializmu i dualizmu manichejskiego - zarówno metafizycznego jak i antropologicznego[15].
Wśróc pism anty-manichejskich Augustyna są m.in.:
O wolnej woli (388-395 r.)
O obyczajach Kościoła Katolickiego i obyczajach manichejczyków (387-389 r.)
O dwóch duszach (392-393 r.)
trzy komentarze do Księgi Rodzaju:
Przeciwko manichejczykom komentarz do Księgi Rodzaju[16]
Niedokończony komentarz słowny do Księgi Rodzaju[17]
Komentarz słowny do Księgi Rodzaju[18]
O prawdziwej wierze (389-391 r.)[19]
Przeciw Adimantowi uczniowi Maniego (394); PL 42,129-172.
Przeciw listowi Maniego, który nazywają «Listem podstawowym» (397)[20]
O naturze dobra (399-405 r.)[21]
Traktat o teologii małżeństwa pt. Wartości małżeństwa (401 r.)[22]
Ponadto są dostępne zapisy polemicznych dysput, które Augustyn prowadził w Afryce północnej z manichejczykami pod koniec IV w., wśród nich:
Sprawozdanie z dyskusji z Fortunatem[23]
Przeciw Faustusowi[24]
Przeciw Sekundynowi[25]
Dzieła powstałe w związku z kontrowersją donatystyczną
Po powrocie do Afryki i święceniach kapłańskich (391 r.) Augustyn włączył się w działania mające zakończyć schizmę Donatyzmu. Opublikował wiele dzieł polemicznych i listów, m.in.:
398-400 Poemat Psalm przeciw stronnictwu Donata (Psalmus contra partem Donati)
400-401 O chrzcie przeciw donatystom (De baptismo contra Donatistas; CSEL 51; BA 29; PL 43:107-244)[26]
400-405 Przeciwko listom Petyliana (Contra litteras Petiliani; CSEL 53; BA 30 PL 43:245-383.)
401 Przeciwko Kreskoniuszowi uczonemu donatyście (Contra Cresconium grammaticum donatistam libri quatuor; CSEL 52; BA 31; PL 43,445-594)
408 List 93 Do Wincentego (Ep. 93 Ad Vincentium; PL 33, 521-547).
411 O jednym chrzcie przeciw Petylianowi (De unico baptismo contra Petilianum; PL 43:595-614; CSEL 53; BA 31)
412 Streszczenie rozmowy z donatystami (Breviliculus collationis cum Donatistis; CSEL 53; BA 32; PL 43:651-690) – tekst napisany dla wiernych po spotkaniu z donatystami w dniach 1-8 czerwca 411 r. w secretarium term w Kartaginie, z udziałem m.in. Biskupa Aureliusza ze strony katolickiej i Petyliana z Cyrty ze strony donatystów.
419-420 Przeciw Gaudencjuszowi, biskupowi donatystów (Contra Gaudentium Donatistarum episcopum; CSEL 53; PL 43, 707-758; BA 32)[27].
Inne[28].
Dzieła powstałe w związku z kontrowersją pelagiańską
Osobny artykuł: Kontrowersja pelagiańska.
Rok 412, w którym Augustyn napisał traktat O zasłużonych przez grzechy /karach/ i odpuszczeniu oraz o chrzcie niemowląt (De peccatorum meritis et remissione et de baptismo ), rozpoczął długoletnią polemikę biskupa Hippony z pelagianami. W czasie jej trwania powstało wiele traktatów, listów, homilii, w których Augustyn doprecyzował rozumienie grzechu pierworodnego oraz teologię łaski i wolnej woli. Ostatnim dziełem - przerwanym przez śmierć - był traktat polemiczny: Niedokończone dzieło przeciwko drugiej odpowiedzi Juliana (Contra secundam Iuliani responsionem imperfectum opus).
Dzieła o tematyce antropologicznej
Znaczącym tematem w pismach Augustyna były zagadnienia antropologii filozoficznej. Poruszał je we wczesnych dialogach filozoficznych: Przeciw akademikom, O życiu szczęśliwym, O porządku, O nieśmiertelności duszy, O wolnej woli. Bardziej dojrzała refleksja w odniesieniu do teologii chrześcijańskiej, zawiera się takich dziełach jak Państwo Boże czy O Trójcy Świętej, a także w pismach skierowanych przeciw błędom manichejskim czy pelagiańskim, jak O duszy i jej pochodzeniu (De anima et eius origine; PL 44,475-548), czy O naturze dobra (De natura boni; PL 44,551-572)[29][30].
Wybrane homilie i kazania
Homilie wygłoszone z różnych okazji, nie będące systematycznym komentarzem, jak np. do pism Janowych lub do psalmów, które zaliczane są do traktatów. Datowanie homilii za tabelą chronologiczną mów na stronie internetowej o Augustynie rzymskiego Instytutu Patrystycznego "Augustinianum"[31].
O Starym Testamencie
po 391 Kazanie 20 Do Psalmu 51,12: Stwórz we mnie, o Boże, serce czyste, przekład z łaciny i oprac. Elżbieta Kolbus, "Vox Patrum", 32/33 (1997), s. 467-474.
O Nowym Testamencie
417-418 (tuż po Bożym Narodzeniu) Kazanie 51 Genealogia Chrystusa (De consonantia evangelistarum Matthaei et Lucae in Generationibus Domini; PL 38, 332-354, "Revue Benedictine" 91 (1981), 23-45, wydał P.P. Verbaken.
? Kazanie 162 O słowach Apostoła (1 Kor 6,9-20): "wszelki grzech popełniony przez człowieka jest na zewnątrz ciała; kto zaś grzeszy rozpustą, przeciwko własnemu ciału grzeszy". (De verbis apostoli /1 cor 6, 9-20/: "omne peccatum quodcumque fecerit homo,extra corpus est; qui autem fornicatur, in orpus proprium peccat" /fragmentum/; PL 38, 885-889; Nuova Biblioteca Agostiniana (NBA) XXXI/2).
Święta i okresy liturgiczne
410-415 Kazania o Symbolu (Sermones in traditione symboli 212-214[32], in reditione symboli 215), wydanie łacińsko-polskie, w: Symbol Apostolski w nauczaniu Ojców. L. Gładyszewski (przekład). Kraków: WAM, 2010, s. 68-117, seria: ŹMT 53. ISBN 978-83-7505-298-5.
Różne tematy
Kazanie: O zniszczeniu miasta Rzymu, tłum i oprac. z j. angielskiego Kazimierz Obrycki, "Warszawskie Studia Teologiczne" 12/1 (1999), s. 157-170.
Chronologia listów według tabeli chronologicznej na stronie internetowej o Augustynie rzymskiego Instytutu Patrystycznego "Augustinianum"[33].
400 r. Odpowiedzi na zapytania Januariusza – listy 54-55 (Ad inquisitionem Ianuarii – epistulae 54-55) PL 33,199-223; CSEL 34.2. W listach Augustyn podaje m.in. jedną z definicji swojego rozumienia sakramentu[34].
Trzy listy do Bonifacego, biskupa Cataquas w Numidii:
ok. 408 r. List do Bonifacjusza 98 (Ad Bonifatium); istotny list dla poznania augustyńskiej teologii sakramentów, szczególnie chrztu[35].
Początek 417 r. List do Bonifacjusza 185 (Ad Bonifatium; w zbiorze listów wydanych przez J. Divjaka Epistula 17); przekład i oprac.: Jacek Pudliszewski. "Vox Patrum" 40/41 (2001), s. 515-517.
417 r. List do Bonifacjusza 189 (Ad Bonifatium), przekład: Jan M. Krzemiński, w: Antologia listu starochrześcijańskiego. Leokadia Małunowiczówna (red.). Lublin: TN KUL, 1978, s. 136-142. (pol. • łac.). Augustyn pisze w nim, m.in. o tym, że służba w wojsku nie jest zakazana przez Boga, nie jest tak, że „Bogu nie może się podobać człowiek, który pełni służbę wojskową”. Biskup podał w liście szereg przykładów z Pisma Świętego: Dawid, Setnik; Korneliusz. Żołnierze przychodzili do Jana Chrzciciela. On zaś „nie zakazał służyć w wojsku, nakazał tylko, by poprzestawali na swoim żołdzie” (189,4; por. Łk 4,14).
Ok. 417 r. list 186 (191) O łasce Bożej przeciw herezji pelagiańskiej (Alypius et Augustinus Paulino episcopo, Epistola 186), tłum i oprac. Anna Strzelecka, "Poznańskie Studia Teologiczne", 9 (2000), s. 53-74.
Lato/jesień 418 r. List 190 (195) do Optata z Milewy O duszy ludzkiej i jej pochodzeniu; tł. i oprac. K. Obrycki, "Roczniki Teologiczne Warszawsko-Praskie" 3 (2003), s. 161-190.
Wybrane listy o charakterze kierownictwa duchowego[36]: Listy 208 (Do Felicji); 218 (do Palatyna); 243 (do Letusa); 247 (do Romulusa); 248 (do Sebastiana); 249 (do Restytuta); 250 (do Auksyliusza; 258 (do Marcjana); 259 (do Korneliusza); 262 (do Ekdycji); 263 (do Sapidy) w: Antologia listu starochrześcijańskiego. Jan M. Krzemiński (przekład); Leokadia Małunowiczówna (red.). Lublin: TN KUL, 1978, s. 143-198. (pol. • łac.)
Klasyfikacja chronologiczna dzieł
Stale podejmowane są próby ustalenia chronologii dzieł Augustyna. Sam Augustyn dokonał tego w jednym z ostatnich swoich dzieł pt. Sprostowania[37].
Badania nad chronologią
Klasyczną pozycją jest przedwojenne kompleksowe opracowanie dominikanina, profesora rzymskiego Angelicum, omawiające dzieła zgodnie z porządkiem Sprostowań i poszerzone o dzieła nie ujęte przez Augustyna:
Seraphinus M. Zarb, O.P.: Chronologia operum S. Augustini secundum ordinem Retractationum digesta : cum appendice de operibus in Retractationibus non recensitis. Rzym: Pontificium Institutum "Angelicum", 1934, s. 90.
Chronologię przedstawia również monumentalne dzieło niemieckiego uczonego:
Schanz, Geschichte der Romischen Litteratur, t. 3, (wyd 3e, 1922 r. ), t. 4.2, (1920);
A także:
E. Portalié: Augustin (Saint). 1. Vie, oeuvre et doctrine. W: Dictionnaire de théologie catholique (DTC). Wyd. 3. T. 1/2. Paryż: 1923, s. kol. 2311-2314.
Patrologia Latina t. 40, 396, nota a.
Nowsze prace z dziedziny chronologii:
Artykuł w czasopiśmie Augustinus wydawanym przez hiszpańskich Augustianów (Orden de Agustinos Recoletos): José Anoz. Cronología de la producción agustiniana. „Augustinus”. 45 (2000). s. 229-312.[38]
A.-M. La Bonnardière, Recherches de chronologie augustinienne, Paris 1965
P.-M. Hombert: Nouvelles recherches de chronologie augustiniennes. Paryż: Institut d'...
Klaryssas