Czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci.pdf

(304 KB) Pobierz

GNIESZKA

ZDEBSKA

, K

AROLINA

EWANDOWSKA

Fundacja Dzieci Niczyje

Czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci

Krzywdzenie dzieci jest zjawiskiem o złożonych i różnorodnych uwarunkowaniach. Starając się wy-

jaśnić jego etiologię nie sposób wymienić wszystkich możliwych czynników ani mechanizmów je wa-

runkujących. Poza czynnikami ryzyka brać należy pod uwagę także występowanie czynników ochron-

nych, które w wielu wypadkach mogą równoważyć obciążający wpływ stresorów. Niniejszy artykuł

koncentruje się przede wszystkim na czynnikach ryzyka krzywdzenia dzieci. Stanowi on próbę ich

systematyzacji zgodnie z ekologicznym modelem funkcjonowania człowieka, a także próbę opisu me-

chanizmów ich oddziaływania na sytuację dziecka.

1. Wprowadzenie

rzywdzenie dzieci jest jednym z naj-

istotniejszych problemów społecz-

nych. Jego konsekwencje nie dotyczą

wyłącznie oﬁar, które bezpośrednio go do-

świadczyły.

Trauma ma charakter ponadjed-

nostkowy, naznacza relacje tworzone przez

osoby, które ją przeżyły. W ten sposób dotyka

życia

nie tylko pojedynczej osoby — bezpo-

średniej

oﬁary urazu — ale i osób z nią zwią-

zanych. Transpokoleniowy charakter krzyw-

dzenia wiąże się natomiast z faktem, iż do-

świadczenia

pochodzące z relacji z własnymi

opiekunami w dużej mierze wpływają na

sposób traktowania własnych dzieci, rodzaj

stosowanych metod wychowawczych, typ

reakcji na ich potrzeby. Istnieje zatem znacz-

ne prawdopodobieństwo, iż uraz doznany

w relacji z własnymi rodzicami będzie miał

niekorzystny wpływ na własne funkcjono-

wanie jako rodzica.

Krzywda doznana w dzieciństwie ma

ponadto charakter szczególny ze względu na

szczególną rolę tego wczesnego okresu w

ży-

ciu człowieka. Dzieciństwo to czas kształto-

wania się obrazu siebie i innych ludzi, czas

kształtowania się umiejętności nawiązywa-

nia relacji z innymi i funkcjonowania w tych

relacjach. Jeśli do częstych doświadczeń

dziecka należy przeżywanie bólu, lęku czy

złości, to przede wszystkim te emocje zdeter-

minują przebieg procesu kształtowania się

jego psychiki. Stąd też uraz doznany — czę-

sto od osób bliskich — w tym okresie ma tak

głębokie oraz szerokie konsekwencje. Nie-

prawidłowe (ze względu na uraz) funkcjono-

wanie psychiczne, które zostało stosunkowo

szybko ukształtowane w dzieciństwie, póź-

niej zdecydowanie trudniej jest zmienić. Od-

działywania korekcyjne, gdy zaburzenie już

się rozwinie, pochłaniają o wiele więcej cza-

su, energii i nakładów

ﬁ

nansowych, związa-

nych m.in. z uczestnictwem w psychoterapii.

Ponadto w przypadku wielu zaburzeń — na

przykład zaburzeń antyspołecznych — me-

tody leczenia i zmiany ich są aktualnie rela-

tywnie mało skuteczne.

116

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

GNIESZKA

ZDEBSKA

, K

AROLINA

EWANDOWSKA

• CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA DZIECI

Pomoc osobom, które doświadczyły

krzywdzenia — zarówno tym młodym, jak

i dorosłym — jest bez wątpienia konieczna

i ważna. Niemniej jednak istotne jest skupie-

nie się na zapobieganiu problemowi, podej-

mowaniu działań interwencyjnych zanim

jeszcze do krzywdzenia dziecka dojdzie. Na

wartość takich działań wskazują zarówno

dotyczące zjawiska analizy teoretyczne, jak

i doświadczenia z istniejącej już w tym za-

kresie praktyki. Pozytywne skutki takich

inicjatyw nie dotyczą jedynie sytuacji dzie-

cka, ale również jego rodziny, a także całego

społeczeństwa (por. Hosking, Walsh 2001).

Należą do nich:

•

zmniejszenie przypadków urazów

ﬁ

zycznych i psychicznych dzieci, a w kon-

sekwencji tego polepszenie ich

ﬁ

zycznego

i psychicznego funkcjonowania zarówno

w okresie dzieciństwa, jak i dorosłości;

•

zwiększenie odporności

ﬁ

zycznej i psy-

chicznej dzieci — dzieci, które otrzymu-

ją odpowiednią opiekę, nie doświadcza-

ją w początkowych okresach swego

ży-

cia nadmiernego stanu stresu są zarówno

zdrowsze

ﬁ

zycznie, jak i budują zaso-

by psychiczne pomagające im radzić so-

bie z przyszłymi wyzwaniami, a nawet

ewentualnymi urazami;

•

zapobieganie rozwojowi predyspozycji

do przejawiania zaburzeń antyspołecz-

nych i podejmowania aktów przemocy

— wyniki badań wskazują, iż predyspo-

zycje do podejmowania działań o cha-

rakterze przemocy, a także rozwĳania się

zaburzeń o charakterze antyspołecznym

kształtują się do 3. roku

życia

w wyniku

niewłaściwego traktowania dzieci przez

rodziców;

•

redukcja kosztów, które ponosi społe-

czeństwo — w związku z działaniem

takich instytucji, jak instytucje pomocy

medycznej, społecznej, a także wymiaru

sprawiedliwości — tj. obniżenie kosztów

pomocy medycznej dla oﬁar, terapii oﬁar

i sprawców, pomocy społecznej i psycho-

logicznej, a także opieki publicznej. Sku-

teczna proﬁlaktyka obniża także koszty

związane z kosztami pracy organów

ści-

gania i koszty sądowe.

Aby działania proﬁlaktyczne były jak naj-

bardziej skuteczne, powinny być realizowa-

ne z uwzględnieniem trzech poziomów od-

działywania:

1) proﬁlaktyki pierwszorzędowej — obej-

mującej wszystkie rodziny z dziećmi, np.

kampanie społeczne;

2) proﬁlaktyki drugorzędowej — adresowa-

nej do tych rodzin, w których występu-

ją czynniki ryzyka krzywdzenia dziecka,

ale w których nie doszło jeszcze do prze-

mocy wobec dziecka, np. różne formy

wsparcia psychospołecznego (warsztaty,

konsultacje, monitorowanie funkcjono-

wania takich rodzin);

3) proﬁlaktyki trzeciorzędowej — skiero-

wanej do tych rodzin, w których doszło

do krzywdzenia dziecka, a celem podej-

mowanych działań jest

łagodzenie

jego

skutków i zapobieganie powtórzeniu

przemocy w przyszłości. Są to oddziały-

wania interwencyjne, terapeutyczne, re-

habilitacyjne.

Zarówno wyodrębnianie rodzin, w któ-

rych występują czynniki ryzyka krzyw-

dzenia dzieci, jak i kierowanie wobec nich

wspierających oddziaływań, należy do za-

kresu działań proﬁlaktyki drugorzędowej, tj.

działań kierowanych do rodzin należących

do tzw. grup ryzyka. Programy przygotowa-

ne w ramach proﬁlaktyki drugorzędowej są

skierowane do tych rodzin, które nie krzyw-

dzą swoich dzieci. Jednakże w związku

z występującymi w nich czynnikami ryzy-

ka krzywdzenia rodziny te powinny otrzy-

mać wsparcie, które pomoże im radzić sobie

z przeżywanymi problemami. Takie progra-

my proﬁlaktyczne mają na celu wzmocnie-

nie rodziny i zapobieganie przemocy wobec

dziecka. Ich rola polega ponadto na zmniej-

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

117

GNIESZKA

ZDEBSKA

, K

AROLINA

EWANDOWSKA

• CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA DZIECI

szaniu częstości podejmowania bardziej za-

awansowanych interwencji służb zewnętrz-

nych związanych z koniecznością reagowa-

nia na przemoc, jeśli ona wystąpi.

Nie ma jednej przyczyny, która sprawia,

że

dane dziecko pada oﬁarą krzywdzenia.

Nie można wyróżnić także jednej cechy,

charakteryzującej rodziny, w których doszło

do takiej przemocy. Zjawisko to jest obecne

w rodzinach o różnym statusie ekonomicz-

nym, niezależnie od religii, narodowości,

kultury czy pochodzenia etnicznego. Cho-

ciaż nie możemy wyszczególnić jednej przy-

czyny, której stwierdzenie pozwoliłoby na

zdiagnozowanie rodziny jako potencjalnie

krzywdzącej, prowadzone są badania, któ-

re pozwalają na wyodrębnienie czynników

ryzyka krzywdzenia dzieci. Dzieci

żyjące

w rodzinach czy w

środowisku,

w którym te

czynniki występują, są w większym stopniu

narażone na doświadczenie przemocy niż

dzieci

żyjące

w rodzinach bez tych czynni-

ków.

Fakt częstszego stwierdzania określo-

nych czynników w rodzinach, w których do-

chodzi do krzywdzenia dzieci, nie oznacza

jednocześnie,

że

w każdej rodzinnie, w któ-

rej je zdiagnozowano, dojdzie do przemo-

cy. Czynniki ryzyka występujące w danej

rodzinie nie sprawiają,

że

należy traktować

ją jako rodzinę krzywdzącą. Wskazują one

natomiast,

że

prawdopodobieństwo wystą-

pienia w niej przemocy wobec dziecka jest

większe, niż w innych rodzinach, w których

te czynniki nie występują, a co za tym idzie

—

że

rodzina ta wymaga zwiększonej uwa-

gi i wsparcia ze strony profesjonalistów. Na

prawdopodobieństwo zaistnienia krzyw-

dzenia dziecka wpływ ma nie tylko obec-

ność czynników ryzyka, ale także brak czyn-

ników ochronnych, wspierających daną ro-

dzinę i dziecko. Do przemocy wobec dzieci

dochodzi zatem głownie wtedy, gdy siła od-

działywania czynników ryzyka nie może

być zrównoważona przez wpływ czynni-

ków ochronnych.

Badania prowadzone w zakresie tema-

tyki czynników ryzyka krzywdzenia dzie-

ci zmierzają nie tylko w kierunku ich wyod-

rębniania, ale i systematyzacji w ramach mo-

deli służących wyjaśnianiu mechanizmów

krzywdzenia dzieci. Modele te zawierają ka-

tegoryzacje czynników ryzyka i opisują ich

wzajemne oddziaływanie na siebie. Przykła-

dowo model ekologiczny oraz ekologiczno–

rozwojowy, opisany przez Jamesa Garbarino

(1977) oraz Jay’a Belsky’ego (1993), cechuje

twierdzenie, iż nie tylko nie ma jednej przy-

czyny krzywdzenia dzieci, ale też niemożli-

we jest wyróżnienie czynnika koniecznego

lub nawet wystarczającego, by krzywdzenie

wystąpiło (Belsky 1993). W modelach tych

proponuje się natomiast wyróżnienie grup

czynników ryzyka obejmujących czynniki

związane z dzieckiem, rodzicem, interakcją

między rodzicem i dzieckiem, sytuację

ży-

ciową rodziny, a także szeroko rozumiane

czynniki

środowiskowe.

2. Rodzaje czynników ryzyka krzywdzenia dzieci

Zarówno dzięki doświadczeniu prakty-

ków specjalizujących się w pracy z rodziną

i z dzieckiem, jak i prowadzonym w tym ob-

szarze badaniom naukowym, możliwe jest

wyodrębnianie czynników, których wystę-

powanie w danej rodzinie zwiększa ryzyko

zaistnienia w niej krzywdzenia dziecka. Jak

podaje Barth (2011) spośród różnych istot-

nych czynników ryzyka krzywdzenia dzie-

ci udało się wyodrębnić cztery najpowszech-

niej współwystępujące i potencjalnie pro-

wadzące do przemocy. Są to: uzależnienia,

choroba psychiczna rodzica, przemoc domo-

wa oraz problemowe zachowania dziecka.

Do wymienionych czterech głównych czyn-

ników, kolejne badania dodają znaczenie

118

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

GNIESZKA

ZDEBSKA

, K

AROLINA

EWANDOWSKA

• CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA DZIECI

kolejnych i pozwalają na rozszerzanie listy.

Wszystkie one dotyczą różnych aspektów

życia

rodzinny i w różnym stopniu oddzia-

łują

na sposób jej funkcjonowania. Czynniki

te są zatem bardzo zróżnicowane. Odnosząc

się do wymienionych wcześniej modeli Ja-

mesa Garbarino (1977) oraz Jay’a Belsky’ego

(1993), możliwe jest pogrupowanie ich w kil-

ka głównych kategorii:

•

czynniki związane z dzieckiem

— cechy

charakteryzujące

ﬁ

zyczne i psychiczne

funkcjonowanie dziecka mogące wpły-

wać na sposób wchodzenia przez nie

w interakcje z najbliższym otoczeniem

i tworzone przez nie relacje, np. niepeł-

nosprawność dziecka;

•

czynniki rodzinne

— cechy charaktery-

zujące funkcjonowanie systemu rodzin-

nego dziecka, np. konﬂikty czy uzależ-

nienia w rodzinie;

•

czynniki

środowiskowe

— odnoszą się

one do sytuacji społecznej rodziny, a tak-

że

cech

środowiska

w którym ona funk-

cjonuje.

2.1. Czynniki ryzyka związane z dzieckiem

Dziecko, funkcjonując w relacji z rodzi-

cami, nie przyjmuje roli biernej, polegającej

wyłącznie na poddawaniu się ich oddziały-

waniom. Dziecko nie funkcjonuje niczym

„biała karta”, której osobowość i sposób by-

cia zostają dopiero „nadrukowane” w toku

oddziaływań rodzicielskich. Już nowo na-

rodzone dziecko jest aktywnym współtwór-

cą swojej relacji z rodzicami. Potraﬁ komu-

nikować się z nimi uśmiechem, płaczem, ma

określony temperament warunkujący m.in.

poziom jego aktywności, a także wyrazistość

i częstość wysyłanych do rodziców sygna-

łów.

W związku z tym istotnym przedmio-

tem analiz jest to, w jaki sposób różne cechy

dziecka mogą wpływać na wywoływanie

określonych zachowań ze strony rodziców,

w szczególności, czy są takie cechy określa-

jące dziecko, które korelują ze zwiększonym

poziomem ryzyka doświadczenia przez nie

krzywdzenia.

Okoliczności dotyczące narodzin

W badaniach prowadzonych w grupie

4 351 noworodków przez Browne i współ-

pracowników (2006) wykazano, iż do cech

dziecka zwiększających prawdopodobień-

stwo doświadczenia przez nie krzywdzenia

należały m.in. już takie cechy, jak jego przed-

wczesne narodziny i/lub niska waga urodze-

niowa, narodziny bliźniąt lub urodzenie się

po upływie mniej niż 18 miesięcy od po-

przedniego porodu matki.

Wiek

Wyniki wielu badań (Benedict, White

Cornely 1985; Powers, Eckenrode 1988) wska-

zują, iż ilość zgłoszeń dotyczących krzyw-

dzenia dzieci spada wraz ze wzrostem ich

wieku. Prawidłowość tę tłumaczy się, wska-

zując kilka czynników: młodsze dzieci spę-

dzają więcej czasu z opiekunami, są od nich

w większym stopniu zależne, są bardziej po-

datne na urazy, mają mniejszą zdolność do-

stosowania się do oczekiwań opiekunów,

słabiej regulując swoje emocje i zachowanie.

Jednocześnie niektórzy badacze (por. Belsky

1993) sugerują, iż w przypadku adolescen-

tów liczba odnotowywanych przypadków

krzywdzenia może być zaniżona.

Płeć

Płeć dziecka stanowi czynnik ryzyka do-

świadczenia

specyﬁcznego typu krzywdze-

nia, tj. wykorzystania seksualnego. Tej formy

przemocy częściej doświadczają dziewczyn-

ki niż chłopcy (Finkelhor 1986). W przy-

padku dziewczynek wyniki badań wskazu-

ją na skalę zjawiska wahającą się od 5–62%,

w przypadku chłopców 5–31%. Prawidło-

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

119

GNIESZKA

ZDEBSKA

, K

AROLINA

EWANDOWSKA

• CZYNNIKI RYZYKA KRZYWDZENIA DZIECI

wość ta wynika z faktu, iż większość spraw-

ców przemocy seksualnej jest płci męskiej,

a z kolei wśród nich odsetek osób heterosek-

sualnych w zasadzie odpowiada odsetkowi

tych osób w całej populacji. Jednocześnie

podkreślić należy, iż ilość chłopców–oﬁar

przemocy seksualnej może być bardziej niż

w przypadku dziewcząt niedoszacowana.

Fakt ten związany jest z mniejszą gotowoś-

cią chłopców do ujawniania doznanej prze-

mocy mającą swe

źródło

m.in. w obecnym

w większości kultur wzorcu socjalizacyj-

nym, zgodnie z którym chłopcy powinni być

silni, radzić sobie samodzielnie, a nie powin-

ni identyﬁkować się z rolą oﬁary (Beisert, Iz-

debska 2012).

Niepełnosprawność

Badania prowadzone przez Sulivan i Knut-

son (1998 i 2000) pokazały,

że

dzieci niepeł-

nosprawne doznają maltretowania przez ro-

dziców 3,4 razy częściej niż dzieci zdrowe.

Z kolei badania prowadzone przez Westat

Inc. (1993) nad przypadkami zgłoszonymi do

CPS (Child Protective Services) pokazały,

że

dzieci niepełnosprawne są 1,7 razy częściej

reprezentowane w tej populacji niż dzieci

zdrowe.

Niepełnosprawność dziecka okazuje się

być ponadto istotnym czynnikiem ryzyka

doświadczenia przez nie przemocy seksu-

alnej. Dotyczy to między innymi niepełno-

sprawności intelektualnej (por. Izdebska,

Pieńkowska 2008). Osoby z niepełnospraw-

nością intelektualną są narażone na naduży-

cia własnej seksualności ze strony innych

osób częściej niż ich rówieśnicy. Osoby nie-

pełnosprawne intelektualnie zazwyczaj po-

siadają niewystarczającą (nieadekwatną lub

żadną)

wiedzę z zakresu prawidłowości roz-

woju seksualnego i ekspresji seksualnej oraz

wiedzę dotyczącą tego, jakie zachowania ze

strony osób dorosłych są dopuszczalne, a ja-

kie nie. Ponadto na zwiększone ryzyko sta-

nia się oﬁarą przemocy seksualnej przez

dzieci niepełnosprawne wpływ ma ich ob-

niżony poziom umiejętności komunikacyj-

nych oraz mniejsza umiejętność przejawia-

nia zachowań asertywnych — wyrażania

niezgody, odmowy.

Dzieci niepełnosprawne zarówno rucho-

wo, jak i intelektualnie, wymagają większej

opieki i uwagi ze strony rodziców. Sytuacja,

w której rodzice dowiadują się,

że

ich dzie-

cko jest niepełnosprawne jest w większości

przypadków trudna dla rodziny i rodzi stres

oraz wiele emocji, z którymi rodzice mu-

szą sobie radzić. W części sytuacji diagno-

za dziecka jest rozciągnięta w czasie i rodzi-

ce przeżywają niepewność związaną z bra-

kiem diagnozy i wskazówek, jak postępować

z dzieckiem. Muszą oni zatem stawić czoła

nie tylko opiece i wychowaniu dziecka, ale

także radzeniu sobie z dodatkowym stresem

związanym z nową sytuacją w rodzinie.

Choroby chroniczne

Podobne sugestie, dotyczące związku

chorób dzieci oraz ryzyka doświadczenia

przez nie przemocy ze strony rodziców, po-

daje Ossowska (2003), odnosząc się z kolei do

chorób przewlekłych. Wskazuje ona, iż cho-

roba przewlekła dziecka jest sytuacją trwale

i silnie zmieniającą

życie

całej rodziny oraz

zagrożeniem dla jej prawidłowego funkcjo-

nowania. Choroba taka jest dla wszystkich

członków rodziny silnym stresorem mogą-

cym potencjalnie być przyczyną konﬂiktów

oraz ujawniania się niewłaściwych postaw

wobec dzieci. Do najczęściej opisywanych

zalicza się aktywne odrzucenie dziecka i/lub

jego bierne zaniedbywanie (Iwaniec, Szma-

galski 2002). Do przejawów aktywnego od-

rzucenia należą takie zachowania, jak: rea-

gowanie złością na przejawy dystresu u dzie-

cka, wrogi stosunek do niego — obwinianie

go za chorobę,

ﬁ

zyczne dystansowanie się

wobec niego, brak zadowolenia z jego osiąg-

nięć, brak pozytywnych wzmocnień za czy-

nione przez nie postępy, stosowanie suro-

wej dyscypliny, niebawienie się z dzieckiem

i niewłączanie go do różnych aktywności,

120

Dziecko krzywdzone

•

nr 2 (39) 2012

Plik z chomika:

Klaryssas

Inne pliki z tego folderu:

Czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci.pdf (304 KB)
Emocjonalne krzywdzenie dzieci.pdf (309 KB)
Komercyjne wykorzystywanie dzieci.pdf (257 KB)
Ochrona prawa małoletnich - kierunki przemian prawa i postępowania karnego, zagadnienia wybrane.pdf (307 KB)
Przemoc fizyczna wobec dzieci.pdf (389 KB)

Czynniki ryzyka krzywdzenia dzieci.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: