Emocjonalne krzywdzenie dzieci.pdf

(309 KB) Pobierz

OROTA

WANIEC

Profesor emerytowny, Queen’s University w Belfaście

Emocjonalne krzywdzenie dzieci

W przeciwieństwie do wykorzystywania seksualnego czy

ﬁ

zycznego krzywdzenia dzieci, krzywdzenie

emocjonalne długo nie było uznawane za problem wymagający działań proﬁlaktycznych, raportowa-

nia, oceny i interwencji. Obecnie jest jednak zgoda,

że

krzywdzenie emocjonalne to zjawisko bardziej

powszechne i poważne niż przypuszczano.

Artykuł przedstawia najważniejsze aspekty krzywdzenia emocjonalnego, a więc: deﬁnicje i cechy cha-

rakterystyczne tego zjawiska; jego skalę; cechy sprawców i oﬁar tego rodzaju przemocy oraz krótko-

i długookresowe skutki krzywdzenia emocjonalnego dzieci.

1. Wprowadzenie

zieci, młodzi ludzie i dorośli, którzy

w przeszłości doznali jakiejkolwiek

formy krzywdzenia, zawsze w pierw-

szej kolejności mówią o doświadczonej krzyw-

dzie emocjonalnej i bólu psychicznym, a do-

piero później wspominają o bólu

ﬁ

zycznym.

Prawie wszystkie oﬁary krzywdzenia opisu-

ją swój strach, lęk, samotność, brak wsparcia

emocjonalnego, poczucie bycia ignorowanym,

poniżanym, upokarzanym, przeświadczenie

o byciu niekochanym i niechcianym oraz bez-

silnym w konfrontacji z dręczącym rodzicem

czy opiekunem. Znane powiedzenie: „słowa

ranią równie mocno jak pięści” nabiera szcze-

gólnej wymowy, gdy krzywdzące słowa pada-

ją często i wypowiadane są z premedytacją po

to, aby zranić. Towarzyszące im gesty i ton gło-

su oraz sposób, częstotliwość i intensywność

wypowiedzi w kontekście istniejących niepra-

widłowych relacji, przekazują dziecku nega-

tywny komunikat o byciu niekochanym, nie-

chcianym czy niedocenianym. Niedostępność

uczuciowa rodziców lub opiekunów oraz za-

chowania rodzicielskie nacechowane wrogoś-

cią, odrzuceniem, chłodem, a także dużą dozą

krytycyzmu — to wyznaczniki emocjonalne-

go krzywdzenia i zaniedbywania. Choć mamy

tu do czynienia z rozpoznanymi problema-

mi wskazującymi na krzywdzenie dziecka,

wspomniany obszar pozostaje najtrudniejszy

z punktu widzenia pomiaru i rzetelnej oceny,

wymaga bowiem uwzględnienia zachowań

rodziców oraz ich wpływu na dziecko (w tym

prawdopodobnego długofalowego oddziały-

wania na rozwój, kompetencje i przystosowa-

nie społeczne dziecka).

Krzywdzenie emocjonalne to dynamicz-

ny konstrukt społeczny podlegający stałym

zmianom. To co dziś uznajemy za emocjonal-

nie krzywdzące i uzasadniające interwencję,

nie zostałoby za takie uznane

ćwierć

wie-

ku temu , a w wielu krajach nawet dziś. Ce-

chy krzywdzenia emocjonalnego pozostają

w dużej mierze niedookreślone, co sprawia,

że

zjawisko to jest trudne do zdeﬁniowania

w sensie operacyjnym.

Obecnie jest zgoda co do tego,

że

krzyw-

dzenie emocjonalne to zjawisko bardziej po-

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

OROTA

WANIEC

• EMOCJONALNE KRZYWDZENIE DZIECI

wszechne i poważne niż przypuszczano:

jego oddziaływanie jest bardziej destruk-

cyjne niż efekty krzywdzenia

ﬁ

zycznego

czy seksualnego. W ciągu ostatnich dekad

po obydwu stronach Atlantyku zrealizo-

wano wiele projektów, których celem było

gromadzenie danych empirycznych i po-

szerzanie wiedzy teoretycznej na temat

emocjonalnego krzywdzenia i zaniedby-

wania. Praktyka — choć nadal niepozba-

wiona trudności dotyczących alokacji

środ-

ków i rozwiązań ochronnych — opiera się

teraz na bardziej jednoznacznych zasadach

i szerszej bazie dowodów (Brassard, Germa-

in, Hart 1987; Doyle 1997; Glaser, Prior 2002;

Iwaniec 2006).

Krzywdzenie emocjonalne nie jest zja-

wiskiem nowym. To problem obecny od lat.

Choć wśród teoretyków, badaczy i prakty-

ków panuje zgoda co do tego,

że

emocjonal-

ne krzywdzenie i zaniedbywanie jest najpo-

wszechniejszą formą krzywdzenia dzieci,

obszar ten pozostaje najsłabiej zbadany i naj-

mniej rozpoznany. Można

śmiało

stwier-

dzić,

że

badacze i praktycy stronią od tematu

krzywdzenia emocjonalnego, ponieważ

ﬁ

zyczne oznaki jego występowania nie są na-

tychmiast widoczne, a obserwowane upośle-

dzenia rozwojowe i zaburzenia emocjonalne

czy behawioralne mogą wynikać z innych

przyczyn. Krzywdzenie emocjonalne zakłó-

ca tworzenie bezpiecznego wzorca przywią-

zania (Egeland, Sroufe, Erickson 1983; Iwa-

niec 2006); dowodzi się też jego związku ze

wzrostem poziomu agresji (Spillane–Grieco

2000), zaburzeniami

łaknienia

(Rorty, Ya-

ger, Rossots 1994), niską samooceną (Mul-

len, Martin, Anderson, Romans, Herbison

1996), zahamowaniem wzrostu

ﬁ

zyczne-

go oraz samookaleczaniem (Iwaniec 1995).

Mimo to krzywdzenie emocjonalne przez

wielu jest wciąż postrzegane jako najmniej

poważna forma krzywdzenia dzieci. Inter-

wencję instytucji zajmujących się ochroną

dziecka utrudnia konieczność pogodzenia

sprzecznych interesów. Z jednej strony ko-

nieczne jest wzięcie pod uwagę praw dzie-

cka, z drugiej — sfera prywatności rodziny

powinna być chroniona przed ingerencją za

strony państwa, o ile nie istnieją dodatkowe

przesłanki decydujące o konieczności takiej

ingerencji. Pomimo tych trudności, liczba za-

rejestrowanych przypadków krzywdzenia

emocjonalnego istotnie wzrosła w ostatnim

dziesięcioleciu.

Opracowanie powszechnie uznawanej

deﬁnicji emocjonalnego krzywdzenia i za-

niedbywania pochłonęło już niemało wy-

siłku, niemniej jednak wiele problemów

ﬁ

lozoﬁcznych, naukowych, prawnych, poli-

tycznych i kulturowych wciąż pozostaje bez

odpowiedzi (Hart, Brassard, Binggeli, Da-

vidson 2002). Liczne nierozwiązane kwe-

stie nie ułatwiają działań zmierzających

do uzgodnienia deﬁnicji emocjonalnego

krzywdzenia i zaniedbywania. Do opisu tej

formy krzywdzenia stosuje się wciąż różno-

rodną terminologię, często wymiennie, mało

precyzyjnie i bez stosownego uzasadnienia.

Określenia wykorzystywane w tym kon-

tekście to krzywdzenie psychiczne (Burnett

1993; O’Hagan 1995), znęcanie się psychicz-

ne (Garbarino, Guttmann, Seeley 1986), uraz

psychiczny (Kavanagh 1982), okrucieństwo

psychiczne (Navarre 1987) czy „morderstwo

duszy” (Shengold 1989). Co więcej, niektórzy

autorzy rozdzielają koncepcje krzywdzenia

emocjonalnego i emocjonalnego zaniedby-

wania, zwracając uwagę na odmienne do-

świadczenia

oﬁar (Iwaniec, Herbert 1999).

Kwestie deﬁnicyjne są niezmiernie istotne,

pozwalają bowiem unikać nieporozumień

w praktyce i działalności badawczej. Jasność

i precyzja są w obydwu tych kontekstach

kluczowe. Niektórzy autorzy zainteresowa-

ni tematem skupiają się przede wszystkim

na „czynach sprawczych” (zaniechanie lub

podjęcie działania), dla innych najistotniej-

sze jest to, co dzieje się z dzieckiem (English

1998; Evans 2002; Glaser 2002; Iwaniec 1995).

Zaburzenia zachowania mogą ujawniać się

u dziecka dopiero po pewnym czasie, przez

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

OROTA

WANIEC

• EMOCJONALNE KRZYWDZENIE DZIECI

co ocena prawidłowości rozwoju jest utrud-

niona. Tylko nieliczni autorzy nawiązują do

odczuwanego przez dziecko czy młodą oso-

bę natychmiastowego bólu, nieustającego

napięcia, lęku, strachu i samotności bez moż-

liwości ucieczki.

2. Cechy charakterystyczne

Najważniejsze cechy emocjonalnego krzyw-

dzenia i zaniedbywania ujawniają się w cha-

rakterze i jakości relacji i interakcji pomię-

dzy krzywdzonym emocjonalnie dzieckiem,

a krzywdzącym rodzicem lub opiekunem.

Jeśli interakcje dziecka i opiekuna długofa-

lowo opierają się na wrogości, lekceważe-

niu, krytyce czy obojętności, relacja dzie-

cko–opiekun staje się trwale nieprzyjazna,

brak w niej ciepła, bezpieczeństwa, poczucia

przynależności; charakter takiej relacji jest

generalnie negatywny. Krzywda emocjonal-

na jest wówczas wynikiem kumulacji boles-

nych doświadczeń, wywołujących lęk, poni-

żających

i niezrozumiałych zachowań opie-

kuna w stosunku do dziecka, powtarzanych

regularnie i nierównoważonych chroniącą

relacją z inną istotną osobą (lub osobami) —

w takim ujęciu uwzględniamy zachowania

opiekuna przyjmujące postać zaniechania

lub aktywnego działania, ale bierzemy tak-

że

pod uwagę perspektywę uczuć, mówimy

więc o emocjonalnym krzywdzeniu i zanie-

dbywaniu.

Nie ma wątpliwości co do tego,

że

krzyw-

dzenie emocjonalne to swego rodzaju konti-

nuum: niektóre czyny lub zachowania uzna-

wane są za stosunkowo

łagodne

i zdarzają

się sporadycznie, inne bywają ciężkie i wy-

jątkowo destrukcyjne. Należy pamiętać,

że

odosobnione incydenty czy serie niewłaści-

wych zachowań same w sobie nie

świadczą

o występowaniu relacji krzywdzącej emo-

cjonalnie. Aby dane zachowanie uznać za

krzywdzące emocjonalnie, musi się ono po-

wtarzać regularnie w dłuższej perspektywie

czasowej, przez co staje się dominującą cechą

danej relacji; charakterystyczną dla jej cało-

ści,

a nie tylko określonych okoliczności.

Krzywdzenie emocjonalne należy też

rozważać z uwzględnieniem kontekstu kul-

turowego i historycznego.

Środowiskowe

normy określające właściwe bądź nieod-

powiednie zachowania opiekuna podlega-

ją stałej ewolucji. Jak zauważono powyżej

— postawy opierające się na zawstydzaniu

dziecka, krytykowaniu czy umniejszaniu

jego osiągnięć to w niektórych społecznoś-

ciach słuszne i dopuszczalne sposoby dyscy-

plinowania, skłaniające do przestrzegania

norm i spełniania przez dziecko oczekiwań.

Kolejną istotną kwestią jest fakt,

że

krzyw-

dzenie emocjonalne

łączy

w sobie działania

oraz zaniechanie działań: jego charakter jest

więc równocześnie aktywny i pasywny.

Kolejnym istotnym elementem wszyst-

kich deﬁnicji krzywdzenia emocjonalnego

jest spostrzeżenie,

że

krzywdzące zachowa-

nie lub zaniechanie nie musi być intencjonal-

ne: niektórzy rodzice nie zdają sobie w ogó-

le sprawy,

że

wyrządzają dziecku krzywdę.

Nadopiekuńczość czy nierealistyczne ocze-

kiwania w stosunku do dziecka to doskona-

łe

przykłady postaw

świadczących

o tym,

że

rodzic może nie być

świadomy

krzywdy wy-

rządzanej dziecku.

Krzywdzenie emocjonalne może przy-

bierać postać wrogich słów, gniewnych ge-

stów, długotrwałego ignorowania czy ne-

gatywnego traktowania. Rodzice lub opie-

kunowie, którzy stale krytykują dziecko,

zawstydzają je, karcą, straszą, ośmiesza-

ją, upokarzają, poniżają, wywołują w nim

strach i lęk, nigdy nie są zadowoleni z jego

zachowania — krzywdzą je emocjonalnie.

Takie zachowania tworzą bariery emocjo-

nalne pomiędzy dzieckiem a opiekunem,

uniemożliwiając tym samym powstanie

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

OROTA

WANIEC

• EMOCJONALNE KRZYWDZENIE DZIECI

opartego na pozytywnych emocjach związ-

ku i poczucia bezpieczeństwa (Iwaniec

2004). Także zachęcanie dziecka do anga-

żowania

się w zachowania nieakceptowa-

ne społecznie (takie jak picie alkoholu, za-

żywanie

narkotyków czy kradzieże) wpły-

wa na dziecko destrukcyjnie, a tym samym

może być uznane za krzywdzenie emocjo-

nalne. Podobnie wygląda sytuacja w przy-

padku przemocy w rodzinie czy ekspozy-

cji dziecka na sytuacje przerażające i wy-

wołujące lęk. Dzieci bywają zmuszane do

obserwowania przemocowych zachowań

opiekuna, ma to wzbudzać strach i zmu-

szać do posłuszeństwa. Zmuszanie dziecka

do przyglądania się zabĳaniu ukochanego

domowego zwierzątka czy niszczeniu ulu-

bionej zabawki to przykłady takich głęboko

krzywdzących i zdecydowanie destrukcyj-

nych zachowań.

3. Deﬁnicja i typologia zachowań krzywdzących emocjonalnie

Najbardziej rozpowszechniony jest ty-

pologiczny podział

krzywdzenia emocjo-

nalnego

autorstwa Garbarino i wsp. (1986)

oraz Hart, Germain i Brassard (1987). Spo-

sób klasyﬁ kacji zaproponowany przez

tych badaczy był następnie przejmowany

i adaptowany przez wielu teoretyków

i praktyków, a obecnie stanowi podstawę

większości oﬁcjalnych deﬁ nicji i wytycz-

nych obowiązujących w Stanach Zjedno-

czonych i innych krajach. Deﬁ nicja amery-

kańska różni się nieco w poszczególnych

stanach, ale ta najpowszechniej uznawa-

na i stosowana została zawarta w doku-

mencie

Guidelines for the Psychosocial Evalu-

ation of Suspected Psychological Maltreatment

in Children and Adolescence (Wytyczne doty-

czące oceny psychospołecznej w przypadkach po-

dejrzewanego krzywdzenia psychicznego dzieci

i młodzieży)

wydanym przez American Pro-

fessional Society on Abuse of Children (Ame-

rykańskie Stowarzyszenie Profesjonalistów

Przeciwdziałających Krzywdzeniu Dzieci,

APSAC 1995).

Krzywdzenie psychiczne oznacza po-

wtarzający się wzorzec zachowań opieku-

na lub skrajnie drastyczne wydarzenie (lub

wydarzenia), które wywołują u dziecka po-

czucie,

że

jest nic nie warte, złe, niekocha-

ne, niechciane lub zagrożone, i

że

jego oso-

ba ma wartość tylko wtedy, gdy zaspokaja

potrzeby innych. Krzywdzenie takie obej-

muje: 1) odtrącanie, 2) zastraszanie, 3) izo-

lowanie, 4) wyzyskiwanie/deprawowanie,

5) brak reakcji emocjonalnej oraz 6) zanie-

dbywanie rozwoju umysłowego, opieki me-

dycznej i nauki.

Terminy te wymagają deﬁnicji:

1) odtrącanie —

może przyjmować postać

zachowań werbalnych lub niewerbal-

nych, jest to na przykład umniejszanie

wartości dziecka, upokarzanie go czy

wyśmiewanie, ogólne poniżanie, odrzu-

cenie lub porzucenie;

2) zastraszanie

—

to działania polegające na

stawianiu dziecka w niebezpiecznej sy-

tuacji; grożenie dziecku albo osobie czy

rzeczy, na której dziecku zależy; tworze-

nie atmosfery strachu;

3) izolowanie

—

nakładanie na dziecko su-

rowych ograniczeń, uniemożliwianie in-

terakcji społecznych właściwych na jego

etapie rozwoju, oddzielanie dziecka od

reszty rodziny;

4) wyzyskiwanie/deprawowanie

—

nakła-

nianie dzieci do przejmowania niewłaś-

ciwych i/lub antyspołecznych zachowań

lub postaw, takich jak kradzieże, przemoc

werbalna w stosunku do innych, wła-

mania, krzywdzenie osób starszych lub

młodszych dzieci;

5) brak reakcji emocjonalnej

—

niedostęp-

ność emocjonalna, ignorowanie dziecka,

niewyrażanie uczuć, dystans

ﬁ

zycz-

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

OROTA

WANIEC

• EMOCJONALNE KRZYWDZENIE DZIECI

ny i emocjonalny, ignorowanie wyraża-

nych przez dziecko potrzeb ciepła i ser-

deczności;

6) zaniedbywanie rozwoju umysłowego,

opieki medycznej i nauki

—

ignorowa-

nie potrzeb dziecka w zakresie jego zdro-

wia psychicznego i

ﬁ

zycznego oraz roz-

woju kognitywnego.

Iwaniec (1995) deﬁniuje krzywdzenie

emocjonalne z punktu widzenia jego efek-

tów jako:

„Wrogie lub obojętne zachowania rodzi-

cielskie, które (jeśli są nasilone i długotrwałe)

prowadzą do obniżenia samooceny dziecka,

umniejszają jego poczucie sukcesu, ograni-

czają poczucie przynależności, utrudniają

zdrowy i sprawny rozwój emocjonalny oraz

wyzwalają różnorodne problemy emocjo-

nalne”.

Należy tu podkreślić,

że

doświadczenie

jednej lub kilku powyższych kategorii złe-

go traktowania może mieć różny wpływ na

dziecko, zależnie od etapu rozwojowego, na

którym się znajduje. Na przykład niedosta-

teczna stymulacja w wieku niemowlęcym

może skutkować spowolnieniem rozwo-

ju intelektualnego, językowego i społecz-

nego, natomiast w wieku dziecięcym lub

na etapie pokwitania oddziaływanie to bę-

dzie mniej istotne. Z kolei pozbawienie na-

stolatka możliwości tworzenia bliskich wię-

zi z rówieśnikami, izolowanie go od grupy

rówieśniczej jest na tym etapie

życia

dziecka

szczególnie szkodliwe rozwojowo i emocjo-

nalnie krzywdzące. W najszerszym ujęciu,

skutkiem maltretowania emocjonalnego

jest wpojenie dziecku przekonania,

że

jest

nic nie warte,

że

jest ciężarem, jest złe, nie-

kochane, niechciane, zagrożone, a jego war-

tość ogranicza się tylko do zaspokajania cu-

dzych potrzeb.

Kategorie krzywdzenia emocjonalnego

zaproponowane przez Hart i wsp. nie są jed-

nak powszechnie akceptowane w powyż-

szej formie. Glaser i Prior (2002) na przykład

przekonują do alternatywnego spojrzenia na

deﬁnicję krzywdzenia emocjonalnego. Rea-

gując na ograniczenia deﬁnicji skupiających

się na zachowaniu opiekuna, autorzy pro-

ponują koncepcję przyjmującą za główny

punkt odniesienia psychospołeczne funkcjo-

nowanie dziecka. Ich zdaniem, koncentracja

na potrzebach dziecka pozwala uwzględnić

takie działania opiekuna, które są faktycz-

nie krzywdzące emocjonalnie i relewantne

w sytuacji konkretnego dziecka, ale zosta-

łyby

pominięte przez systemy klasyﬁkacji

opierające się wyłącznie na zachowaniach

rodzicielskich.

Glaser i Prior (2002) proponują następują-

ce kategorie niewłaściwego traktowania:

1) niedostępność uczuciowa, brak reakcji

emocjonalnej, zaniedbywanie (kwestie

związane z zaniechaniem działania);

2) przypisywanie dziecku negatywnych

cech i jego błędna ocena (na przykład od-

rzucenie, oczernianie dziecka, wrogość,

wpajanie dziecku,

że

jest niewarte miło-

ści);

3) interakcje niesprzyjające rozwojowi dzie-

cka lub niedopasowane do poziomu roz-

woju (w tym nierealistyczne oczekiwa-

nia, nadopiekuńczość, ekspozycja na

zdarzenia traumatyczne);

4) niedostrzeganie bądź nieuznawanie

indywidualności dziecka i jego odręb-

ności psychicznej (na przykład wyko-

rzystywanie dziecka do zaspokajania

potrzeb psychologicznych rodzica, nie-

umiejętność dostrzeżenia sytuacji dzie-

cka i odróżnienia jej od przekonań do-

rosłego);

5) utrudnianie adaptacji społecznej dzie-

cka (w tym wpajanie postaw antyspo-

łecznych;

deprawowanie; brak właści-

wej stymulacji poznawczej i możliwo-

ści

uczenia się poprzez doświadczenie;

angażowanie dzieci w działalność prze-

stępczą).

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

Plik z chomika:

Klaryssas

Inne pliki z tego folderu:

Czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci.pdf (304 KB)
Emocjonalne krzywdzenie dzieci.pdf (309 KB)
Komercyjne wykorzystywanie dzieci.pdf (257 KB)
Ochrona prawa małoletnich - kierunki przemian prawa i postępowania karnego, zagadnienia wybrane.pdf (307 KB)
Przemoc fizyczna wobec dzieci.pdf (389 KB)

Emocjonalne krzywdzenie dzieci.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: