Korzystanie z internetu przez polską młodzież – studium metodą teorii ugruntowanej.pdf

(446 KB) Pobierz

Korzystanie z internetu przez polską młodzież

– studium metodą teorii ugruntowanej

Wyniki badania EU NET ADB

ZYMON

ÓJCIK

Fundacja Dzieci Niczyje, Uniwersytet Warszawski

Artykuł przedstawia wyniki polskiej części badania jakościowego przeprowadzonego w ramach pro-

jektu EU NET ADB. Celem badania było poznanie kontekstu korzystania z internetu przez młodych

ludzi będących intensywnymi użytkownikami sieci, i odkrycie, w jaki sposób może rozwinąć się u nich

patologiczny wzór nadużywania internetu. Analiza metodą teorii ugruntowanej wyłoniła kluczową

kategorię „bycia zawsze online” jako centralny temat badania. Opisano kontekst, przyczyny i możliwe

konsekwencje tego zjawiska. Artykuł przedstawia także strategie adaptacyjne i dezadaptacyjne, jakie

stosują młodzi ludzie,

żeby

pogodzić swoje funkcjonowanie online i ofﬂine. Na koniec stworzono ty-

pologię czterech wzorców bycia intensywnym użytkownikiem internetu, która wychodzi poza prosty

model dychotomicznego podziału na „nadużywających” i „funkcjonalnych” internautów oraz podkreśla

konieczność uwzględnienia różnych wymiarów przy ocenie sytuacji młodych ludzi, w szczególności

tego, jak godzą oni zaangażowanie w internecie i w

świecie

pozainternetowym.

ŁOWA

KLUCZOWE

INTERNET

MŁODZIEŻ

NADUŻYWANIE INTERNETU

UZALEŻNIENIE OD INTERNETU

TEORIA UGRUNTOWANA

1. Wstęp

ydaje się,

że

o korzystaniu i nad-

używaniu internetu przez mło-

dzież powiedziano już bardzo

wiele. Temat jest obecny w mediach, publi-

cystyce i opracowaniach naukowych. Cią-

gle brakuje jednak rzetelnej wiedzy, czym

tak naprawdę jest dla

żyjących

obecnie mło-

dych ludzi internet i na czym może polegać

problem z jego nadużywaniem. Zadowala-

my się frazesami w rodzaju: „młodzi są co-

raz bardziej uzależnieni od internetu”, „rze-

czywistość wirtualna wypiera rzeczywistość

realną” itp. Tymczasem, jeśli faktycznie uzna-

my,

że

internet stał się częścią kulturowej co-

dzienności współczesnej młodzieży, potrzeb-

na jest głębsza analiza tego, w jaki sposób sieć

jest w tej codzienności obecna i jakie może to

nieść korzyści i zagrożenia dla młodych.

Niniejszy artykuł bazuje w części teoretycznej na ustaleniach zawartych w raporcie jakościowym z badania EU

NET ADB: Dreier i in., 2012.

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 1 (2013)

KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEZ POLSKĄ MŁODZIEŻ – STUDIUM METODĄ TEORII UGRUNTOWANEJ

badania

Niniejszy artykuł ma za zadanie zapre-

zentować wyniki badania jakościowego

przeprowadzonego w Polsce w ramach mię-

dzynarodowego projektu EU NET ADB, po-

święconego

problemowi nadużywania in-

ternetu przez młodzież. Główne pytanie ba-

dawcze części jakościowej dotyczyło tego,

w jaki sposób intensywne korzystanie z sie-

ci przez młodego człowieka może rozwinąć

się w patologiczny wzór nadużywania inter-

netu. Był to cel szczególnie ważny ze wzglę-

du na to,

że

dotychczas w literaturze napisa-

no bardzo wiele o rozpoznawaniu i symp-

tomach nadużywania internetu, bardzo

niewiele, zaś o genezie i sposobie, w jaki ten

problem może rozwĳać się w

życiu

jednost-

ki. Jednym z wyjątków jest model zapropo-

nowany przez Davisa (2001). Jest on jednak

ściśle

związany z perspektywą psycholo-

gii poznawczo–behawioralnej i ma w dużej

mierze charakter propozycji teoretycznej bez

odpowiedniego umocowania w empirii.

W tym kontekście bardzo istotne wy-

dawało się przeprowadzenie badań o cha-

rakterze eksploracyjnym, bez przyjmowa-

nia

a priori

sztywnych założeń teoretycz-

nych i gotowych hipotez. Postanowiono

oprzeć się na metodologii teorii ugruntowa-

nej, która szczególnie dobrze nadaje się do

teoretycznego uporządkowania słabo zba-

danego obszaru rzeczywistości społecznej.

Ten paradygmat badawczy pozwala też na

przeformułowywanie problemu badawcze-

go w trakcie badań. Tak też stało się w tym

przypadku. Okazało się,

że

młodzi ludzie

intensywnie korzystający z internetu wy-

kazują różne wzory zachowania, które nie

zawsze da się jednoznacznie zakwaliﬁko-

wać jako „nadużywanie”. Z tego względu

ostatecznie problem badawczy został ujęty

znacznie szerzej: zbadano rozwój korzysta-

nia z internetu przez młodzież narażoną na

nadużywanie.

W tym miejscu warto wspomnieć o in-

nym dużym badaniu jakościowym dotyczą-

cym korzystania z internetu przez młodzież

— raport

Młodzi i media

(Filiciak, Danielewicz,

Halawa, Mazurek, Nowotny, 2010) przedsta-

wiał w sposób pogłębiony obecność nowych

mediów w

życiu

młodych ludzi oraz podkre-

ślał

kluczową rolę sieci w codzienności na-

stolatków. Wydaje się jednak,

że

całkowicie

pomĳał ważny aspekt, jakim jest możliwość

utraty kontroli nad intensywnością korzy-

stania z sieci. Wyniki badania EU NET ADB

mogą wypełnić tę lukę, przyczyniając się

nie tylko do poszerzenia wiedzy o tym, jak

wygląda korzystanie z internetu przez mło-

dzież, ale też jak różne mogą być trajektorie

intensywnych użytkowników internetu.

2. Metoda

Niniejszy artykuł bazuje na jakościowym

materiale badawczym w postaci 20 wywia-

dów pogłębionych z piętnasto- i szesnastolat-

kami, którzy zostali wstępnie zdiagnozowani

jako osoby zagrożone nadużywaniem inter-

netu

. Analiza zgromadzonego materiału od-

bywała się z zastosowaniem metodologii teorii

ugruntowanej, pierwszy raz zaproponowanej

przez Glasera i Straussa, a następnie rozwi-

niętej m.in. przez Straussa i Corbina (Konecki,

2000). Nazwę metody należy rozumieć w tym

sensie,

że

jest ona

ugruntowana,

czy też

za-

korzeniona

w zebranym materiale empirycz-

nym — w tym przypadku, w opowieściach

nastoletnich użytkowników internetu. Na-

leży więc pamiętać,

że

badanie prowadzone

zgodnie z tą metodologią przedstawia prob-

lem przede wszystkim z perspektywy sa-

Szczegółowe informacje dotyczące metodologii i procedury badawczej można znaleźć w osobnej nocie metodolo-

gicznej badania EU NET ADB w bieżącym numerze kwartalnika, s. 7–11.

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

ZYMON

ÓJCIK

mych aktorów społecznych i odnosi się prze-

de wszystkim do ich doświadczenia i ich spo-

sobu rozumienia rzeczywistości.

Przejście od materiału empirycznego do

utworzenia teorii odbywa się poprzez kilku-

stopniowy proces kodowania, które w tym

ujęciu jest przede wszystkim wyszukiwa-

niem znaczeń. Pierwszym etapem jest ko-

dowanie otwarte. Poszczególnym zdaniom

bądź fragmentom materiału przypisuje się

etykiety konceptualne, przy czym jeden kon-

cept może odnosić się do kilku fragmentów.

Koncepty te

łączą

się następnie w szersze ka-

tegorie otwarte. Następnymi etapami jest ko-

dowanie zogniskowane i selektywne, w któ-

rym wybiera się te kategorie, które odnoszą

się do centralnego problemu i porządkuje się

je tak, aby otrzymać spójny model teoretycz-

ny. W naszym badaniu model teoretyczny zo-

stał wypracowany na poziomie międzynaro-

dowym. W niniejszym artykule zostanie on

szczegółowo przedstawiony i zilustrowany

materiałem pochodzącym wyłącznie z wy-

wiadów z polskimi respondentami.

3. Wyniki

badania

Analiza z użyciem teorii ugruntowanej

pozwoliła na całościowe spojrzenie na inten-

sywne korzystanie z internetu przez mło-

dzież. Zgodnie z metodą zaproponowaną

przez Straussa i Corbina, w wyniku kodowa-

nia selektywnego i zogniskowanego wyróż-

niono sześć głównych kategorii zwanych ka-

tegoriami osiowymi (axial

categories),

którym

przypisano odpowiednie role w badanym

Tabela 2.

Paradygmat kodowania.

Kategoria osiowa

Stawanie się aktywnym

użytkownikiem

•

Ułatwianie nastoletniego

życia

i wzmocnienie jednostki

Radzenie sobie ze zmieniającą się

rzeczywistością

Wzorce korzystania z sieci

•

procesie (por. Konecki, 2000). Powstałe w ten

sposób kategorie osiowe (por. tabela 2) two-

rzą razem jeden paradygmat będący całościo-

wym przedstawieniem problemu, wyłaniają-

cym się z opowieści respondentów. Każda

z tych kategorii pełni w paradygmacie inną

rolę, razem tworząc pewien model teoretycz-

ny. Każda z nich ma także zestaw własności

charakteryzujących dana kategorię.

Rola w paradygmacie

Kontekst

Potrzeby wieku dorastania

Zawsze online

Własności

Internetowa inicjacja

Rówieśnicy i rodzice określają sposób bycia online

Zmieniająca się rola rodzica: kontrola i strategie

wychowawcze

Nowe obowiązki: nuda i obciążenie

Potrzeba kontaktu z rówieśnikami i ze

światem

Głód wiedzy

Potrzeba samookreślenia

Potrzeba akcji

Permanentne zaangażowanie

Podtrzymywanie kontaktu: ciągłe sprawdzanie

nowości

Wielozadaniowość i podzielność uwagi

Internet jako element codzienności: automatyzm

i habituacja

Ułatwianie nastoletniego

życia

Wzmocnienie jednostki

Postawa względem zmiany: gotowość i opór

Stopień samokontroli

Potrzeba bycia online

Zaangażowanie ofﬂine

Warunki

przyczynowe

Zjawisko

(kategoria centralna)

Warunki

interweniujące

Działania, strategie

i techniki interakcji

Konsekwencje

Źródło:

Dreier i in., 2012, s. 22, tłumaczenie własne.

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 1 (2013)

KORZYSTANIE Z INTERNETU PRZEZ POLSKĄ MŁODZIEŻ – STUDIUM METODĄ TEORII UGRUNTOWANEJ

W okresie adolescencji młodzi ludzie od-

krywają coraz więcej możliwości wykorzy-

stania internetu i w rezultacie korzystają

z niego coraz bardziej regularnie i aktywnie.

Proces ten został ujęty w kategorii

stawanie

się aktywnym użytkownikiem

która sta-

nowi kontekst całego paradygmatu. Na prze-

bieg tego procesu wpływa wiele czynników.

Przede wszystkim są to

rówieśnicy i rodzice,

którzy pośrednio

określają sposób bycia online

jednostki.

W przypadku rodziców ważna jest

ich zmieniająca się rola, związana z

kontro-

lą i strategiami wychowawczymi.

W tym okre-

sie młodym ludziom przybywają także

nowe

obowiązki odbierane często jako nudne i obciążają-

ce.

Ciekawe jest także spojrzenie na wpływ

różnorodnych

inicjacji internetowych,

rozu-

mianych jako wprowadzanie młodych ludzi

świat

bardziej zaawansowanych funkcji

i możliwości korzystania z internetu.

Co sprawia,

że

w omawianym okresie

rozwojowym młodzi ludzie tak chętnie an-

gażują się w aktywności online? Jako kluczo-

we warunki przyczynowe w opracowanym

modelu uznano

potrzeby wieku dorastania.

Na pierwsze miejsce wysuwa się tu

potrzeba

utrzymywania kontaktu z rówieśnikami,

gdzie

internet jest narzędziem do budowania i za-

cieśniania relacji w grupie rówieśniczej. Sieć

może także zaspokajać nastoletni

głód wiedzy

—

przynosi odpowiedzi na rozmaite pyta-

nia i to w sposób błyskawiczny. Współczes-

ny internet daje także ogromne możliwości

realizacji

potrzeby samookreślenia

(np. poprzez

budowę własnego wizerunku online). War-

to tu przypomnieć,

że

w klasycznych kon-

cepcjach Ericksona i innych psychologów

rozwojowych, określenie własnej tożsamo-

ści

jest jednym z podstawowych zadań roz-

wojowych tego okresu (Birch, Malim, 2002).

W narracjach uczestników badania pojawia

się także

potrzeba akcji,

rozumianej szeroko,

jako chęć przeżycia czegoś ciekawego i do-

starczania sobie nowych wrażeń.

Ponieważ internet zaspokaja wiele po-

trzeb nastolatków, jak również z przyczyn

dostępności technologicznej, wiele nastolat-

ków wchodzi w tryb bycia

zawsze online,

który w przyjętym paradygmacie zyskał sta-

tus centralnego badanego zjawiska (katego-

rii centralnej). Młodzi ludzie nie rozdzielają

czasu na bycie

online

ofﬂine.

Permanentne

zaangażowanie online jest zazwyczaj uza-

sadniane chęcią bycia w ciągłym kontak-

cie ze znajomymi i możliwością natychmia-

stowego dowiedzenia się o różnego rodzaju

nowościach. Manifestuje się to poprzez nie-

ustanne

sprawdzanie nowości.

Ponieważ jed-

nocześnie młodzi ludzie mają do wykonania

inne zadania, wymusza to niejako

wielozada-

niowość i podzielność uwagi.

Bycie

zawsze onli-

prowadzi także w konsekwencji do pew-

nego

automatyzmu

korzystania z internetu

habituacji

do internetowych narzędzi, które

stają się „normalnymi” elementami codzien-

nej rzeczywistości.

Bardzo ważną kategorią naszego mode-

lu była kategoria nazwana „od

ułatwianie

życia

do wzmocnienia jednostki”

opisują-

ca role, jakie może pełnić internet w

życiu

jednostki. Nastolatki uczestniczące w bada-

niu, niemal jednogłośnie przyznawały,

że

internet na różne sposoby

ułatwia

życie,

przy

czym chodziło zarówno o różne praktyczne

aspekty codziennego

życia,

jak i relacje inter-

personalne. Dla niektórych jednostek inter-

net może być jednak nie tylko ułatwieniem,

ale też swego rodzaju

wzmocnieniem

, w sy-

tuacji, gdy za jego pomocą mogli wzmocnić

swoje poczucie wartości, np. poprzez osiąga-

nie sukcesów w grach online lub aktywność

w społeczności online. Efekt ten był szcze-

badania

Dla ułatwienia orientacji w tekście, nazwy kategorii osiowych są oznaczone przez

pogrubienie,

zaś ich własno-

ści

przez zastosowanie

kursywy.

Po angielsku zostało to ujęte jako „empowerment”. Jest to używany w naukach społecznych termin nastręczający

trudności w tłumaczeniu. Dosłownie chodzi tu o posiadanie poczucia siły sprawczej oraz poczucia podmiotowo-

ści,

ale też o wzmocnienie rozumiane jako zwiększenie możliwości działania.

www.dzieckokrzywdzone.fdn.pl

ZYMON

ÓJCIK

gólnie silny w przypadkach kiedy internet

pozwalał pokonać osobiste ograniczenia,

takie jak nieśmiałość, przeżywanie proble-

mów w rodzinie lub z rówieśnikami. Kate-

goria ta została potraktowana jako opisująca

warunki interweniujące, mające wpływ na

to, jakie strategie działania obierze jednost-

ka i — w rezultacie — jaki będzie wzorzec jej

zachowań online.

Rzeczywistość nastolatków ciągle się

zmienia. W kontekście badanego zagad-

nienia, występować może konﬂ ikt pomię-

dzy różnymi obowiązkami i intensywnym

korzystaniem z sieci. Powoduje to koniecz-

ność

radzenia sobie ze zmieniającą się rze-

czywistością.

W tym celu młodzi ludzie

stosowali różne działania i strategie mają-

ce na celu pogodzenie wielu aktywności na

raz. Ważna przy tym była

postawa względem

zmiany,

jak również

stopień samokontroli

ma-

jący wpływ na to, w jakim stopniu młodzi

ludzie byli w stanie kontrolować swoje za-

chowania i wprowadzać do niego korekty

i zmiany.

W konsekwencji doświadczenia by-

cia zawsze online i w wyniku stosowania

zróżnicowanych strategii radzenia sobie ze

zmieniającą się rzeczywistością młodzi lu-

dzie przyjmują określone

wzorce korzysta-

nia z sieci,

które w ujęciu teorii ugruntowa-

nej są konsekwencjami wynikającymi ze

wszystkich poprzednich kategorii. Wzorce

te są przede wszystkim wypadkową rela-

cji pomiędzy odczuwaną

potrzebą bycia onli-

oraz

zaangażowaniem ofﬂine,

czyli aktyw-

nością w

świecie

pozainternetowym. Na

podstawie różnych relacji pomiędzy tymi

dwoma wymiarami w badaniu wyróżniono

cztery różne wzory korzystania z sieci. Wzo-

ry te nazwano:

1) Wciągnięci w sieć

2) Pełny krąg

3) Wszystko naraz

4) Zabĳanie czasu

Szczegółowy opis tych wzorów zosta-

nie przedstawiony w dalszej części arty-

kułu, w tym momencie warto zaznaczyć,

że

choć wszystkie cztery wiążą się z inten-

sywnym korzystaniem z sieci, nie wszyst-

kie stanowią tak samo duże zagrożenie dla

nastolatków.

badania

4. Kategorie osiowe – szczegółowe omówienie

Sześć kategorii osiowych zostało już

przedstawionych w charakterze składni-

ków tworzących całościowy paradygmat.

Poniżej każda z nich zostanie omówio-

na dokładniej oraz zilustrowana cytatami

z wywiadów przeprowadzonych z polski-

mi nastolatkami w ramach badania EU NET

ADB.

4.1. Stawanie się aktywnym użytkownikiem

Początek przygody z internetem przypa-

dał u naszych respondentów zazwyczaj na

okres uczęszczania do wczesnych klas szkoły

podstawowej. Stosunkowo często responden-

ci przyznawali też,

że

nie mogą sobie dokład-

nie przypomnieć pierwszych kontaktów z sie-

cią. Jest to bardzo istotna konstatacja, gdyż

nasi respondenci — dzisiejsi piętnasto- i szes-

nastolatkowie — reprezentują pierwsze poko-

lenie, w których

świadomości

internet istnieje

„od zawsze”, czego obrazem mogą być poniż-

sze wypowiedzi naszych respondentów:

Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 12 Nr 1 (2013)

Plik z chomika:

Klaryssas

Korzystanie z internetu przez polską młodzież – studium metodą teorii ugruntowanej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: