Przemoc fizyczna wobec dzieci.pdf

(389 KB) Pobierz
S
ZYMON
W
ÓJCIK
Fundacja Dzieci Niczyje
Przemoc
fi
zyczna wobec dzieci
Celem niniejszego artykułu jest przeglądowe przedstawienie złożonego problemu społecznego, jakim
jest przemoc
fi
zyczna wobec dzieci. Poruszono w nim problemy definicyjne, aspekty prawne, jak rów-
nież różne podejścia do oszacowania skali problemu. W artykule można znaleźć odwołania do więk-
szości znaczących badań ilościowych na temat przemocy
fi
zycznej, jakie przeprowadzano w Polsce
w ostatniej dekadzie. W oparciu o literaturę problemu rozważane są czynniki, jakie mogą wpływać na
powstawanie przemocy oraz negatywne konsekwencje, jakie niesie ona ze sobą dla dzieci.
1. Definicje i charakterystyka problemu
pecjaliści zajmujący się problemem krzyw-
dzenia dzieci wyróżniają zazwyczaj czte-
ry rodzaje przemocy, które dotykają
najmłodszych: przemoc
fi
zyczną, przemoc
psychiczną (inaczej emocjonalną, werbalną),
wykorzystanie seksualne oraz zaniedbywa-
nie (będące formą krzywdzenia przez zanie-
chanie).
Choć spośród tych czterech typów krzyw-
dzenia, przemoc
fi
zyczna wydaje się najła-
twiejsza do zdefiniowania, to podobnie jak
w przypadku pozostałych form, stworzenie
ścisłej
i jednoznacznej definicji nastręcza
wielu trudności. Często przytaczana jest de-
fi
nicja
Światowej
Organizacji Zdrowia stwo-
rzona podczas konsultacji na temat prewen-
cji krzywdzenia dzieci w Genewie w roku
1999:
Przemoc
fi
zyczna wobec dziecka to taka prze-
moc, w wyniku której dziecko doznaje faktycznej
fi
-
zycznej krzywdy lub jest nią potencjalnie zagrożo-
ne. Krzywda ta następuje w wyniku działania bądź
zaniechania działania ze strony rodzica lub innej
osoby odpowiedzialnej za dziecko, lub której dziecko
ufa bądź która ma nad nim władzę. Przemoc
fi
zycz-
S
na wobec dziecka może być czynnością powtarzalną
lub jednorazową
(WHO 1999, s. 15, tł. własne).
Podobną, choć nieco odmienną defini-
cję przyjęto na potrzeby globalnego badania
przemocy wobec dzieci przeprowadzonego
w latach 2003–2006 na zlecenie Sekretarza
Generalnego ONZ:
Przemoc
fi
zyczna to celowe użycie siły
fi
zycz-
nej przeciwko dziecku, które powoduje lub z dużym
prawdopodobieństwem może spowodować szkodę
dla zdrowia dziecka, zagrożenie dla jego
życia,
roz-
woju i godności. Dzieci z całego
świata
doświad-
czają bicia, kopania, szarpania, gryzienia, opa-
rzania, duszenia i trucia ze strony członków swo-
ich rodzin. W skrajnych przypadkach przemoc ta
może skutkować
śmiercią
dziecka, kalectwem lub
poważnymi urazami ciała. W innych przypadkach
może nie być widocznych uszkodzeń ciała. W każ-
dym jednak przypadku przemoc
fi
zyczna ma nega-
tywny wpływ na zdrowie psychiczne dziecka i jego
rozwój
(Pinheiro 2006, s. 52, tł. własne).
W obu definicjach centralne miejsce zaj-
muje pojęcie krzywdy dziecka wyrażone an-
gielskim terminem
harm,
który Wielki Słownik
Angielsko–Polski PWN–Oxford tłumaczy jako
Dziecko krzywdzone
•
nr 2 (39) 2012
7
S
ZYMON
W
ÓJCIK
• PRZEMOC FIZYCZNA WOBEC DZIECI
„uszkodzenie ciała, szkodę, krzywdę”. Opiera-
jąc się na cytowanych definicjach, można zwró-
cić uwagę na następujące aspekty zjawiska:
1. Przemoc jest działaniem intencjonalnym
(celowym), mówimy o niej w sytuacji,
gdy szkoda nie powstała w sposób przy-
padkowy. Nie oznacza to,
że
celem rodzi-
ca czy innego sprawcy musi być skrzyw-
dzenie dziecka, często traktuje on prze-
moc instrumentalnie, jako
środek
do
osiągnięcia zamierzonego celu (np. wy-
chowawczego).
2. O przemocy
fi
zycznej mówimy nie tyl-
ko wtedy, gdy dziecko dozna faktycznego
uszkodzenia ciała, lecz także wtedy, gdy
istnieje duże ryzyko,
że
dane działanie mo-
głoby je spowodować. Druga z przytoczo-
nych definicji mówi wprost,
że
o przemocy
możemy mówić także wtedy, gdy nie ma
widocznych oznak uszkodzenia ciała.
3. Definicje przemocy kładą nacisk na to,
że
problem dotyczy przede wszystkim re-
lacji dziecka z rodzicami bądź osobami,
które są za nie odpowiedzialne lub mają
nad nimi władzę. Najczęściej dotyczy to
rodziców, opiekunów lub nauczycieli.
4. Niektóre definicje (jak np. definicja ONZ)
podają katalog zachowań, które z całą
pewnością znajdują się w kategorii prze-
mocy
fi
zycznej: należą do nich bicie rę-
kami i przedmiotami, kopanie, szarpanie
i inne. Przemoc wobec dzieci może jednak
przyjmować tak różne formy,
że
katalog
musi z natury rzeczy pozostać otwarty.
Dyskusje, które pojawiają się przy defi-
niowaniu przemocy
fi
zycznej wobec dzie-
ci, koncentrują się przede wszystkim wokół
zagadnienia, jak rozgraniczyć krzywdzenie
dziecka od dyscyplinowania go przez rodzi-
ców (Kolko 2002, s. 22). Innymi słowy można
zastanawiać się, czy wszystkie formy
fi
zycz-
nego karania dzieci należy zaliczyć do kate-
gorii przemocy
fi
zycznej. Niektórzy badacze
rozróżniają te zjawiska, posługując się kry-
terium intencjonalności (jaki jest zamiar ro-
dzica), inni biorą pod uwagę realne ryzyko
uszkodzenia ciała przy wymierzaniu kary
(por. Halemba, Izdebska 2009, s. 6–8). Nieza-
leżnie od tego, wielu badaczy, decydentów
i aktywistów uznaje stosowanie kar
fi
zycz-
nych za tożsame ze stosowaniem przemocy
fi
zycznej wobec dzieci (por. Lewandowska,
Rożen 2011, s. 128). Argumentem są tu szkod-
liwe skutki kar cielesnych wykraczające dale-
ko poza kwestie uszkodzenia ciała oraz na-
ruszanie podstawowych praw dziecka (Rada
Europy 2005, s. 20–22). W tym artykule, idąc
za większością badaczy zagadnienia, a tak-
że
za organizacjami (takimi jak WHO czy
UNICEF), traktujemy kary cielesne jako prze-
jaw przemocy
fi
zycznej wobec dzieci.
2. Prawne aspekty problemu
Dla definiowania
fi
zycznej przemocy
wobec dzieci nie bez znaczenia jest to, w jaki
sposób do tego problemu odnosi się prawo-
dawstwo danego kraju. Nie zostanie w tym
miejscu przedstawiony wyczerpujący prze-
gląd aspektów prawnych, ponieważ zagad-
nieniom tym poświęcony jest w tym nume-
rze Dziecka Krzywdzonego odrębny artykuł.
Przedstawione zostaną natomiast najważ-
niejsze akty prawne, które regulują określo-
ne zachowania wobec dzieci, a także poru-
szona zostanie kwestia istotnej nowelizacji
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2010
roku, dzięki której Polska dołączyła do grona
krajów, w których obowiązuje prawny zakaz
stosowania kar
fi
zycznych wobec dzieci.
Najszersze ramy prawnej ochrony dzie-
ci wyznacza międzynarodowa Konwencja
o prawach dziecka przyjęta przez Zgroma-
dzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych i ra-
tyfikowana obecnie w niemal wszystkich kra-
jach
świata.
Artykuł 19 konwencji mówi,
że
8
Dziecko krzywdzone
•
nr 2 (39) 2012
S
ZYMON
W
ÓJCIK
• PRZEMOC FIZYCZNA WOBEC DZIECI
„Państwa–Strony będą podejmowały wszel-
kie właściwe kroki (…) dla ochrony dziecka
przed wszelkimi formami przemocy
fi
zycznej
bądź psychicznej, krzywdy lub zaniedbania
bądź złego traktowania lub wyzysku (...) dzie-
ci pozostających pod opieką rodziców, opie-
kunów prawnych lub innej osoby sprawują-
cej opiekę nad dzieckiem”. Polska ratyfiko-
wała Konwencję w roku 1991 (Dz.U. z 1991 r.
Nr 120, poz. 526), jednak strona polska doda-
ła
na końcu dwie dodatkowe deklaracje, z któ-
rych pierwsza stwierdza,
że
prawa dziecka za-
warte w konwencji należy wykonywać „z po-
szanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie
z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczą-
cymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodzi-
ną”, co w pewnym sensie osłabia kategoryczny
wydźwięk zapisów samej konwencji.
Jeśli chodzi o polskie prawodawstwo,
w Konstytucji RP (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz.
483) znajdziemy z zapis zakazujący stosowa-
nia kar cielesnych wobec wszystkich obywateli
(art. 40), a więc także — a może przede wszyst-
kim — wobec dzieci. Zapis ten nie był jednak
jednoznacznie interpretowany przez kon-
stytucjonalistów (por. Ciepły 2009). W wielu
drastycznych sytuacjach stosowania przemo-
cy wobec dzieci znajdują zastosowanie prze-
pisy Kodeksu karnego (Dz.U. z 1997 r. Nr 88,
poz. 553) w szczególności art. 157 (naruszenie
czynności narządu ciała i rozstrój zdrowia),
art. 207 (fizyczne i psychiczne znęcanie się nad
osobą najbliższą lub małoletnim) oraz art. 217
(naruszenie nietykalności
fi
zycznej). Z drugiej
strony, w polskiej doktrynie istniała instytucja
kontratypu karcenia małoletnich, w myśl któ-
rej wychowawczy charakter kar
fi
zycznych był
okolicznością wyłączającą (Trocha 2011).
W 2010 r. polskie prawo jednoznacznie od-
niosło się do problemu przemocy wobec dzieci,
w szczególności do stosowania kar
fi
zycznych.
Po długiej dyskusji do polskiego prawa wpro-
wadzono regulacje, które
expressis verbis
zaka-
zują stosowania kar cielesnych. Do Kodeksu ro-
dzinnego i opiekuńczego (Dz U. z 1964 r. Nr 9,
poz. 59) wprowadzono artykuł 96
1
, głoszący,
iż „osobom wykonującym władzę rodzicielską
oraz sprawującym opiekę lub pieczę nad mało-
letnim zakazuje się stosowania kar cielesnych”.
Niezależnie od prawnych konsekwencji wpro-
wadzenia tego zapisu (który np. ogranicza sto-
sowanie wspomnianego wyżej kontratypu
w prawie karnym), może on mieć także skut-
ki społeczne. Penalizacja danego zachowania
może mieć wpływ na system aksjo–normatyw-
ny społeczeństwa i na zmianę
świadomości
spo-
łecznej,
na co wskazują niektóre badania empi-
ryczne prowadzone w krajach, gdzie wprowa-
dzano takie uregulowania (Durrant 2003).
Należy także zaznaczyć,
że
Polska, wpro-
wadzając wspomniane wyżej zapisy, dołączy-
ła
w ten sposób do całej grupy europejskich
państw, które włączyły do swoich systemów
prawnych analogiczne zakazy. Pierwsza była
Szwecja, która wprowadziła je już w 1979
roku, a za jej przykładem poszły inne pań-
stwa skandynawskie. Spośród państw post-
socjalistycznych pierwsza wprowadziła takie
uregulowania
Łotwa
(1998), a obecnie istnie-
ją one także m.in. w Niemczech, Austrii, na
Węgrzech, Ukrainie, w Rumunii i Bułgarii
(Konarska–Wrzosek 2009). Obecnie, jak po-
daje międzynarodowe stowarzyszenie Glo-
bal Initiative to End All Corporal Punishment
of Children, prawo takie istnieje w 22 pań-
stwach europejskich (GIEACPC 2011).
3. Skala zjawiska
Oszacowanie skali zjawiska przemocy
fi
-
zycznej wobec dzieci nie jest
łatwym
zada-
niem. Poza problemami definicyjnymi, o któ-
rych już wspomniano, dochodzą tu ograni-
czenia związane z potencjalnymi
źródłami
danych, które mogą posłużyć do takiej diag-
nozy. Przypadki przemocy często bowiem
zostają nieujawnione. Część sprawców, a tak-
Dziecko krzywdzone
•
nr 2 (39) 2012
9
S
ZYMON
W
ÓJCIK
• PRZEMOC FIZYCZNA WOBEC DZIECI
że
część ofiar, zapewne nigdy się do niej nie
przyzna. Nie wszystkie przypadki są także
zgłaszane policji czy służbom społecznym.
Także lekarze udzielający pomocy pokrzyw-
dzonym dzieciom nie zawsze rozpoznają
maltretowanie i rejestrują je w statystykach.
Jeśli jednak mimo wszystko chcemy oszaco-
wać skalę stosowania przemocy, mamy do
dyspozycji wiele uzupełniających się
źródeł.
Po pierwsze, istnieją oficjalne statysty-
ki policyjne dotyczące przemocy w rodzi-
nie, jak również statystyki medyczne no-
tujące przypadki tzw. Zespołu Dziecka
Maltretowanego. Po drugie, dysponujemy
wynikami badań społecznych, w których
socjologowie próbują diagnozować prob-
lem przemocy wobec dzieci z różnych per-
spektyw.
3.1. Statystyki policyjne i medyczne
Najbardziej adekwatnymi do omawia-
nego problemu statystykami policyjnymi
są dane dotyczące interwencji policyjnych
w ramach procedury tzw. Niebieskie Kar-
ty. Jest to wprowadzony w 1998 roku zinte-
growany system pomocy i monitoringu ro-
dzin, w których zgłoszono przypadki prze-
mocy (Sasal 2007). Interweniujący policjanci
są zobowiązani zapisywać m.in. wiek ofiar,
co daje nam możliwość prześledzenia, ile
z tych przypadków dotyczy dzieci i mło-
dzieży (wykres 1). Warto przy tym podkre-
ślić, że
— odmiennie niż w przypadku zgło-
szeń przestępstw — nie ma możliwości wy-
cofania przypadku ze statystyk (nawet na
wniosek ofiary).
Wykres 1.
Liczba ofiar przemocy domowej wg procedury „Niebieskie Karty” (w tys.).
180
160
140
120
100
80
60
13,5 15,5
40
23,9 27,8
20
0
1999
2000
14,9
26,3
16
30,1
17,1
32,5
17,5
35,1
17,8
37,2
18,3
38,2
15
31
15,4
31,7
13,8
27,5
13,3 10,7
26,8 21,4
59,5
73,3
72,6
87,7
81,5
101,8
97,6
101,3
92,6
84,7
91,5
81,4
94,8
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
dorośli
2009
2010
2011
dzieci do lat 13
małoletni od 13 do 18 lat
Źródło:
opracowanie własne na podst. statystyk Komendy Głównej Policji,
http://www.statystyka.policja.pl/portal/st/944/50863/
Przemoc_w_rodzinie.html
10
Dziecko krzywdzone
•
nr 2 (39) 2012
S
ZYMON
W
ÓJCIK
• PRZEMOC FIZYCZNA WOBEC DZIECI
W 2011 roku ofiarami przemocy pad-
ło
ponad 20 tysięcy dzieci do lat 13 i 10 ty-
sięcy nastolatków w wieku 13–18 lat. Było
to odpowiednio ok. 0,5% wszystkich dzieci
do lat 13 i ok. 0,7% wszystkich polskich na-
stolatków w wieku 13–18 lat. Osoby poniżej
18. roku
życia
stanowiły ok. 28% ofiar prze-
mocy domowej, przy czym odsetek ten usta-
wicznie się zmniejsza (w 1999 roku wynosił
38%). Ogólnie można też zauważyć,
że
ska-
la przemocy domowej wobec dzieci notowa-
na w Niebieskich Kartach wzrastała w latach
1999–2006 natomiast od roku 2007 rokrocz-
nie maleje. W roku 2011 w liczbach bez-
względnych osiągnęła najniższy poziom od
początku stosowania tej procedury. Trudno
jednoznacznie stwierdzić, czy wiąże się to
z realnym spadkiem poziomu przemocy czy
z innymi czynnikami. Dane te dają jednak
podstawę do ostrożnego optymizmu.
Statystyki medyczne rejestrują jedynie
nieliczne, skrajne przypadki pokrzywdzo-
nych dzieci, u których lekarze zdiagnozowa-
li i rozpoznali syndrom dziecka krzywdzo-
nego, a więc zespół obrażeń powstałych na
skutek użycia przemocy
fi
zycznej. W latach
90. rocznie rejestrowano w Polsce około 200
przypadków hospitalizacji dzieci z rozpozna-
niem zespołu dziecka krzywdzonego (Szy-
mańczak 2000, s. 13). Analiza przeprowadzo-
na w dwóch dużych
łódzkich
szpitalach wy-
kazała,
że
w latach 2000–2005 zarejestrowano
42 takie przypadki. Liczby te z całą pewnoś-
cią nie oddają realnej skali hospitalizacji dzie-
ci w związku z urazami powstałymi na sku-
tek przemocy, ponieważ lekarze często nie
stawiają prawidłowej diagnozy uwzględnia-
jącej genezę powstałych obrażeń. Przypadki
takie rejestrowane są głównie, gdy drugi ro-
dzic (zazwyczaj matka) lub dziadkowie opisze
lekarzowi okoliczności zdarzenia. W nielicz-
nych przypadkach lekarzowi udaje się zakla-
syfikować przypadek jako wynik maltreto-
wania, mimo prób sfałszowania wywiadu
medycznego ze strony rodziców (Skotnicka–
Klonowicz, Kaczmarek, Przewratil 2008).
3.2. Stosowanie przemocy wobec własnych dzieci
Kolejnym
źródłem
danych na temat prze-
mocy wobec dzieci są badania sondażowe,
w których rodzice odpowiadają na pytania
na temat praktyk wobec własnych dzieci.
Przy analizie wyników wszystkich tego typu
badań należy pamiętać,
że
są one z natury
rzeczy obciążone potencjalnym błędem me-
todologicznym. Duża część rodziców, którzy
są
świadomi
społecznej naganności swoich
zachowań lub wstydzą się swoich czynów
może nie przyznawać się w badaniach an-
kietowych do stosowania przemocy, wyniki
tych badań mogą więc być zaniżone w sto-
sunku do rzeczywistości.
Najdłuższe cykliczne badania tego za-
gadnienia prowadzi Centrum Badania Opi-
nii Społecznej, które od roku 1994 zada-
je w swoim sondażu dotyczącym przemo-
cy domowej pytanie o to, „kiedy ostatni raz
Pana(i) dziecko dostało
«porządne
lanie»”,
rodzicom dzieci poniżej 19. roku
życia
(wy-
kres 2). Ostatnie takie badanie przeprowa-
dzono w roku 2009. Na przestrzeni tych
15 lat widać wyraźnie,
że
powiększa się od-
setek rodziców deklarujących,
że
nigdy nie
zbili swego dziecka. Podczas, gdy na począt-
ku lat 90. była to mniej niż połowa, w 2009
roku jest to niemal 70%. Analogicznie spada
odsetek rodziców przyznających się do bicia
dzieci. Poza wskazaniem tego trendu, trud-
no jednak szacować skalę zjawiska na pod-
stawie wyników CBOS, wobec wybitnie su-
biektywnego charakteru pytania (respon-
dent sam definiuje „porządne lanie”).
Dziecko krzywdzone
•
nr 2 (39) 2012
11

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin