Ochrona prawa małoletnich - kierunki przemian prawa i postępowania karnego, zagadnienia wybrane.pdf

(307 KB) Pobierz

USTYNA

ODLEWSKA

, O

LGA

ROCHA

Fundacja Dzieci Niczyje

Ochrona prawna małoletnich

– kierunki przemian prawa i postępowania

karnego, zagadnienia wybrane

Niniejszy artykuł jest próbą podsumowania wybranych zmian w prawie i praktyce jego stosowania,

które w ostatnich latach ustanowiły poziom karnoprawnej ochrony małoletniego. Autorki przedsta-

wiają niektóre osiągnięcia (oraz niedociągnięcia) regulacji polskich, a także regulacji o charakterze

międzynarodowym i europejskim w tym zakresie.

1. Wstęp

rtykuł niniejszy jest pierwszą,

podjętą przez autorki, próbą syn-

tezy wiedzy o przemianach pra-

wa i postępowania karnego w kontek-

ście

ochrony dziecka w ostatnich latach.

W swojej pracy zawodowej autorki obser-

wują te przemiany, jako

że

nowe regula-

cje szybko stają się narzędziem ich pracy,

służącym ochronie dziecka w ramach pra-

wa karnego.

Co się zmieniło? Czy zmieniło się na lep-

sze? Czego jeszcze brakuje, by ochrona dziecka

była bardziej skuteczna? Oczywiście niniejszy

artykuł nie odpowie na wszystkie z tych py-

tań. Przegląd ten jest subiektywny i nie obej-

muje wszystkich zmian, które przyczyniły się

do ustalenia poziomu karnoprawnej ochrony

dziecka. Jednak w zamierzeniu ma przybliżyć

nieco do odpowiedzi na pytania o kierunek

i tendencje zmian w tym zakresie.

2. Wybrane aspekty międzynarodowe prawnokarnej ochrony dziecka

Nie sposób rozważań o ochronie ma-

łoletniego

na przestrzeni lat nie rozpocząć

od kamienia milowego, tj. Konwencji o pra-

wach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie

Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopa-

da 1989 r., ratyﬁkowanej przez Polskę w roku

1990

. Konwencja odnosi się do praw dziecka.

„Dziecko” zaś to wg Konwencji człowiek po-

niżej 18 lat (chyba

że

zgodnie z prawem kra-

jowym uzyska wcześniej pełnoletność).

Konwencja nałożyła na państwa–strony

ogólny, ale wiele znaczący, obowiązek najlep-

szego zabezpieczenia interesów dziecka we

wszystkich działaniach dotyczących dzie-

ci (art. 3 ust. 1 Konwencji). Może przejawiać

się to w bardzo różny sposób, w tym przez

Ratyﬁ kowana ustawą z dnia 21 września 1990 r. o ratyﬁ kacji Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgro-

madzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz.U.1991.16.71.

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

133

USTYNA

ODLEWSKA

, O

LGA

ROCHA

• OCHRONA PRAWNA MAŁOLETNICH – KIERUNKI PRZEMIAN PRAWA...

ochronę dziecka przed przemocą. Konwen-

cja odnosi się do tej ochrony wprost w art. 19,

stanowiąc, iż państwa–strony Konwencji

będą podejmowały wszelkie kroki dla ochro-

ny dziecka przed wszelkimi formami prze-

mocy

ﬁ

zycznej bądź psychicznej, krzywdy

lub nadużyć, zaniedbania bądź niedbałego

traktowania lub wyzysku, a w tym wykorzy-

stywania w celach seksualnych.

Konkretyzacja tego obowiązku ochrony

nastąpiła już w wielu aktach europejskich

i międzynarodowych — zarówno na grun-

cie prawa materialnego (wprowadzania no-

wych czynów zabronionych związanych

z krzywdzeniem małoletnich), jak i proce-

sowego — poprzez wprowadzanie

środków

ochrony tego małoletniego w toczącym się

postępowaniu karnym.

Jednym z ważniejszych aktów wprowa-

dzających uprawnienia procesowe dla po-

krzywdzonych (nie tylko małoletnich) jest

decyzja ramowa z dnia 15 marca 2001 r.

w sprawie pozycji oﬁar w postępowaniu

karnym (2001/220/WSiSW — dalej jako: „de-

cyzja”)

. Wprowadzono nią m.in. obowią-

zek zapewnienia odpowiedniego poziomu

ochrony oﬁarom, np. przez przyjęcie

środ-

ków ochrony prywatności oﬁar oraz

środ-

ków zapewniających uniknięcie kontaktu

oﬁar z przestępcami w pomieszczeniach są-

dowych (art. 8 decyzji). W decyzji podkreśla

się także,

że

w przypadku, gdy istnieje po-

trzeba ochrony oﬁar przed skutkami dostar-

czania dowodów na sali rozpraw, należy za-

pewnić oﬁarom możliwość składania zeznań

w sposób umożliwiający osiągnięcie tego

celu. W piśmiennictwie podkreśla się jed-

nak,

że

zapisy decyzji zostawiają dość sze-

roki margines uznania ustawodawcom kra-

jowym, co może niekorzystnie wpłynąć na

poziom ochrony pokrzywdzonego (Mierz-

wińska–Lorencka 2012).

Bardziej konkretną ochronę zapewnia już

późniejsza Konwencja Rady Europy o ochro-

nie dzieci przed seksualnym wykorzystywa-

niem i niegodziwym traktowaniem w celach

seksualnych z dnia 25 października 2007 r.

(dalej jako: „Konwencja z Lanzarote”). Jest to

akt zawierający przepisy zarówno chroniące

dziecko materialnoprawnie, jak i procesowo.

Konwencji tej Polska nadal nie ratyﬁkowała.

Zawiera ona zaś dość istotne gwarancje

dla dzieci w zakresie ochrony przed prze-

mocą seksualną. Przede wszystkim Konwen-

cja z Lanzarote wprowadza wymogi doty-

czące prawa karnego materialnego w zakre-

sie m.in. prostytucji, pornograﬁi dziecięcej

oraz udziału w tzw. przedstawieniach por-

nograﬁcznych. Wyznacza przy tym general-

nie wiek ochrony przed tego typu zachowa-

niami na 18 lat. Jednocześnie, odnosi się do

środków

procesowych stosowanych w spra-

wach o przestępstwa seksualne na szkodę

dzieci. W art. 30 Konwencji z Lanzarote zna-

leźć można np. zasadę, która powinna rządzić

tego typu postępowaniami (prowadzenie ich

w najlepszym interesie dziecka i z poszano-

waniem jego praw, w sposób niewzmagają-

cy traumy, której doświadczyło dziecko). Ko-

nieczne jest także zapewnienie, by postępo-

wanie karne o ww. sprawy były traktowane

priorytetowo i prowadzone bez nieuzasad-

nionej zwłoki

Jednocześnie, co oczywiste,

środki

te nie

mogą naruszać prawa oskarżonego do obro-

ny. Starcie tych dwóch dóbr, którym nale-

ży

zapewnić ochronę — tj. prawa dziecka

do ochrony w toku postępowania karne-

go (i ogólniejszego prawa do ochrony przed

wszelkimi formami krzywdzenia) oraz pra-

Dz. Urz. WE z dnia 22 marca 2001 r., L 82/1, s. 72.

Oprócz ww. konwencji, wspomnieć należy też o takich aktach, które nie powstały wyłącznie w celu ochrony praw

dzieci, ale są z tym celem mocno związane. Są nimi m.in. Konwencja Rady Europy w sprawie działań przeciwko

handlowi ludźmi, sporządzona w Warszawie dnia 16 maja 2005 r. (ratyﬁ kowana przez RP w 2008 r.), czy też Kon-

wencja Rady Europy o cyberprzestępczości, otwarta do podpisu dnia 23 listopada 2001 roku w Budapeszcie (nad

której ratyﬁ kacją przez RP trwają obecnie prace).

134

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

USTYNA

ODLEWSKA

, O

LGA

ROCHA

• OCHRONA PRAWNA MAŁOLETNICH – KIERUNKI PRZEMIAN PRAWA...

wa do obrony i uczciwego procesu — prze-

jawiać się będzie także w dalej omawianych

aktach prawnych oraz w polskim i europej-

skim orzecznictwie.

Potrzebę szerokiej ochrony małoletnie-

go w postępowaniach go dotyczących prze-

widują także wytyczne Komitetu Ministrów

Rady Europy z dnia 17 listopada 2010 r.

w sprawie wymiaru sprawiedliwości przyja-

znego dzieciom

. Oczywiście wytyczne nie

stanowią narzędzia wiążącego, ale pokazu-

ją pewne trendy, które być może będą roz-

wĳane także w aktach obligujących państwa

do konkretnych działań. Wytyczne w czę-

ści

IV („Wymiar sprawiedliwości przyjazny

dzieciom przed, w toku oraz po zakończeniu

postępowania sądowego”) wskazują m.in.

na potrzebę prowadzenia przesłuchań ma-

łoletnich

przez osoby do tego przygotowa-

ne (pkt 64) oraz ograniczenie liczby przesłu-

chań małoletnich do niezbędnego minimum

(pkt 67). Podkreślono w nich także koniecz-

ność utrwalania przebiegu tej czynności

w formie audiowizualnej (pkt 59 i 65). Wy-

tyczne wskazują także na potrzebę zorgani-

zowania dzieciom przyjaznych warunków

przesłuchania (pkt 62 i 74) oraz ograniczanie

bezpośredniego kontaktu pokrzywdzonego

dziecka ze sprawcą przestępstwa, natomiast

samo składanie zeznań przez dziecko po-

winno być możliwe bez obecności domnie-

manego sprawcy (pkt 68 i 69).

Istotny krok w kierunku ochrony dziecka

przed przestępstwami związanymi z wy-

korzystywaniem seksualnym poczyniono

w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego

i Rady 2011/92/UE z dnia 13 grudnia 2011 r.

w sprawie zwalczania niegodziwego trakto-

wania w celach seksualnych i wykorzysty-

wania seksualnego dzieci oraz pornogra-

ﬁ

i dziecięcej, zastępującej decyzję ramową

Rady 2004/68/WSiSW

Dyrektywa ta nakłada na ustawodaw-

cę krajowego wiele obowiązków w zakre-

sie prawa karnego materialnego. Obowiązki

dotyczą penalizacji czynności seksualnych

z udziałem dzieci, pornograﬁi dziecięcej oraz

prostytucji dziecięcej (w tym podejmowania

czynności seksualnych związanym z korzy-

staniem z prostytucji dziecięcej, z udziałem

dzieci do lat 18 — art. 4 ust. 7 dyrektywy).

Jest też istotnym osiągnięciem, jeśli chodzi

o konkretyzację uprawnień procesowych

dziecka pokrzywdzonego wykorzystywa-

niem seksualnym. Zapewnia mu się m.in.

przesłuchanie bez nieuzasadnionej zwłoki,

prowadzone — w razie potrzeby — w po-

mieszczeniach specjalnie zaprojektowa-

nych lub przystosowanych do tego celu, pro-

wadzone przez specjalistów, odpowiednio

przeszkolonych do tego celu lub z ich udzia-

łem

(art. 20 ust. 3 dyrektywy). Oczywiście,

jak już wcześniej zaznaczono, zapewnienie

tej ochrony musi odbywać się bez uszczerb-

ku dla prawa oskarżonego do obrony.

Dyrektywa zapewnia także pokrzyw-

dzonym dzieciom dostęp do doradztwa

prawnego i zastępstwa prawnego, w tym

także w celu dochodzenia odszkodowania.

Doradztwo to powinno być bezpłatne, jeżeli

pokrzywdzony nie posiada wystarczających

środków

ﬁ

nansowych (art. 20 ust. 2)

Poza wprowadzaniem nowych regulacji

prawa karnego oraz procesowego (dotyczą-

cych ochrony dziecka), należy zwrócić uwa-

gę na utrzymującą się (i pogłębiającą się) ten-

dencję do przyznawania dziecku podmio-

towości w sprawach go dotyczących (w tym

— w sprawach karnych). Ta podmiotowość

dotyczy głównie prawa do bycia poinformo-

wanym oraz prawa do wyrażania poglądów

w sprawach, które dziecka dotyczą.

Do tej podmiotowości nawiązuje już art. 12

Konwencji o prawach dziecka. Zgodnie z nim,

Treść wytycznych dostępna na stronie www.coe.int

Dziennik Urzędowy L 335 , 17/12/2011 P. 0001 – 0014.

Transpozycja przepisów dyrektywy do polskiego porządku prawnego będzie musiała nastąpić w terminie do dnia

18 grudnia 2013 r.

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

135

USTYNA

ODLEWSKA

, O

LGA

ROCHA

• OCHRONA PRAWNA MAŁOLETNICH – KIERUNKI PRZEMIAN PRAWA...

należy zapewnić małoletnim możliwość wy-

powiadania się w każdym postępowaniu są-

dowym i administracyjnym dotyczącym

dziecka, bezpośrednio lub za pośrednictwem

przedstawiciela bądź odpowiedniego organu

(art. 12 ust. 2 konwencji). Oczywiście przepis

ten stanowi pewne ograniczenia dla uwzględ-

nienia zdania dziecka, którymi są: wiek dzie-

cka oraz jego dojrzałość.

Tę myśl przewodnią wyczytać można

także z przywoływanych wcześniej wy-

tycznych Komitetu Ministrów Rady Europy

z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie wymia-

ru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom

Warto w tym miejscu podkreślić,

że

wytycz-

ne te były tworzone z uwzględnieniem zda-

nia samych dzieci (przeprowadzono bada-

nie ankietowe wśród 3,8 tys. dzieci z 25 kra-

jów Rady Europy, które miały bezpośredni

kontakt z wymiarem sprawiedliwości oraz

takich, które nigdy się z nim nie zetknęły —

Kilkelly 2010).

Warto zwrócić uwagę na dyskusję, któ-

ra wokół tematu prawa dziecka do zabie-

rania głosu we własnej sprawie odbywała

się w latach 2008–2011

. Efektem tej dysku-

sji było uchwalenie 19 grudnia 2011 r. przez

Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjedno-

czonych protokołu opcjonalnego do Kon-

wencji o prawach dziecka w sprawie mecha-

nizmu skarg na naruszenie praw dziecka.

Protokół przewiduje mechanizm wnosze-

nia skarg na naruszenie praw dziecka, któ-

ry będzie mógł być wykorzystany przez

samo dziecko, jak i przez osobę, która je re-

prezentuje. Skargi indywidualne będą mo-

gły być składane do Komitetu Praw Dzie-

cka, organu już teraz odpowiedzialnego za

monitorowanie wdrożenia przepisów kon-

wencji

. Protokół został otwarty do podpi-

su w dniu 28 lutego 2012 r. i najbliższe lata

pokażą, ile państw popiera tak ukształto-

wane rozwiązanie.

Omawiany protokół jest przejawem spo-

sobu myślenia o dziecku i jego prawach —

od przyznania mu pewnych uprawnień do

udzielenia mu konkretnych

środków,

zmie-

rzających do realizowania tych praw.

3. Wybrane orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

w sprawach dotyczących dzieci

Omawiając zmiany podejścia do praw-

nokarnej ochrony dziecka na gruncie euro-

pejskim czy międzynarodowym, nie spo-

sób pominąć orzecznictwa Europejskiego

Trybunału Praw Człowieka w tym zakre-

sie. Orzecznictwo to z pewnością nie idzie

w jednym

ściśle

ukształtowanym kierunku.

Jednak z całą pewnością pokazuje wagę fun-

damentalnego prawa oskarżonego do obro-

ny i konieczność uwzględnienia tego prawa

przy stosowaniu

środków

chroniących dzie-

cko w postępowaniu karnym.

W wyroku w sprawie S.N. przeciwko

Szwecji

Trybunał stwierdził,

że

przy oce-

nie kwestii, czy oskarżony miał w takim po-

stępowaniu zagwarantowane prawo do rze-

telnego procesu, musi być brane pod uwagę

prawo do ochrony

życia

prywatnego danego

pokrzywdzonego (Mierzwińska–Lorencka

2010). Sprawa dotyczyła wykorzystywania

seksualnego małoletniego M., który został

przesłuchany w obecności rodziców i przed-

stawicieli Rady Socjalnej, a czynność ta zosta-

ła

utrwalona na taśmie VHS. Obrońca oskar-

Treść wytycznych dostępna na stronie www.coe.int

Zob. szerzej: www.crin.org/law/CRC_complaints

Zob. szerzej: www.ohchr.org

Wyrok z 2 października 2002 r., skarga nr 34209/96, orzeczenie dostępne na stronie: www.echr.coe.int.

136

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

USTYNA

ODLEWSKA

, O

LGA

ROCHA

• OCHRONA PRAWNA MAŁOLETNICH – KIERUNKI PRZEMIAN PRAWA...

żonego

zażądał ponownego przesłuchania

małoletniego, ale nie brał w nim udziału (wy-

raził zgodę, by przeprowadzić przesłuchanie

pod jego nieobecność). Przesłuchanie zostało

nagrane na taśmę magnetofonową.

S.N. powołał się na fakt, iż nie miał moż-

liwości zadawania pytań małoletniemu. Try-

bunał uznał jednak,

że

postępowanie kar-

ne przeciwko skarżącemu S.N. nie może być

uznane za niesprawiedliwe, zarządzono bo-

wiem w postępowaniu ponowne przesłu-

chanie dziecka, zapewniona była możliwość

uczestnictwa obrońcy w tej czynności oraz

możliwość przedłożenia przez niego pytań

na piśmie.

Inaczej osądzono sprawę polską ze skar-

gi W.S., dotyczącej skazania za wykorzysty-

wanie seksualne małoletniego. W wyroku

z dnia 24 września 2007 r.

Trybunał uznał,

że

oskarżonemu należy stworzyć możli-

wość zakwestionowania zeznań

świadków

oskarżenia oraz zadawania im pytań. W tre-

ści

orzeczenia wielokrotnie powoływano

się na odmienność polskiej sprawy od spra-

wy ze skargi S.N. przeciwko Szwecji. Przede

wszystkim bowiem dziecko w sprawie pol-

skiej nie zostało w ogóle przesłuchane (zgod-

nie z opinią biegłego psychologa, wyklucza-

jącą możliwość przesłuchania dziecka), zaś

wyrok opierał się głównie na opinii biegłych,

powołanych w toku postępowania. Trybu-

nał podkreślił,

że

prawo do obrony byłoby

zagwarantowane, gdyby sąd, oskarżony oraz

jego obrońca mieli możliwość obserwowania

reakcji pokrzywdzonego podczas przesłu-

chania oraz możliwość kwestionowania jego

twierdzeń (co zapewniłoby np. nagranie

przesłuchania i późniejsze jego odtworze-

nie). Trybunał podniósł m.in.,

że

w sprawie

organy procesowe mogły przeprowadzić

przesłuchanie dziecka w obecności psycho-

loga z zadawaniem pytań przedłożonych

pisemnie przez obronę albo w pomieszcze-

niu umożliwiającym skarżącemu lub jego

obrońcy pośrednią obecność w czasie takie-

go przesłuchania, poprzez połączenie wi-

deo lub lustro fenickie.

W podobnym duchu utrzymane jest orze-

czenie Trybunału z 2008 r. w sprawie Dem-

ski przeciwko Polsce

. Sprawa ta dotyczyła

zgwałcenia 17–latki. Pokrzywdzona zosta-

ła

przesłuchana przez sąd w trybie art. 316

§ 3 kpk na etapie postępowania przygoto-

wawczego. Prokurator próbował zawiado-

mić skarżącego o przeprowadzeniu tej czyn-

ności procesowej, jednak nie przebywał on

w miejscu swego zamieszkania. Pokrzyw-

dzona nie została ponownie przesłuchana,

na rozprawie odczytano protokół z jej ze-

znaniami, jako

że

w tym czasie przebywała

w Niemczech, gdzie była poddawana terapii

psychologicznej.

Trybunał ustalił,

że

skarżący nie miał

możliwości zadawania pytań pokrzywdzo-

nej, której zeznania stanowił jedyny dowód

pierwotny w sprawie. Gdyby organy proce-

sowe poczyniły większy wysiłek w celu we-

zwania pokrzywdzonej na rozprawę, a ona

wykazałaby, iż jej uczestnictwo w postępo-

waniu mogłoby mieć negatywny wpływ na

stan zdrowia psychicznego, wówczas zarzut

naruszenia prawa skarżącego do obrony na-

leżałoby ocenić z innej perspektywy (Wą-

sek–Wiaderek 2008).

Prymat prawu do obrony przyznał Try-

bunał także w sprawie Laska przeciwko Pol-

sce

, dotyczącym już wprost art. 185a kpk

(o regulacjach karnoprocesowych — zob. ni-

żej).

W omawianej sprawie skarżący został

prawomocnie skazany za seksualne wyko-

rzystanie swojej małoletniej córki. Małolet-

nia była przesłuchiwana w postępowaniu

przygotowawczym w trybie art. 185a kpk,

jednak w czasie przesłuchania skarżący nie

Sprawa W.S. przeciwko Polsce, skarga nr 21508/02, orzeczenie dostępne na stronie: www.echr.coe.int

Wyrok z dnia 4 listopada 2008 r., skarga nr 22695/03, orzeczenie dostępne na stronie: www.echr.coe.int

Orzeczenie z dnia 6 września 2011 r., skarga nr 42446/06, orzeczenie dostępne na stronie: www.echr.coe.int

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

137

Plik z chomika:

Klaryssas

Inne pliki z tego folderu:

Czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci.pdf (304 KB)
Emocjonalne krzywdzenie dzieci.pdf (309 KB)
Komercyjne wykorzystywanie dzieci.pdf (257 KB)
Ochrona prawa małoletnich - kierunki przemian prawa i postępowania karnego, zagadnienia wybrane.pdf (307 KB)
Przemoc fizyczna wobec dzieci.pdf (389 KB)

Ochrona prawa małoletnich - kierunki przemian prawa i postępowania karnego, zagadnienia wybrane.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: